Sizlar kundalik hayotda qoqio‘t, ituzum, uy pashshasi, baqalar va boshqa

Sizlar kundalik hayotda qoqio‘t, ituzum, uy pashshasi, baqalar va boshqa
hayvonlar, o‘simliklar o‘zidan ko‘p nasl qoldirishini kuzatgansizlar. Ko‘p
hollarda qoldirgan naslning barchasi voyaga yetmay nasl berishga ulgurmaydi.
Ularning ko‘pchiligi shaxsiy taraqqiyotning turli bosqichlarida nobud bo‘ladi.
Nobud bo‘lish sabablari har xil: oziqaning yetishmasligi, dushmanlarning
hujumi, ob-havoning noqulay kelishi. Binobarin, har bir tirik mavjudot yashash
uchun va nasl qoldirish uchun doimo kurashadi. Darvin yashash uchun kurash
iborasini keng ma’noda, ya’ni organizmlarning o‘zaro hamda anorganik
tabiatning noqulay sharoitlari orasidagi murakkab va xilma-xil munosabatlarini,
shuningdek, normal nasl qoldirish layoqatini tushungan.
Yashash uchun kurash xillari. Darvin yashash uchun kurashning uch xil:
a) har xil turga kiruvchi organizmlar orasidagi kurash; b) bir turga kiruvchi
organizmlar orasidagi kurash; d) organizmlarning organik tabiatning noqulay
sharoitlariga qarshi kurashi kabi formalarini farqlagan.
175YASHASH UCHUN KURASH TURLARI
Bir turga mansub
organizmlar orasidagi
kurash
Har xil turlarga mansub
organizmlar orasidagi
kurash
Organizmlarning anorga-
nik tabiatning noqulay sha-
roitlariga qarshi kurashi
Har xil turlarga mansub organizmlar orasidagi kurash niho yatda turli-
tuman. Chu nonchi, bo‘ri va tulkilar tovushqonlar bilan oziq la na dilar. Shunga
ko‘ra bo‘rilar bilan tul ki lar, shuningdek, tulki-
lar bilan tovushqonlar orasida doimo yashash
uchun o‘zaro kurash kuzatiladi.
Yirtqich – o‘lja, parazit va xo‘jayin muno-
sabatlari turlararo yashash uchun kurashning
yana bir ko‘rinishidir. Marka ziy Osiyoda ko‘p
tarqalgan hind maynasi chigirtkalar bilan ham
1
oziqlanadi. Chigirt kalar chumchuqlar uchun
2
ham oziqa sanaladi. Binobarin, maynalar
bilan chum chuqlar orasida raqobat yuz beradi.
Tuyoqli hayvonlar o‘simliklar bilan oziqla-
nadi. O‘simliklar bilan chigirtkalar ham oziq –
la nadi. Chigirtkalarning tez ko‘payishi tuyoq-
li hayvonlarning och qolib o‘lishiga sabab
bo‘ladi. Ikkinchi tomondan tuyoqli hayvon –
3
lar hayoti yirtqich hayvonlarga bog‘ liq.
91-rasm. Turlararo kurash.
O‘sim liklarning mavjudligi faqat o‘txor
1 – baliq yeyayotgan suvkesar;
hayvon largagina emas, balki ularning chang-
2 – ilonburgut o‘ljasi bilan;
latadigan hasharotlar, shuningdek bosh qa
3 – yo‘ng‘ichqani bo‘g‘ayotgan
o‘simlik o‘rtasida bo‘ladigan raqobat bilan
zarpechak.
ham aloqador. Joy uchun kurashda kulrang
176kalamush asta-sekin qora kalamushni siqib chiqara boshlaydi. Avstraliyaga
Yevropadan olib kelingan oddiy ari nayzasi yo‘q kichik mahalliy arini siqib
chiqardi (91-rasm).
Turlar orasidagi yashash uchun kurash unchalik shiddatli bo‘lmasligi
mumkin. Bunga asosiy sabab har turga mansub organizmlarning oziqasi turli
xil bo‘ lishidir. Tulkilar ham o‘z navbatida faqat tovushqonlar bilan emas, balki
sichqon, kirpi va qushlar bilan ham oziqlanadilar.
Bir turga kiruvchi organizmlar o‘rtasidagi kurash. Yuqoridagilardan farqli
ravishda bir turga kiruvchi organizmlarning oziqa, yashaydigan hudud va hayot
uchun zarur bo‘lgan boshqa omillarga nisbatan talabi o‘xshash bo‘ladi. Bir turga
kiruvchi qushlar orasida urchish paytida uya qurish uchun joy tanlash bo‘yicha
raqobat ro‘y beradi. Sutemizuvchi hayvonlar, qushlarda erkak organizmlar
o‘rtasida urg‘ochi organizmlar bilan qo‘shilish uchun kurash ketadi (92-rasm).
G‘o‘za, bug‘doy va boshqa o‘simlik urug‘lari zich ekilganda, ular orasida
yorug‘lik, namlik, oziqa uchun raqobat kuzatiladi. Oqibatda ular nimjon bo‘lib
o‘sadilar.
Bir turga kiruvchi daraxtlar, butalar orasida ham bunday holat kuzatiladi.
Shox-shabbasi keng quloch yozgan eng baland daraxtlar quyosh nurining ko‘p
qismini tutib qoladi. Ularning baquvvat ildiz sistemasi tuproqdan ko‘proq suv
va unda erigan mineral moddalarni shimib oladi. Buning hisobiga qo‘shni
daraxtlar zaif bo‘lib o‘sadi yoki o‘sishdan to‘xtab nobud bo‘ladi (93-rasm). Tur
ichidagi kurash eng shiddatli bo‘ladi. Chunki bir tur individlarining hayotiy
ehtiyojlari bir xil bo‘ladi.
1
2
3
92-rasm. Tur ichida kurash. 1 – kiyiklar; 2 – zebralar; 3 – fi llar.
177Organizmlarning anorganik tabiat-
ning noqulay sharoitlariga qarshi kurashi.
Anorganik tabiat omillari organizmlarning
rivojlanishiga, yashab qolishiga katta ta’sir
ko‘rsatadi. Kuz kelishi bilan bir yillik
o‘simliklarning hammasi, shuningdek, ko‘p
yillik o‘t o‘simliklarning ham yer ustki qism-
lari nobud bo‘ladi, tuproq ostida ular ning
urug‘i, ildizi, tugunaklari, piyozlari saqlanib
qoladi. Ko‘pchilik hayvonlar, masalan, suv-
93-rasm. Bir turga kiruvchi
da va quruqlikda yashovchilar, sudralib
daraxtlar o‘rtasidagi raqobat.
yu ruv chi lar karaxt holatga o‘tadi, qushlar
migratsiya qiladi, sutemizuv chilar qishki uyquga kiradi.
Organizmlar orasidagi munosabatlardan insonlarning foydalanishi. Bir
turga kiruvchi organizmlar orasida yashash uchun kurash shiddatli bo‘lishini
e’tiborga olib, yangi bog‘lar tashkil qilinayotganda mevali daraxtlarning turiga
qarab ko‘chatlar ma’lum oraliqda ekiladi. Sun’iy yo‘l bilan o‘rmonlar barpo
etilayotganda tuproqqa zamburug‘ gifalari solinib, mikoriza hosil qilinadi.
Respublikamizdagi ko‘llar, suv havzalarida baliqlarni sun’iy yo‘l bilan
urchitish uchun avvalo ular yirtqich (cho‘rtan) va uncha ahamiyati bo‘lmagan
(gambuziya) baliqlardan tozalanadi. Shundan keyin suv havzalarida xo‘jalik
uchun ahamiyatli hisoblangan baliqlar ko‘paytiriladi. Ovchlik xo‘jaligini ilmiy
asosda olib borish uchun hayvonlar biologiyasi, ya’ni urchish davri, nasl
miqdori, ularning voyaga yetish muddati, nimalar bilan oziqlanishi, organizmlar
orasidagi munosabatlar diqqat markazida bo‘ladi.
Yirtqich hayvonlar – bo‘ri, tulkilar yo‘qotilayotganda ularning sanitarlik
roli, ya’ni o‘ljalar orasida nimjon, kasal individlarni ko‘plab yo‘qotishi hisobga
olinadi.
Madaniy o‘simliklarga qaraganda yovvoyi o‘simliklar yashovchan bo‘ladi.
Ular madaniy osimliklarning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘r satmasligi uchun
(piyoz, sabzi, rediska va boshqalar) o‘toq qilinib, begona o‘tlardan xalos
etiladi. Zararkunanda hasharotlar – xasva, olma qurti, ko‘sak qurti, shira va
hokazolarga qarshi kurashda, mikrofanus, tillako‘z, trixogramma, afelinus,
tugmachaqong‘izlardan (podoliya), entobakteriyalar tarqatiladi. Zararkunanda
hasharotlarga qarshi kurashishga hasharotxo‘r qushlar, chunonchi, chug‘urchuq,
chittak va boshqalar jalb qilinadi. Chetdan changlanuvchi o‘simliklardan yuqori
hosil olish uchun asalaridan foydalaniladi.