Social pedagogika

2.Sotsializatsiyaning tiykarǵı qaǵıydaları hám mánisi.
1887 jılda amerikalıq sotsiologF. G. Giddens" sotsializatsiya teoriyası" kitabında " sotsializatsiya" terminin isletgen. Sotsializatsiya haqqında sóylegende, derlik mudamı balalıq, óspirimlik hám óspirimlik dáwirinde insannıń rawajlanıwı názerde tutıladı. Tek sońǵı on jıllıqta sotsializatsiyani úyreniw balalıqtan etuklikka hám hátte ǵarrılıqqa ótti.
Sotsializatsiyada eki jantasıw ámeldegi: sub'ekt-ob'ekt hám sub'ekt-sub'ekt.
Birinshi jantasıw insandı sotsializatsiya processinde onıń qandayda bir iskerliginiń joq ekenligi kózqarasınan kórip shıǵadı. Bul jantasıwdı birinshi bolıpE. D. T. Parsons úyrengen.
Qandayda bir kisi sociallashuv processinde aktiv qatnas etedi dep esaplaǵan hár bir kisi ekinshi jantasıw tárepdarları, yaǵnıy. sub'ekt-sub'ekt. Bul jantasıwdı amerikalıqlarCharlz kulivaJorj Gerbert Mead tıykarsolgan. Sub'ekt-sub'ekt jantasıwına tıykarlanıp, sotsializatsiyani mádeniyattı ózlestiriw hám tákirar islep shıǵarıw processinde insannıń rawajlanıwı dep túsindiriw múmkin. Sotsializatsiyaning mánisi-bul málim bir etnik gruppa sharayatında insannıń iykemlesiwi hám izolyatsiyasining kombinatsiyası.
Iykemlesiw (social kelisiw)- tema jáne social ortalıqtıń keri aktivligi procesi hám nátiyjesi (J. Piaget, R. Merton). Kelisiw jámiettiiń insanǵa salıstırǵanda talapları hám úmitlerin onıń munasábeti jáne social turpayı menen muwapıqlashtirishni názerde tutadı ; óz-ózin húrmet qılıwdı muwapıqlastırıw, yaǵnıy. insannıń introspektsiyasi hám dawaları, onıń múmkinshilikleri jáne social ortalıq haqıyqatları menen. Sonday etip, iykemlesiw - bul shaxstıń social janzat bolıw procesi hám nátiyjesi bolıp tabıladı.
Izolyatsiya-bul insannıń jámiyettegi avtonomiyası procesi.
Joqarıdagilardan kelip shıǵadıki, sotsializatsiya processinde insannıń jámiyetke iykemlesiw ólshewi jáne onı jámiyette izolyatsiya qılıw dárejesi ortasında ishki, tolıq hal etińbeytuǵın qarama-qarsılıq jatadı. Basqasha etip aytqanda, nátiyjeli sotsializatsiya iykemlesiw hám izolyatsiyaning málim teń salmaqlılıqın óz ishine aladı.
Sotsializatsiya mánisin belgilengen túsiniw sub'ekt-subyektiv jantasıw sheńberinde tuwrı keledi, ol jaǵdayda sotsializatsiya tek insannıń jámiyettegi kelisiwi, shaxstıń social janzat bolıw procesi hám nátiyjesi retinde aytiladi.
Zamanagóy jámiyette sotsializatsiya átirap -ortalıqqa, mádeniyatqa qaray ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa iye, biraq ulıwma ayrıqshalıqlar da bar. Olar haqqında hám endigiden talqılaw etiledi.
Hár qanday jámiyette insannıń sotsializatsiyasi túrli basqıshlarda ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa iye. Eń ulıwma formada sotsializatsiya basqıshları insannıń ómiriniń jas dáwirliligi menen baylanıslı bolıwı múmkin. Túrli dáwirlilashtirishlar ámeldegi hám tómende keltirilgenler ulıwma tán alınbaǵan. Bul júdá shártli (ásirese jaslıq basqıshından keyin), biraq social -pedagogikalıq kózqarastan júdá qolaylı esaplanadı.
Sociallashuv processinde insan tómendegi basqıshlardan ótedi dep shama etemiz:
1) gódeklik (tuwılishdan 1 jasqa shekem),
2) erte balalıq (1-3 jas ),
3) mektepge shekem jas daǵı balalıq (3-6 jas ),
4) kishi mektep jası (6 -10 jas ),
5) jas óspirim (10 -12 jas ),
6 ) úlken óspirimlik (12-14 jas ),
7) erte jaslıq (15-17 jas ),
8) jaslıq (18-23 jas ),
9 ) jaslıq (23-30 jas ), 10 ) erte etuklik (30 -40 jas ), 11) kesh etuklik (40 -55 jas ), 12) ǵarrılıq (55-65 jas ), 13) ǵarrılıq (65-70 jas ), 14) uzaq jas kóriw (70 jıldan artıq ).
Keyinirek, insannıń jaslıq basqıshına sotsializatsiyasi, yaǵnıy jetkinsheklerdiń sotsializatsiyasi kórip shıǵıladı.
Balalar hám óspirimlerdi sociallastırıwda ádetde faktorlar dep atalatuǵın sharayatlar bar. Málim bolǵan faktorlardan hámme zat úyrenilmagan hám úyrenilganlar haqqındaǵı bilimler júdá kem hám tegis emes. Kóbirek yamasa kemrek úyrenilgen sociallashuv sharayatları yamasa faktorları 4 gruppaǵa birlestirilgen.
Birinshisimegafaktorlar (ingl. " Mega" kútá úlken, universal ) Kosmos, Planeta, dúnya, olar basqa faktorlar gruppaları arqalı Jerdiń barlıq xalqınıń sociallashuviga tásir etedi.
Ekinshisimakrofaktorlar (ingl. " makro" úlken), mámleket, etnos, jámiyet, mámlekettiń sociallashuviga tásir etedi.
Úshinshisimezofaktorlar (ingl. " mezo" - " orta, aralıq"), bul adamlar gruppaların tómendegiler boyınsha ajıratıwǵa múmkinshilik beredi: olar jasaytuǵınlıq awıl túri hám túri (region, awıl, qala ); birpara ǵalabalıq baylanıs tarmaqları (radio, televidenie hám basqalar ) tıńlawshılarına tiyisli; málim subkulturalarga tiyisli.
Sotsializatsiyaga mezofaktorlar tuwrınan - tuwrı hám tikkeley bolmaǵan tórtinshi gruppa -mikrofaktorlar arqalı tásir etedimikrofaktori.
Bularǵa anıq adamlarǵa tikkeley tásir etiwshi faktorlar kiredi - shańaraq hám oshaq, máhelle, qatarlaslar gruppaları, tálim shólkemleri, hár qıylı jámiyetlik, mámleket, diniy, menshikli hám qarsı social shólkemler, mikrosotsium.
Insan qanday ósiwinde, onıń qáliplesiwi qanday ótiwinde eń zárúrli rolni onıń turmısı dawam etetuǵın adamlar oynaydı. Olarbirgalikda islep shıǵarıw agentleri dep ataladı. Shaxs óspirimlik dáwirinde bolsa, agentler ata-analar, ájaǵa -úke hám apa -qarındaslar, aǵayınlar, qatarlaslar, qońsılaslar, oqıtıwshılar bolıp tabıladı.
Sociallashuvdagi roli boyınsha agentler shaxs ushın qanshellilik zárúrligi, olar menen óz-ara munasábetler qanday qurılǵanlıǵı, qaysı jóneliste hám qanday qurallar menen tásir ótkeziwine qaray parıq etedi. Insandı sotsializatsiya qılıw keń kólemli universal qurallar járdeminde ámelge asıriladı, olardıń mazmunı málim bir jámiyet, ol yamasa bul social qatlam, ol yamasa bul sociallasqan jas ushın xos bolıp tabıladı. Bularǵa tómendegiler kiredi:
1) balanı bagıw hám oǵan ǵamxorlıq qılıw usılları ;
2) qáliplesken úy hám gigiena kónlikpeleri;
3) insandı qorshap turǵan materiallıq mádeniyat miyweleri;
4) ruwxıy mádeniyat elementleri ( lullabies hám erteklerden háykellerge shekem); sáwbetlerdiń usılı hám mazmunı ;
5) shańaraqta, qatarlaslar gruppalarında, tálim hám basqa sociallastırıwshı shólkemlerde xoshametlew hám jazalaw usılları ;
6 ) insandı ómiriniń tiykarǵı tarawlarında - baylanıs, oyın, bilim, pán-ámeliy hám ruwxıy -ámeliy iskerlik, sport, sonıń menen birge shańaraqqa tiyisli, kásiplik, social, diniy tarawlarda munasábetlerdiń kóplegen túrleri hám túrleri menen izbe-iz tanıstırıw.
Hár bir jámiyet, hár bir mámleket, hár bir social gruppa (úlken hám kishi) óz tariyxında unamlı hám unamsız rásmiy hám rásmiy bolmaǵan sankciyalar kompleksin islep shıǵadı - usınıw hám ishontirish usılları, retseptlar hám qadaǵan etr, májbúrlew ilajları hám fizikalıq zorlıqshılıqtan paydalanıw, tán alıw, parıqlaw, sıylıqlardı ańlatıw usılları. Bul usıllar hám ilajlar járdeminde insan hám pútkil adamlar gruppalarınıń minez-qulqları bul mádeniyatda qabıl etilgen úlgiler, normalar, qádiriyatlarǵa muwapıqlastırıladı. Insannıń túrli faktorlar hám agentler menen óz-ara tásirinde sotsializatsiyasi bir qatar, salıstırǵanda aytqanda, " mexanizmlar" járdeminde júz boladı. Sotsializatsiyaning " mexanizmlarini" kórip shıǵıwda hár qıylı jantasıwlar bar. Mısalı, frantsuz social psixologiG. Tardtaqlidni tiykarǵı dep esaplaǵan. Amerikalıq alımv. Brakfepbreper aktiv ósip baratırǵan insan hám ol jasaytuǵınlıq ózgeriwshen sharayatlar ortasındaǵı progressiv óz-ara turar jay (maslasıwshanlıq ) ni sotsializatsiya mexanizmi dep biladi. v. S. Muxinasotsializatsiya mexanizmleri retinde shaxstıń izolyatsiyasini anıqlawdı, A. v. Petrovskiyesa insan rawajlanıwı processinde iykemlesiw, individualizatsiya hám integraciya basqıshlarınıń ózgeriwin kórip shıǵadı. Ámeldegi maǵlıwmatlardı ulıwmalastırıp, pedagogika kózqarasınan sotsializatsiyaning bir neshe universal mexanizmlerin ajıratıp kórsetiw múmkin, olar esapqa alınıwı hám túrli jas basqıshlarında insandı tárbiyalaw processinde bólekan isletiliwi kerek.
Psixologiyalıq jáne social-psixologiyalıq mexanizmlerge tómendegiler kiredi:
1) imprinting-insan tárepinen receptor hám bilinçaltı dárejede oǵan tásir etiwshi turmıslıq ob'ektlerdiń qásiyetlerin sáwlelendiriw. Imprinting tiykarlanıp gódeklik dáwirinde júz boladı, biraq keyingi jas basqıshlarında hár qanday suwretler, sezimler hám basqalardı súwretke alıw múmkin;
2) ekzistensial basım -tildi ózlestiriw hám zárúrli shaxslar menen baylanıs qılıw processinde májburiy bolǵan social minez-qulıq normalarini ongsiz túrde qabıllaw ;
3) eliklew-birpara naǵısqa ámel qılıw. Bunday halda, insan tárepinen social tájiriybeni óz basımshalıq menen hám kóbinese eriksiz ózlestiriw usıllarınan biri;
4) identifikaciya (identifikaciya )- shaxs tárepinen basqa shaxs, gruppa, úlgi menen ongsiz túrde identifikaciya qılıw procesi;
5) aksettirish - ishki dialog, ol jaǵdayda shaxs jámiettiiń túrli institutlarına, shańaraǵına, qatarlaslar jámiyetke, zárúrli shaxslarǵa hám basqalarǵa tán bolǵan birpara qádiriyatlardı kórip shıǵadı, bahalaydı, qabıl etedi yamasa biykarlaw etedi.
Ayna bir neshe túrdegi ishki dialognı ańlatıwı múmkin: insannıń hár qıylı shaxsları ortasında, haqıyqıy yamasa jala shaxslar menen hám basqalar. ayna járdeminde insan ózi jasap atırǵan haqıyqattı, bul rasındaǵı ornın hám ózin ańǵarıwı hám basdan keshiriwi nátiyjesinde qáliplesiwi hám ózgeriwi múmkin.
Sociallashuvning dástúriy mexanizmi (óz-ózinen) insan óz shańaraǵında hám jaqın átirap -ortalıqta (qońsılasshılıq, doslıq hám basqalar ) ámeldegi bolǵan stereotiplerdi ózlestiriwdi óz ishine aladı.
Bul assimilyatsiya, qaǵıyda jol menende, qolǵa alıw, húkimran stereotiplerdi sın kózqarastan bolmaǵan aqıl etiw arqalı ongsiz dárejede júz boladı. Bunday halda, XvI frantsuz oyshılı v. M. Montaigne aqsha eken, ol sonday dep jazǵan edi: "... biz ózimizdikini qálegenshe tákirarlawımız múmkin, hám ádet hám ulıwma qabıl etilgen kúndelik qaǵıydalar bizni ózine tartadi".
Bunnan tısqarı, dástúriy mexanizmdiń natiyjeliligi, mısalı, balalıq dáwirinde úyrenilgen, biraq keyinirek talap etilmegen yamasa ózgergen jasaw sharayatları sebepli blokirovka etilgen (mısalı, awıldan úlken qalaǵa kóship ótiw) social tájiriybediń birpara elementleri insan minez-qulqlarında payda bolıwı múmkin. turmıs sharayatlarınıń keyingi ózgeriwi yamasa keyingi jas basqıshlar.
Insan túrli institutlar hám shólkemler menen óz-ara baylanısda bolıp, social qabıl etilgen minez-qulqlar tuwrısında bilim hám tájiriybe, sonıń menen birge, social maqullangan minez-qulqlarǵa eliklew jáne social normalardı orınlawdan qarama-qarsılıqlı yamasa konfliktsiz shaǵılısıw tájiriybesin toplaydı.
Sonı esta saqlaw kerek, ǵalaba xabar quralları social institut retinde (baspasóz, radio, kino, televidenie) insannıń sociallashuviga tekǵana málim maǵlıwmatlardı translyatsiya qılıw arqalı, bálki kitaplar, filmler, teleko'rsatuvlar qaharmanlarınıń arnawlı bir minez-qulqların kórsetiw arqalı da tásir etedi. Batıs Evropa baletining reformashısı frantsuz xoreografiJ. J. Nover, " qaharmanlar basdan keshirgen intalar ápiwayı adamlardıń intalarına qaraǵanda kóbirek kúsh hám anıqlıq menen ajralıp turadılıǵi sebepli, olarǵa eliklew ańsatlaw".
Adamlar, jası hám individual qásiyetlerine kóre, ayriqsha minez-qulqlar, turmıs tárizi hám basqalardı aqıl etiw menen birge, málim qaharmanlar menen tanısıwǵa beyimdirlar.
Submadaniyat ulıwma formada málim bir jas daǵı yamasa málim bir professional yamasa materiallıq qatlam, professional yamasa social gruppa adamlarına tán bolǵan etikalıq hám psixologiyalıq ayrıqshalıqlar hám minez-qulıq kórinisleri kompleksin ańlatadı. Biraq submadaniyat insannıń sociallashuviga tásir etedi, sebebi onıń tasıwshısı bolǵan adamlar gruppaları (qatarlasları, kásiplesleri hám basqalar ) ol ushın uyqas jazıwlar (áhmiyetli).
Sotsializatsiyaning shaxslararo mexanizmi insannıń ózi ushın zárúrli bolǵan adamlar menen óz-ara munasábeti processinde háreket ete baslaydı. Bul empatiya, identifikaciya hám basqalar sebepli shaxslararo ótkeriwdiń psixologiyalıq mexanizmine tiykarlanadı. zárúrli shaxslar ata-analar (hár qanday jasda ), hár qanday húrmetli úlkenler, óz yamasa keri jinsdagi qatarlaslar hám basqalar bolıwı múmkin. tuwrısıda, zárúrli shaxslar shaxs óz-ara baylanısda bolǵan arnawlı bir shólkemler hám gruppalardıń aǵzaları bolıwı múmkin hám eger olar qatarlaslar bolsa, ol jaǵdayda olar jas subkulturasining tasıwshısı bolıwı múmkin. Biraq gruppalar hám shólkemler degi zárúrli shaxslar menen baylanıs qılıw adamǵa gruppa yamasa shólkemdiń ózi oǵan tásir etetuǵın tásir menen birdey bolmaǵan tásir kórsetiwi ádetiy hal emes. Sol sebepli shaxslararo mexanizm sotsializatsiyada ayriqsha retinde ajralıp turadı.
Hár qıylı jınıslıq jáne social-materiallıq gruppalarda, anıq adamlarda sotsializatsiya mexanizmleriniń roli qatnası hár túrlı hám geyde bul parq júdá zárúrli bolıp tabıladı. Sonday etip, awıl, kishi qala, qalasha sharayatında, sonıń menen birge úlken qalalar daǵı kem maǵlıwmatlı shańaraqlarda dástúriy mexanizm zárúrli rol oynawı múmkin. Úlken qala sharayatında institutsional hám stilize etilgen mexanizm ásirese anıq isleydi. Anıq introvert tipdagi adamlar ushın (yaǵnıy tereńligin qaragan, hádden tıs uwayımlı, óz-ózin sın pikir etetuǵın ) sáwlelendiriw mexanizmi eń zárúrli bolıwı múmkin. Arnawlı bir mexanizmler sotsializatsiyaning arnawlı bir táreplerinde túrli rol oynaydı. Sonday etip, eger biz bos waqıt tarawı, modaga ámel qılıw haqqında gápiradigan bolsaq, ol jaǵdayda etakchi kóbinese stilize etilgen mexanizm bolıp, turmıs tárizi kóbinese dástúriy mexanizm járdeminde qáliplesedi.
Sotsializatsiyani ulıwma sotsializatsiyani quraytuǵın tórtew komponenttiń birlespesi retinde oyda sawlelendiriw múmkin:
1) xaotik sotsializatsiya;
2) rawajlanıw múmkinshilikleri hám tábiyaatınıń ózgeriwine, arnawlı bir social -kásiplik, etnik-materiallıq hám jas gruppalarınıń turmıs jolına ob'ektiv tásir kórsetetuǵın jóneltirilgen sotsializatsiya (tálimdiń májburiy minimumın, onıń baslanıw jasını, armiyada xizmet etiw múddetin hám basqalardı anıqlaw );
3) salıstırǵanda social qadaǵalaw astında bolǵan sotsializatsiya (tálim) - jámiyet hám mámleket tárepinen insan rawajlanıwı ushın huqıqıy, shólkemlestirilgen, materiallıq hám ruwxıy sharayatlardı sistemalı túrde jaratıw ;
4) prosopial, antisosial yamasa antisosial vektorǵa iye bolǵan adamdıń azı-kóbi sanalı túrde ózin ózi ózgertiwi (ózin jetilistiriw, óz-ózin joq etiw).
Tálim hár bir anıq jámiyet rawajlanıwınıń málim bir basqıshında sotsializatsiya processinde salıstırǵanda avtonom bolıp qaladı, ol sonday quramalılıq dárejesine iye bolǵanda, jetkinsheklerdi jámiyette turmısqa tayarlaw ushın arnawlı iskerlikke mútajlik payda boladı. Jol dawamında sonı aytymizki, hár qanday jámiyet bar ekenligin dáslepki basqıshlarında, sonıń menen birge zamanagóy arxaik jámiyetlerde tálim hám sotsializatsiya sinkretik, bólintuǵın. Tálim xaotik hám salıstırǵanda jóneltirilgen sotsializatsiyadan parıq etedi, sebebi ol social háreketke tiykarlanǵan.
Nemetskiy ucheniy Bul kontseptsiyanı kirgizgen nemis alımı M. veberuni mashqalalardi sheshiwge qaratılǵan háreket retinde anıqladi; seriklerdiń juwap minez-qulqlarına arnawlı jóneltirilgen háreket retinde; shaxs óz-ara baylanısda bolǵan adamlardıń minez-qulqlarınıń múmkin bolǵan variantların sub'ektiv túsiniwdi óz ishine alǵan háreket retinde.
Tálim-bul diskret (úzliksiz) process, sebebi ol úzliksiz túrde málim shólkemlerde ámelge asıriladı, yaǵnıy.jay hám waqıt menen sheklengen.
Tálim pedagogikanıń tiykarǵı taypalarınan biri bolıp tabıladı. Soǵan qaramay, tálimdiń ulıwma qabıl etilgen tariypi joq. Bunıń túsindiriwlerinen biri onıń uǵımsızlıǵı bolıp tabıladı. Tálimdi social hádiyse, iskerlik, process, baha, sistema, tásir, óz-ara tásir hám basqalar dep esaplaw múmkin.
Tómende tariyp berilgen bolıp, ol jaǵdayda tálimge tán bolǵan ulıwma zattı social qadaǵalaw etiletuǵın sotsializatsiya procesi retinde sáwlelendiriwge háreket etiledi, biraq keleshekte talqılaw etiletuǵın shańaraqqa tiyisli, diniy, social, ońlaw hám dissotsial tálimdiń ayriqsha qásiyetlerine tásir etpeydi.
Tálim-bul insannıń jámiyette iykemlesiwine turaqlı túrde úles qosatuǵın jáne onı ámelge asırılıp atırǵan gruppalar hám shólkemler maqsetleriniń ayriqsha qásiyetlerine muwapıq ajıratıw ushın sharayat jaratatuǵın insannıń mazmunli hám maqsetli qáliplesiwi.
Jergilikli pedagogikalıq ádebiyatlarda " tálim" túsinigin ashıp beriwge ulıwma jantasıwlardıń eń ataqlı urınısların ajıratıp kórsetiw múmkin (birpara avtorlar talap etetuǵın bólek ayırmashılıqlardı úyrenmesten).
" Tálim" túsinigin anıqlaw ushın kóplegen izertlewshilerdiń tómendegilerdi atap ótiwedi:
1) keń social mániste tálim, yaǵnıy.jámiyet tásiri astında insannıń qáliplesiwi. Tálim sotsializatsiya menen anıqlanadı ;
2) tálim mákemelerinde ámelge asırilatuǵın maqsetli tálimdi názerde tutqan halda keń mániste tárbiyalaw ;
3) tar pedagogikalıq mániste tálim, yaǵnıy balalarda málim pazıyletler, qarawlar, ıqtıqatlar sistemasın qáliplestiriwge qaratılǵan tárbiyalıq jumıs;
4) tálim jáne de tar mániste - anıq tálim máselelerin sheshiw (mısalı, málim etikalıq sapanı tárbiyalaw hám basqalar ).
Tálimdiń ulıwma xarakteristikaın beriwge háreket etip, birpara izertlewshilerdiń intellektual, miynet hám dene tárbiyası, basqaları - etikalıq, miynet, estetik, dene tárbiyası, basqaları - huqıqıy, ekonomikalıq tálimdi ajıratıp kórsetiwedi.
Qatnasıwshılardıń tábiyaatı kózqarasınan, tálim procesi ǵarrı áwlad wákilleriniń jaslarǵa maqsetli tásiri, aqsaqallardıń etakchilik rolida úlken hám kishilerdiń óz-ara tásiri, eki túrdegi munasábetlerdiń kombinatsiyası retinde belgilenedi.
Oqıtıwshılar hám tárbiyalanganlar ortasındaǵı munasábetlerdiń ústin principleri hám usılına kóre avtoritar, Liberal, demokratiyalıq tálim ajralıp turadı.
Shet el pedagogikalıq ádebiyatlarda da tálimdi anıqlawda hámme tarepinen tan alınǵan jantasıw joq. E. Dyurkgeymbir waqtıniń ózinde tariyp berdi, onıń tiykarǵı ideyası 20 -ásirdiń ortalarına shekem kópshilik Evropa hám Amerika oqıtıwshıları tárepinen bóliw kórilgen. (hám geyparaları házir de): " tálim-bul úlkenler áwladları tárepinen socialliq ómir ushın etuk bolmaǵan áwladlarǵa etilgen háreket. Ata-ana tárbiyası balada bir qatar fizikalıq, intellektuallıq hám etikalıq sharayatlardı oyatıw hám rawajlandırıwǵa qaratılǵan bolıp, odan ulıwma siyasiy jámiyet hám ol tiyisli bolǵan social ortalıq talap etedi.
Sońǵı on jıllıqlarda tálimge jantasıw qayta kórip shıǵıldı, soǵan kóre onıń pedagogikalıq túsinik retinde tariypi sezilerli dárejede ózgerdi. Bul tekǵana hár qıylı pedagogikalıq teoriyalerde, bálki sózlik hám málimleme ádebiyatlarında da sawlelengen.
Sonday etip, 1973 jılda Nyu-Yorkda baspa etilgen Amerika " pedagogikalıq sózligi" de tálim tómendegishe tariyp berińan:
1) adamlardıń bilimleri, qábiletleri, turpayı hám qádiriyatların óz ishine alǵan múmkinshiliklerin rawajlandırıwǵa járdem beretuǵın rásmiy yamasa rásmiy bolmaǵan hár qanday process;
2) tiykarlanıp oqıw hám oqıw ushın islengen mektep yamasa basqa mákemeler tárepinen támiyinlengen rawajlanıw procesi;
3) shaxs tárepinen táliymatlar arqalı alınǵan rawajlanıw.