Sitologiya faniga kirish. Sitologiya fanining mazmuni va tarixi

SITOLOGIYA FANIGA KIRISH. SITOLOGIYA FANINING MAZMUNI VA TARIXI

Reja:

1. 
   Fanning mazmuni va asosiy vazifalari.
   
2. 
   Fanning rivojlanishiga hissa qo`shgan olimlar.
   
3. 
   Hujayra biologiyasi fanining dolzarb muammolari va istiqbollari.
   

1. Fanning mazmuni va asosiy vazifalari. Sitologiya - hujayralarning taraqqiyoti, tuzilishi va faoliyatini o`rganadi. Bu fanning predmeti tirik organizmlardagi hujayralardir. Hujayra - barcha tirik organizmlarning takomillashishi, rivojlanishi, tuzilishi va yashash jarayonining asosi bo`lib hisoblanadi.

Tirik organizmning hayotiy jarayonlari: moddalar almashinuvi va organizmni tashqi muhit bilan bog`lab turish hujayraning asosiy xususiyatidir.

Sitologiya fanining asosiy vazifasi - hujayraning tuzilishi, vazifasi, moddalar almashinuvi jarayonini, rivojlanishi, ko`payishi va kelib chiqishini tashqi muhit munosabatiga bog`langan holda o`rganish.

Sitologiyani o`rganish va sitologik o`rganish usullarning natijalari tibbiyot, qishloq xo`jaligi, biotexnologiya, gen injeneriyasi va veterinariya sohalarida keng ko`lamda qo`llaniladi.

Odam organizmi ham hujayralardan tuzilgan ekan, barcha fiziologik, patologik jarayonlarni o`rganish sitologik asosda olib boriladi. Masalan, kasalliklarni aniqlashda, har bir hujayraning faoliyatini hisobga olish zarur. Qishloq xo`jalik ekinlari va hayvonlarini o`rganishda yoki ulardan samarali foydalanishda, yangi nav va zotlarini yaratishda bevosita hujayralardagi jarayonlar asos bo`lib hisoblanadi. Albatta, bu borada genetika va seleksiya asoslari fanidan foydalaniladi. Umuman olganda sitologiya fanini xalq xo`jaligi tarmoqlarini rivojlantirishdaga ahamiyati kattadir. Shu sababli ham bu fan asosida molekulyar biologiya, biotexnologiya, gen injeneriyasi, genomika kabi yangi fanlar taraqqiy etmoqda.

Sitologiya fani o`z oldiga quyidagi asosiy vazifalarni qo`yadi:

1-hujayralarning ultrastrukturasi, vazifasi va rivojlanish qonuniyatlarini o`rganish;

2-o`simlik, hayvon va odam organizmining sitologik tuzilishidagi ekologik sharoitga va yoshga bog`liq o`zgarishlarni o`rganadi;

3- hujayralardagi morfogenez jarayonlarni boshqarishda nerv, endokrin va immun tizimlarining ahamiyatini aniqlashtiradi;

4-turli xil biologik, fizik, kimyoviy va boshqa omillar ta`sirida tirik organizm hujayralarinin moslanishuvini, o`zgarishlarni taxlil qiladi;

5- hujayralarning differensiyalanish va regenerasiyasi qonuniyatlarini o`rganadi.

2.Fanning rivojlanishiga hissa qo`shgan olimlar. Sitologiyaning rivojlanishi hujayraning o`rganilishi, mikroskopning kashf etilishi bilan bog`liqdir. Kattalashtiruvchi oynalar XVII- asr oxiriga kelib ilmiy tadqiqot ishlari uchun qo`llanila boshlangan. Kеyinchalik eng sodda tuzilishga ga bo`lgan mikroskoplar yaratilgan. Birinchi mikroskop 1590 yilda gollandiyalik ko`zoynak ustalari aka-uka Gans va Zaxarius Yanssenlar tomonidan yig`ilgan. Takomillashtirilgan mikroskop 1609-1610 yillarda italiyalik olim Galileo Galiley tomonidan loyihalashtirildi. Galileyning birinchi mikroskopi uzun naydan iborat bo`lib, uni ishlatish ancha noqulay edi. Bir qancha vaqtlardan kеyin esa fizik Kornelius va astrolog Drebbel yana bir mikroskop loyihalashtiradilar. Biroq, bu mikroskoplar ham ilmiy ishlarga xizmat qilmadi.

1624 yilda Galiley o`zining mikroskopini qayta loyihalashtirdi va endi bu mikroskopdan amaliy ishlarda foydalanish mumkin edi.

Mikroskopga Angliyadan ko`ra Italiyada ko`proq, e`tibor berildi. 1624 yilda Galiley o`zining mikroskopini Rimdagi "Bilimdonlar Akademiyasi"ga hadya etdi. 1625 yilda Stelluti mikroskop yordamida asalari ko`zining fasetkali (mozaika) tuzilishini ifodalab berdi. F.CHezi 1628 yili Galileyning mikroskopidan foydalanib o`simliklarning sporangiyasini o`rgandi. Mikroskop iborasini birinchi bo`lib 1625 yilda Iogan Faber tavsiya qiladi.

Germaniyada mikroskoplar o`yinchoq tayyorlanadigan ustaxonalarda yasalar edi. Angliyada 20-asr boshlarida sifatliroq mikroskoplar ishlab chiqarila boshlandi, uning tuzilishiga o`zgartirishlar kiritildi. U mikroskoplar buyumlarni 150 martagacha katgalashtirish imkoniyatiga ega bo`lgan. Mikroskopga qiziquvchilar juda ko`p qiziqarli va muhim yangiliklar yaratdi. SHunday yaratuvchilardan biri Antonio Van Levenguk (1632-1723) bo`lib, u aslida sotuvchilik kasbi egasi edi. Uning kuzatuvlari bilan mikroskopik tuzilishga ega organizmlar haqidagi fanga asos solindi.

A.Levenguk ob`ektni 300 marta kattalashgiradigan mikroskopida suv tomchisidagi mikroorganizmlar, ularning harakatlanishini, qizil qon tanachalarini o`rgandi.Uning e`tiborga sazovor bo`lgan ishlaridan biri infuzoriyalarni o`rganish hisoblanadi.

Birinchi mikroskopik tajribalarni ko`pgina sohalar bo`yicha (fizika, geologiya, biologiya) izlanishlar olib borgan olim London Qirollar ilmiy jamiyatining kotibi Robert Guk (1635-1703) olib bordi. R.Gukning mutaxasisligi fizik edi. U mikroskopni texnik jihatdan takomillashtirdi. Uning mikroskopi 3 elementdan: yig`uvchi linza (kollektor), okulyar linza va ob`еktiv linzalardan tuzilgan(1.1rasm).