Social pedagogikanıń payda bolıwı tariyxı. Sotsializatsiyaning tiykarǵı qaǵıydaları hám mánisi. Insannıń sotsializatsiyasi

3. Insannıń sotsializatsiyasi.
Insan social waqıyalardıń tikkeley qatnasıwshısı bolıp tabıladı. Social pedagogika tiykarlanıp insan rawajlanıwınıń baslanıwın úyrenedi, yaǵnıy. balalıq, óspirimlik, jaslıq. Haqıyqattan da, adamlar ómiriniń bul dáwirlerinde pútkil turmısda ız qaldıradigan ishki processler júz boladı. Jámiyet insannıń er yamasa hayal bolıwınan, kúshli shańaraq qurıwınan, social hám ekonomikalıq turmısda múnásip qatnasıwınan mápdar.
Vzglyadi E. Dyurkgeymning qarawlariko'p táreptenT. Parsons tárepinen islep shıǵılǵanjamiyat iskerliginiń rawajlanǵan sotsiologik teoriyasınıń tiykarına aylandı, bul basqa zatlar qatarı insannıń social sistemaǵa integraciyalashuv processlerin xarakteristikalaydı.
Soǵan kóre, insan házirgi waqıtta oǵan jaqın bolǵan adamlar menen ushırasıw processinde ulıwma qádiriyatlardı ózlestiredi, nátiyjede ol ulıwma qabıl etilgen normativ standartlarǵa baylanıslı boladı.
C. H. kuliinson baslanǵısh gruppa (shańaraq, qatarlaslar toparı, qońsılas gruppa ) ishindegi shaxslararo baylanısde, yaǵnıy individual hám gruppa sub'ektleri ortasındaǵı baylanısde social sapaǵa ıyelewine ısengen.
v. I. TóbeasvaF. Znanetskiyijtimoiy hádiyseler hám processlerdi adamlardıń sanalı iskerligi nátiyjesi retinde kórip shıǵıw kerek degen poziciyanı ilgeri surdilar; málim social hámziyatlarni úyreneyotganda tekǵana social sharayatlardı, bálki bul jaǵdaylarǵa kiritilgen adamlardıń kózqarasın da esapqa alıw kerek, yaǵnıy. olardı socialliq ómirdiń sub'ektleri retinde kórip shıǵıń.
D. Gerbertramziy interaktsionizm dep atalǵan jónelisti islep shıǵıp, social psixologiyaning Oraylıq túsinigin " shaxslararo óz-ara tásir" dep esaplaǵan. Insan ob'ektiv túrde sotsializatsiya temasına aylanadı, sebebi onıń turmısı dawamında hár bir jas basqıshında oǵan barǵan sayın kóbirek jańa social -psixologiyalıq wazıypalar qóyıladı, olardı sheshiw ushın ol azı-kóbi sanalı túrde hám kóbinese ongsiz túrde óz aldına tiyisli maqsetlerdi qóyadı, yaǵnıy. onıń sub'ektivligini (pozitsiyasini) hám sub'ektivligini (individual ayriqshalıǵın ) kórsetip beredi.
Sociallashuvning hár bir jas basqıshında yamasa basqıshında insan tárepinen sheshiletuǵın ush wazıypa toparı málim dárejede shártli túrde anıqlandi: tábiyiy-materiallıq, social -materiallıq jáne social-psixologiyalıq.
Arnawlı bir etnik gruppa daǵı social -materiallıq wazıypalar júdá basqasha. Bular kognitiv, etikalıq, etikalıq, baha -semantik wazıypalar bolıp tabıladı. Olar ob'ektiv túrde pútkil jámiyet tárepinen, sonıń menen birge, etnoregionalxususiyatlar hám insannıń bawırlas ortalıǵı tárepinen belgilenedi.
Adamnan, onıń jas múmkinshiliklerine qaray, olar málim bir social mádeniyat dárejesi menen tanısıwları, málim muǵdardaǵı bilim, kónlikpe, kónlikpelerge ıyelewleri, qádiriyatlardı qáliplestiriwdiń málim dárejesine ıyelewleri kútilip atır.
Insannıń ómiriniń qaysı basqıshında bolıwına qaray, onıń aldında jańa wazıypalar payda boladı : onıń shańaraqtaǵı qatnasıwı, islep shıǵarıw hám ekonomikalıq iskerlik hám basqalar.
Social -materiallıq qatardıń wazıypaları eki qatlamǵa iye. Bir tárepden, bul jámiyet hám mámleket institutları tárepinen awızsha formada insanǵa usınıs etiletuǵın wazıypalar, basqa tárepden, ol social ámeliyat, úrp - ádetler, úrp-ádetler, tikkeley átirap -ortalıqtıń psixologiyalıq stereotiplerinen kelip shıǵıs wazıypalar. Bunnan tısqarı, bul eki qatlam bir-birine tuwrı kelmeydi hám kóp yamasa kemrek dárejede bir-birine qarsı keledi. Bunnan tısqarı, eki qatlam da insan tárepinen túsinilmeytuǵınlıǵı yamasa bólekan anglanmasligi múmkin, lekin kóbinese ol yamasa bul dárejede buzılǵan.
Social -psixologiyalıq wazıypa -bul hár bir jas basqıshında ayriqsha quramǵa iye bolǵan shaxstıń ózin ózi ańǵarıwın, onıń haqıyqıy turmısda hám keleshekte ózin ózi belgilewin, ózin ózi ańǵarıw hám ózin ózi tastıyıqlawdı qáliplestiriw.
Shaxstıń óz-ózin ańǵarıwın hár bir jasda onıń ózin ózi biliwdiń málim bir ólshewine jetiwi, salıstırǵanda pútin óz-ózin ańǵarıw túsinigi hám óz-ózin húrmet qılıw dárejesi hám ózin ózi qabıllaw ólshewiniń bar ekenligi dep esaplaw múmkin. Sonday etip, mısalı, óspirim óziniń " men" dıń basqa adamlar menen uqsaslıǵı hám olardan ayırmashılıqların ańǵarıw menen baylanıslı bolǵan strukturalıq bólimlerin biliw wazıypasın atqaradı, hám jaslar aldında - dúńyaǵa kózqaras, dúnyadaǵı ornın anıqlaw hám basqalar baylanıslı.
Shaxstıń ózin ózi belgilewi onıń házirgi turmıstıń túrli tarawlarında málim bir poziciyanı iyelewin hám keleshektegi turmıstıń túrli segmentleri ushın jobalardı islep shıǵıwdı óz ishine aladı. Sonday etip, baslanǵısh mektep jasında bala jańa social hámziyatda - mektepke kirisiw sharayatında individual túrde maqul túsetuǵın jáne social maqullangan poziciyanı tabıwı kerek. Ol qatarlasları hám úlkenler menen munasábetlerdi belgilewi, sol munasábet menen ol qashannan berli ámeldegi bolǵan munasábetler sistemaların qayta tiklewi kerek. Óspirimlik dáwirinde bir jinsdagi qatarlaslar arasında poziciyanı izlew bólek áhmiyetke iye bolıp, bul erte óspirimlik dáwirinde keri jinsdagi qatarlaslar menen munasábetlerde óz pozitsiyasini anıqlaw menen toldırıladı.
Keleshektegi turmıstıń túrli segmentleri ushın jobalardı anıqlawǵa kelsek, birinshiden, biz jaqın keleshektegi mashqalalardi sheshiw haqqında gápiramiz. Mısalı, eger qatarlaslar arasında málim bir qızıǵıwshılıqǵa ıyelew jáne onı hár qanday iskerlikte ámelge asırıw abroylı dep esaplansa, ol jaǵdayda bunday qızıǵıwshılıq jáne onı ámelge asırıw usılların ılajı bolǵanınsha tezirek tabıw wazıypası qóyıladı.
Ekinshiden, biz uzaǵıraq keleshek máselelerin sheshiw haqqında gápiramiz: kásip tańlaw (ol bir neshe márte ózgeriwi múmkin), keleshektegi turmıs usılın anıqlaw. Óspirimler kóbinese úlkenler retinde qaerga hám qanday sayaxat etiwlerin oyda sawlelendiriwedi, jaslar bolsa keleshektegi úyleri, bos waqıtları hám basqalar haqqında oyda sawlelendiriwge iye.
Óz-ózin ańǵarıw insan ushın turmıstıń zárúrli tarawlarında hám (yamasa ) munasábetlerde iskerlikti ámelge asırıwdı óz ishine aladı.
Belgilengen maqsetler olarǵa erisiw ushın zárúr bolǵan jeke resurslarǵa kóbirek yamasa kemrek sáykes keliwi múmkin.
Mısalı, tábiyiy-materiallıq qatardıń er adam túsine sáykes keliw mashqalasın sheshken óspirim óz aldına bulshıq et kúshin sezilerli dárejede asırıwdı maqset etip qoyǵan, bul, qaǵıyda jol menende, júdá real bolıp tabıladı. Taǵı bir variant : orta mektep oqıwshısı ózin ózi tastıyıqlaw mashqalasın sheshiw ushın óz tájiriybelerin basqalar tárepinen haqıyqıy turmıs daǵı áhmiyet dárejesi boyınsha emes, bálki ózi ushın sub'ektiv áhmiyeti menen qabıl etiliwin maqset etip qoyıwı múmkin, bul, qaǵıyda jol menende, erisip bolmaydı.
Sonı atap ótiw kerek, insan sanalı túrde yamasa ongsiz túrde málim maqsetlerge erisiw haqıyqatı hám tabıslı bolıwın belgileydi. Bul oǵan óz sorawları (maqsetleri) hám olardı ámelge asırıwdıń ob'ektiv múmkinshilikleri (maqsetke erisiw) ortasındaǵı ayırmashılıqtı anıqlap, oǵan málim bir tárzde juwap beriwge múmkinshilik beredi. Qandayda bir kisiniń ózi maqsetlerdi ózgertiwi, olarǵa erisiw ushın uyqas jollardı izlewi múmkin, yaǵnıy. ózin ózgertiw.
Eger qandayda bir gruppa wazıypalar yamasa málim bir gruppanıń zárúrli wazıypaları málim bir jas basqıshında hal etińmasa, bul sotsializatsiyani tolıqsız etedi. Arnawlı bir jasda hal etilmegen bul yamasa basqa wazıypa sırtqı tárepden adamdıń sotsializatsiyasiga tásir etpese de múmkin, biraq málim waqıttan keyin (geyde júdá zárúrli) ol " payda boladı", bul bolǵanday ǵayratlı háreketler hám qararlarǵa, sotsializatsiya kemshiliklerine alıp keledi.
Ulıwma alǵanda, sonı atap ótiw kerek, insan ob'ektiv mashqalalardi sheshiwde aktiv bolǵanlıǵı sebepli, ol yamasa bul dárejede óz ómiriniń jaratıwshısı bolıp, ózi ushın ol yamasa bul maqsetlerdi qóyadı, sebebi ol sociallashuv sub'ekti retinde qaralıwı múmkin. Qandayda bir kisi onıń jábirleniwshisine aylanıwı múmkin. Sotsializatsiya, eger bir tárepden, insannıń jámiyette nátiyjeli kelisiwi, basqa tárepden, málim dárejede jámiyetke qarsı turıw qábileti, anıqrog'i, insannıń rawajlanıwı, ózin ózi ańǵarıwı hám ózin ózi tastıyıqlawına ırkinish beretuǵın turmıslıq dúgilisiwlerdiń bir bólegi bolsa, tabıslı boladı.
Sonday etip, sotsializatsiya processinde insannıń jámiyettegi iykemlesiw dárejesi jáne onı jámiyette izolyatsiya qılıw dárejesi ortasında ishki, tolıq hal etińbeytuǵın qarama-qarsılıq bar ekenligin atap ótiw múmkin. Nátiyjeli sotsializatsiya jámiyettegi iykemlesiw hám ajırasıw, odan ajırasıw ortasındaǵı teń salmaqlılıqtı saqlawdan ibarat. Eger qandayda bir kisi dúnyaǵa málim dárejede qarsı tura almasa, ol sociallashuv jábirleniwshisi boladı. Qandayda bir kisi jámiyette iykemlese almaǵanında, ol huqıqbuzarga aylanadı hám dissident (dissident) retinde sociallashuv jábirleniwshisine aylanadı. Hár qanday modernizaciya etilgen jámiyet ol yamasa bul dárejede sociallashuv jábirleniwshileriniń eki túrin islep shıǵaradı. Biraq tómendegi jaǵdaydı esta saqlaw kerek: demokratiyalıq jámiyet, tiykarlanıp, onıń maqsetlerine qarsı túrde, sociallashuv jábirleniwshilerin islep shıǵaradı. Sotsializatsiyaning hár bir jas basqıshında adamdıń dúgilisiwi múmkinshiligı joqarı bolǵan ádetiy qáwiplerdi ajıratıw múmkin.
Xomilaning intrauterin rawajlanıw dáwirinde:ata-analardıń den sawlıǵın, olardıń máskúnemligi hám (yamasa ) tártipsiz turmıs tárizi, onaning jaman awqatlanıwı ; ata-analardıń unamsız sezimiy hám psixologiyalıq jaǵdayı ; medicinalıq qáteler; qolaysız ekologiyalıq ortalıq.
Mektepge shekem jasda (0-6 jas ):kesellikler hám fizikalıq zaqım aliwler; ata-analardıń sezimiy aqmaqlıǵı hám (yamasa ) ádepsizligi; balanıń ata-anası tárepinen itibarsız qaldırilishi hám tastap ketilishi; shańaraqtıń jarlılıǵı ; balalar mákemeleri xızmetkerleriniń insanǵa jatlıǵı ; qatarlaslardıń biykarlaw etiwi; antisotsial qońsılaslar hám (yamasa ) olardıń perzentleri; video tekserisler.
Baslanǵısh mektep jasında (6 -10 jas ):ata-analardıń ádepsizligi hám (yamasa ) máskúnemligi, ógey ákesi yamasa ógey sheshesi, shańaraqtıń jarlılıǵı ; gipo-yamasa giper-qáwenderlik; video tekserisler; jaman rawajlanǵan sóylew; úyreniwge tayın emeslik; oqıtıwshı hám (yamasa ) qatarlaslardıń unamsız munasábeti; qatarlaslardıń hám (yamasa ) úlken jas daǵı balalardıń unamsız tásiri (olardı tartıw ). chekiw, ıshıw, urlaw ); fizikalıq jaralar hám kemshilikler; ata-analardıń joǵalıp ketiwi; zorlaw, zorlıqshılıq.
Óspirimlik dáwirinde (11-14 jas ):máskúnemlik, alkogolizm, áke- analardıńlardıń ádepsizligi; shańaraqtıń jarlılıǵı ; gipo-yamasa giper-qorǵaw ; video tekserisler; kompyuter oyınları ; oqıtıwshılar hám ata-analardıń qáteleri; chekiw, náshebent elementlardı keri maqsette paydalanıw ; zorlaw, zorlıqshılıq ; jalǵızlıq (fizikalıq zaqım aliw hám kemshilikler); qatarlaslardı táqip qılıw ; anti-social hám jınayatlı gruppalarǵa tartıw ; psixoseksual rawajlanıw daǵı avans yamasa keshigiw; shańaraqtıń tez-tez háreketleniwi; ata-analardıń ajırasıwı.
Erte jaslıǵında (15-17 jas ):antisosyal shańaraq, shańaraqtıń jarlılıǵı ; máskúnemlik, náshebentlik, ǵarlıq ; erte hámledarlıq ; jınayatlı hám totalitar gruppalarǵa tartıw ; zorlaw ; fizikalıq jaralar hám kemshilikler; dismorfofobiyaning obsesif deliryumi (ámeldegi bolmaǵan fizikalıq kemshilik yamasa etiwmovchilikni ózine bólew); basqalardıń tushunmovchiligi, jalǵızlıq ; qatarlaslar tárepinen táqip qılıw ; basqa jinsdagi adamlar menen munasábetlerdegi áwmetsizlikler; óz janına qas qılıw ; hár qıylı ideallar, dúńyaǵa kózqaraslar ; turmıs daǵı maqsetti joytıw.
Óspirimlik dáwirinde (18-23 jas ):mastlik, náshebentlik, ǵarlıq ; jarlılıq, jumıssızlıq ; zorlaw, jınıslıq áwmetsizlikler; stress; nızamǵa qarsı iskerlikke, totalitar gruppalarǵa tartıw ; jalǵızlıq ; dawalar dárejesi jáne social mártebe ortasındaǵı ayırmashılıq ; armiyada xizmet etiw; oqıwdı dawam ettira almaslik.
Hár qanday qáwip menen dúgilisiw tekǵana jaǵdayǵa, bálki málim bir shaxstıń individual qásiyetlerine de baylanıslı.
Álbette, onıń individual qásiyetlerinen qaramastan, hár qanday adam jábirleniwshi bolıwı múmkin bolǵan qáwipler ámeldegi, biraq bul gipostazlarning hár qandayında ol ózinde geypara zattı ózgertiw zárúrshiligi yamasa qálewin sezim etiwi yamasa ańǵarıwı múmkin:
1) jámiettiiń unamlı hám unamsız (ob'ekt gipostazida) talapları hám talaplarına kóbirek sáykes keliw;
2) jámiyet talaplarına ol yamasa bul dárejede qarsı turıw, onıń turmısında júzege keletuǵın mashqalalardi, onıń aldında turǵan jas wazıypaların (sub'ekttiń gipostazida) sheshiw natiyjelilew;
3) arnawlı bir qawip-xaterlerden shaǵılısıw yamasa olardı saplastırıw, arnawlı bir qolaysız sharayatlar jáne sociallashuv jaǵdaylarınıń jábirleniwshisi bolmaw ;
4) azı-kóbi " naq pul" obrazın (málim bir waqıt ishinde adam ózin qanday kóredi) " kerekli ozıni" suwretine jaqınlastırıw (ol ózin qanday kóriwdi qáleydi), yaǵnıy. sotsializatsiya processinde adam ózin ol yamasa bul tárzde ózgertiredi.
Samoizmenenie Óz - ózin ózgertiw-bul insannıń basqasha bolıwǵa qaratılǵan mazmunli, maqsetli háreketleriniń nátiyjesi bolıp tabıladı.
Háreketler ózgeriwge jóneltiriliwi múmkin: olardıń fizikalıq pazıyletleri, jeke qásiyetleri, sırtqı kórinisi; intellektuallıq, ǵayratlı, ańlatpalı, ruwxıy, social tarawlar (bilim, kónlikpe, qádiriyatlar, munasábet hám basqalar ); minez-qulıq stsenariyleri; turmıs tárizi hám (yamasa ) usılı ; ózine bolǵan munasábet (ózin ózi qádirlew), ózi menen munasábetler (óz-ózin húrmet qılıw, ózin ózi qabıllaw ), dúnyaǵa munasábet (dúńyaǵa kózqaras, dúńyaǵa kózqaras ), dúnya menen munasábetler (ózin ańǵarıw hám ózin tastıyıqlaw tárepleri hám usılları ).
Óz-ózin ózgertiw prosotsial, asotsial hám antisotsial vektorlarǵa ıyelewi múmkin. Óz - ózin ózgertiw óz-ózin jetilistiriw, rawajlandırıw, ámeldegi uqıplardı, ayrıqshalıqlardı, bilimlerdi hám basqalardı ózgertiw ózgeshelikine ıyelewi múmkin; óz-ózin qurıw, tárbiyalaw, insanǵa kerekli ayrıqshalıqlardı qáliplestiriw; fizikalıq, ruwxıy, jeke, social ayrıqshalıqlardıń óz-ózin joq etiwi (nátiyjede alkogolizm; náshebentlik; fizikalıq, ruwxıy, social páseńlew).

4-lekciya. Megafaktorlar.

Kosmos tásiri astında adamlar turmısında júzege keletuǵın máseleler áyyemgi oyshıllardıń itibarın tartdı. hám búgingi kunga shekem tábiyiy pánler wákilleriniń kópshiligi insannıń ómiriniń kosmik tásirinlerge baylanıslılıǵı ideyasına isenimsizlik menen qarawsa -de, ásirler dawamında hár qıylı táliymatlar hám teoriyaler turaqlı túrde payda bolıp kelgen, olardıń avtorları hám isin dawamlawshıları kosmosda insaniyat jámiyeti hám insannıń ómirine kúshli tásir deregin kóriwgen.
XX ásirdiń birinshi úshten bir bólegindegi belgili orıs ilimpazları (psixiatrv. M. Bexterev, geofizikP. P. Lazarev, biofizikA. L. Chizhevskiy) " geofizik hám kosmik hádiyseler menen baylanıslı social hádiyselerdi úyreniw... insaniyat jámiyeti nızamların úyreniw ushın ilimiy tiykar bolıwı kerek". A. L. Chizhevskiy quyashda júz bolıp atırǵan aktiv processler insaniyat turmısındaǵı táǵdirli waqıyalarǵa tuwrı keliwin anıqladi (mısalı : Amerikanıń jańalıq ashılıwı, Angliya, Frantsiya hám Rossiya daǵı revolyuciyalıq háreketler hám basqalar ). bul ǵárezlilik iri tariyxıy adamlardıń turmısında da baqlanadı.
Planetaastronomik túsinik bolıp, forması topǵa jaqın bolǵan, quyashdan jaqtılıq hám ıssılıq alatuǵın jáne onıń átirapında ellips boylap aylanatuǵın samoviy jismni ańlatadı. Úlken planetalardan birinde - jer - tariyxıy rawajlanıw processinde ol jaǵdayda jasawshı adamlardıń socialliq ómiriniń túrli formaları qáliplesti.
Dúnya -bul halda sotsiologik hám siyasiy túsinik, bul biziń planetamızda jasaytuǵınlıq ulıwma insaniyat jámáátin ańlatadı.
Planeta hám dúnyanıń organikalıq baylanısı dúnya tábiyiy hám ıqlım sharayatında payda bolǵanlıǵı hám rawajlana baslaǵanlıǵı menen anıqlama bernedi, bul kóp tárepten yerni basqa planetalardan ajıratıp turadı. Dúnya rawajlanıp barıwı menen Planeta az-azdan ózgerip bardı. XX asirde. dúnyanıń tásiri anıq kórinetuǵın boldı, global processler hám máseleler júzege keldi: ekologiyalıq (atmosferanıń pataslanıwı hám basqalar ), ekonomikalıq (mámleketler hám kontinentlerdiń rawajlanıw dárejesindegi ayırmashılıqtıń kóbeyiwi), demografik (birpara mámleketlerde xalıqtıń qadaǵalawsız ósiwi hám basqalarında olardıń sanınıń azayıwı ), áskeriy-siyasiy (regionlıq processler sanı hám qáwpiniń asıwı ). waqıyalar, yadro qurallarınıń tarqalıwı, siyasiy biyqararlıq ).
Sonday etip, 1950-jıllarda insaniyattıń xabarlılıǵı.jerdegi turmısqa atom abayınıń global mashqalası retinde global mashqalalardıń sotsializatsiyaga tikkeley tásiriniń úlgisi bolıp tabıladı. Bul xabarlılıq rawajlanǵan mámleketlerde óspirimler hám jigitlerdiń úlken bólegi turmıs kelesheklerine emes, bálki bir jıldamlıq mútajliklerdi qandırıwǵa itibar beriwdi baslaǵanlarında úlken rol oynadı (óz-ózinen bunday jónelis tábiyiy bolıp tabıladı; eger ol birden-bir bolıp qalsa, onı tınıshsız etiwi kerek). Ekologiyalıq máseleler 1980-1990 jıllar áwladlarına da tap sonday tásir kórsetdi.
Global processler hám mashqalalardıń jetkinsheklerdiń sociallashuviga tikkeley bolmaǵan tásiri olardıń ómiriniń ulıwma basqa tarawlarında kórinetuǵın boladı. Átirap - ortalıqtıń pataslanıwına alıp keletuǵın ekonomikalıq iskerlik, qaǵıyda jol menende, dúnya xalqınıń jasaw sharayatlarına tásir etedi (tuwrısıda, onıń birpara bólimlerinde kóbirek, basqalarında kemrek). Global ekonomikalıq hám siyasiy processler málim bir mámlekette adamlardıń jasaw sharayatların belgileydi. Olar hár qanday mámlekettiń jalpı milliy óniminiń túrli tarawlar (mısalı : qorǵaw, islep shıǵarıw, social investitsiyalar, tutınıw hám fond hám basqalar ) ortasında bólistiriliwine tikkeley tásir etedi.
Ǵalabalıq baylanıs qurallarınıń rawajlanıwı nátiyjesinde Planeta hám dúnyanıń sotsializatsiya procesine tásiri múmkin boldı, sebebi ǵalaba xabar quralları " úyde otırǵan" adamǵa dúnyanıń qálegen noqatında adamlar qanday jasap atırǵanın kóriwge múmkinshilik beredi. Sonday etip, haqıyqat shegaraları keńeytirildi. Bunıń nátiyjesi turmıstı aqıl etıwdegi ózgeris edi. Modernizaciya etilgen jámiyetlerde balalar, óspirimler, jigitlerdiń pikirleri tekǵana olardıń bawırlas ortalıǵına tán bolǵan normalar, qádiriyatlar, bálki ózine tartatuǵın, biraq ámeldegi bolmaǵan mısallar tásiri astında qáliplese basladı.
Sociallashuv megafaktorlarining bar ekenligi hám rolin unutpań, olardı tálimdiń wazıypaları, maqsetleri hám mazmunın anıqlawda esapqa alıw kerek.
5-lekciya. Makrofaktorlar.
Mámleketgeografik-materiallıq hádiyse bolıp tabıladı. Ádetde, qandayda bir mámleket jaylasqan aymaq geografiyalıq jaylasıwı, ıqlım sharayatı menen ajralıp turadı hám ayriqsha shegaralarǵa iye. Mámleket tolıq yamasa sheklengen suverenliitetga ıyelewi múmkin, geyde ol basqa mámleket tárepinen basqarıladı. Bir mámleket aymaǵında bir neshe mámleketlikler bolıwı múmkin (bólingen Germaniya hám Vetnamdı, búgingi kúnde bolsa Kitay hám Kareyanı eslep kóriń).
Arnawlı bir mámleketlerdiń tábiyiy-ıqlım sharayatı hár túrlı bolıp, xalıqqa hám olardıń turmıslıq iskerligine tikkeley hám tikkeley bolmaǵan tásir kórsetedi. Geografiyalıq hám ıqlım sharayatı mámleket xalqın áwladdan -áwladqa ámeldegi qıyınshılıqlardı engishga májbúr etedi yamasa miynetti, sonıń menen birge, mámlekettiń ekonomikalıq rawajlanıwın ańsatlashtiradi.
M. Montaigne, adamlar jasaytuǵınlıq orınnıń ıqlımına qaray, azı-kóbi jawınger, azı-kóbi mo " tadil, tıńlaǵıshlıq yamasa boysınıwsızlik, pán yamasa kórkem ónerge beyim dep esaplawǵan. Bul pikir mánisiz emes, eger ıqlımdıń insan minez-qulqlarına tásirin asırıp jibermaslik kerek.
Mámlekettiń geografiyalıq sharayatları hám ıqlımı tuwılıw hám xalıq tıǵızlıǵına tásir etedi. Sonday etip, eki aralning maydanı derlik birdey - Kuba hám Islandiya. Biraq geografiyalıq jaylasıwı hám ıqlımı kóp tárepten Kuba xalqı Islandiyadan 20 teńdey kóp bolıwına alıp keldi.jáne bul Islandiyalıqlardıń turmıs dárejesi Kubalıqlardıń turmıs dárejesine salıstırǵanda kútá úlken dárejede joqarı bolıwına qaramay.
Geoklimatik sharayatlar, yaǵnıy. ıqlım, relyef, mámleket xalqınıń sawlıgına, bir qatar keselliklerdiń tarqalıwina hám aqır-aqıbetde onıń xalqınıń etnik qásiyetleriniń qáliplesiwine tásir etedi.
Sotsializatsiyaning ayriqsha sheńberi bolǵan tábiyiy-ıqlım sharayatı ol jaǵdayda tiykarǵı rol oynamaydı, tek basqa faktorlar menen bekkem baylanıslı bolǵan sotsializatsiya procesiniń ayriqsha qásiyetlerin anıqlaydı. Biraq soǵan qaramay, mámlekettiń ob'ektiv sharayatları retinde olar insannıń sociallashuviga tásir etedi, olar mámlekette ámeldegi bolǵan etnik gruppalar, jámiyetshilik hám mámleket tárepinen qollanıladı hám esapqa alınadı.
Etnos (yamasa millet)- ulıwma mentalitetga, milliy ayriqshalıq hám xarakterge, mádeniyat turaqlı qásiyetlerine iye bolǵan, sonıń menen birge, olardıń birligi hám basqa soǵan uqsas qáliplesiwlerden parqın tusinip jetetuǵın adamlardıń tariyxan rawajlanǵan turaqlı kompleksi (" etnos" hám " millet" túsinikleri birdey emes, lekin biz olardı sinonim retinde isletemiz).
Adamlardıń etnik kelip shıǵıwı menen baylanıslı bolǵan psixika hám minez-qulqlardıń qásiyetleri eki strukturalıq bólekten ibarat : biologiyalıq jáne social-materiallıq.
Adamlar hám pútkil xalıqlar psixologiyasidagi biologiyalıq strukturalıq bólim bir qatar jaǵdaylar tásiri astında qáliplesti. Kóp ásirler dawamında túrli Milletler ózleriniń etnik aymaqlarında qáliplesip, rawajlanıp kelip atırlar. Bunday aymaqtıń bar ekenligi etnik gruppanıń qáliplesiwi ushın zárúrli shárt esaplanadı, biraq onı saqlap qalıw ushın zárúrli shárt emes - endi kóplegen xalıqlar tarqalıwda jasaydılar. Adamlardıń kelisiwi uzaq waqıt dawamında júz boladı, málim bir aymaq xalqı ayriqsha basqarıw túrin, turmıs ritmini jarattı.
Etnik kelip shıǵıwdıń biologiyalıq strukturalıq bólegin tán alıw, bir ırqtıń basqasınan, bir xalıqtıń basqalardan ústinligi (rasizm, shovinizm, fashizm) haqqındaǵı dawalar menen birge emes, tek etnik ayırmashılıqlardıń tereń tiykarların aytıp otedi, biraq bul ayırmashılıqlardıń artiqmashliǵin tastıyıqlamaydi. málim bir zamanagóy adamdıń ruwxıylıqı hám minez-qulqlarında.
Kúndelik turmısda adamlardıń psixikasi hám turpayınıń social -materiallıq strukturalıq bólegi zárúrli rol oynaydı. Zamanagóy dúnyada insannıń milliy tiyisliligi kóp tárepten ol ana tili dep esaplaǵan til menen belgilenedi, basqasha aytqanda, bul til artı daǵı mádeniyat. Qandayda bir kisi ózin málim bir milletke tiyisliligin júdá zárúrli dep biletuǵın jaqınları hám aǵayınları tásiri astında ózin qandayda bir milletke baylanıstıry baslaydı. Eger biz orıs adamın kórip shıqsak, ol jaǵdayda orıs ózin orıs tariyxı hám mádeniyatı menen teńiytuǵın hám usınıń menen socialliq ómirdiń barlıq formaları oxir-aqıbet bul mádeniyatqa hám málim bir millet ushın ulıwma bolǵan tariyx hám qádiriyatlar sistemasına jóneltirilgen mámleket bolıp tabıladı, yaǵnıy. etnik gruppa, millet-bul hádiyse tariyxıy -social -materiallıq.
Etnosning insannıń ómiri dawamında sotsializatsiya faktorı retinde tutqan ornı, bir tárepden, itibarsız qaldırilmasligi kerek, basqa tárepden, tolıqlashtirilmasligi kerek.
Arnawlı bir etnik gruppa daǵı sotsializatsiya eki gruppaǵa birlestirilishi múmkin bolǵan ayrıqshalıqlarǵa iye -turmıslıq (sózme - sóz-turmıs, bul halda fizikalıq-biologiyalıq ) vaaqliy (tiykarǵı ruwxıy ayrıqshalıqlar ).
Pod Sotsializatsiyaning turmıslıq qásiyetleri degendebolalarni bagıw usılları, olardıń fizikalıq rawajlanıw qásiyetleri hám basqalar túsiniledi. eń anıq ayırmashılıqlar túrli kontinentlerde qáliplesken mádeniyatlar ortasında baqlanadı, eger tiykarınan milletleraro, biraq onsha anıq bolmaǵan ayırmashılıqlar bar.
Eger siz Ugandaǵa shaqırıq qılsańız, ol erda ana turaqlı túrde bópeni alıp yuradi hám oǵan talap boyınsha tós beredi (bul kóplegen Afrika hám bir qatar Aziya mádeniyatlarına tán hám ǵayrıoddiy, mısalı, Evropa), turmıstıń birinshi aylarında balanıń asa tez rawajlanıwı tańlanıwlanarli. Úsh aylıq jasqa zorǵa jetken bala qashannan berli bir neshe minuta tayanshsiz otırıwı múmkin hám altı aylıq tayansh menen ornınan turıp, toǵiz aylıq júriwdi baslaydı hám tez arada g'o'ldiradi. Biraq, shama menen 1, 5 jıl dawamında (sutten ajıratılǵannan keyin hám onadan) bala rawajlanıwda etakchilikni joytıwdı baslaydı hám keyin Evropa normalarınan orqada qaladı, bul, itimal, azıq-túlik qásiyetleri menen baylanıslı.
Fizikalıq rawajlanıw azıq-túlik menen bekkem baylanıslı, bunı Yaponiya mısalında kóriw múmkin. Tez ekonomikalıq rawajlanıw hám turmıs táriziniń málim bir amerikalashuvi sebepli yaponlar dietani sezilerli dárejede ózgertirgende, olardıń somatik rawajlanıwı sezilerli dárejede ózgerdi: úlken áwladlar boyı hám salmaǵı tárepinen jetkinsheklerden talay tómen. Usınıń menen birge, yaponlarning dietasida teńiz ónimleriniń úlken bólegin saqlap qalıw olardıń eń uzaq jas kóriwiniń sebeplerinen biri dep esaplanıwı múmkin. Norvegiyalıqlar tárepinen teńiz ónimlerin tutınıw qılıw menen uqsas jaǵday, sonıń menen birge, ómir kóriw dawam etiw waqti boyınsha dúnyada birinshi orınlardan birin iyeleydi.
Rawajlanǵan mámleketlerde ilimiy-texnikalıq rawajlanıw sebepli insannıń fizikalıq háreketlerine bolǵan mútajlik keskin azayǵan jaǵdayda sport adamlardıń fizikalıq rawajlanıwda úlken rol oynaydı. Ol turmıs táriziniń ajıralmaytuǵın bólegine aynalǵan mámleketlerde adamlardıń eń jaqsı fizikalıq rawajlanıwı belgilengen. Tuwrısıda, bul mámleketlerde eki shárt da isleydi: awqatlanıwdı jaqsılaw, sport menen shuǵıllanıw, sonıń menen birge, úshinshi jaǵday - medicinalıq járdemdi jaqsılaw.
Rossiyada bul sharayatlardıń etiwmasligi balalar ólimi hám kesellanishining joqarı bolıwına, balalar, óspirimler, jigitlerdiń úlken gruppalarınıń fizikalıq rawajlanıwınıń jamanlasıwına hám ómir kóriw dawam etiw waqtidıń tómenlewine alıp keldi. Sonday etip, túrli dereklerge kóre, jigirmalanshı ásirdiń 90 -jılları ortalarına kelip. bárkámal rawajlanǵan, tuwrı fizikalıq, boyı hám salmaǵına sáykes keletuǵın I den XI klasqasha bolǵan barlıq mektep oqıwshılarınıń tek 8, 5% edi. Mektep oqıwshılarınıń 40 -45 procentinde qolaysız sharayatlarda saldamlı keselliklerge alıp keliwi múmkin bolǵan funktsional kesellikler dárejesinde iyiwler belgilengen. 25-35% sozılmalı keselliklerge shalınǵan. Jigitlerdiń tek 12-15 procenti armiyada xizmet etiw ushın ulıwma uyqas dep tán alınıwı múmkin edi. Etnik-materiallıq sharayatlardıń insannıń sociallashuviga tásiri, ádetde, mentalitet dep atalatuǵın zat menen belgilenedi.
Etnosning mentaliteti onıń wákilleriniń anıq qásiyetleri, ulıwma dúnyaǵa kóz qarası, átirap daǵı dúnyanı kognitiv, affektiv hám pragmatik dárejede túsiniw usılları menen belgilenedi. Sonlıqtan, mentalitet bul etnik gruppa wákillerine tán bolǵan átirap -ortalıqta háreket qılıw usıllarında da kórinetuǵın boladı.
Sonday etip, izertlewler sonı kórsetdiki, ayriqsha tábiyiy-ıqlım sharayatında qáliplesken hám jasaytuǵınlıq Arqa xalıqlar arasında dawıstı aqıl etiwdiń ayriqsha dástúrı, Arqa etnik gruppalar wákillerinde sezimiy kórinetuǵın bolıw qásiyetlerine hám minez-qulıq dárejesine tásir etiwshi ayriqsha etnik dawıs forması belgilengen. Taǵı bir mısal. Finlyandiya xalqı XIX ásirdiń ekinshi yarımıǵa shekem zammarrıqlardı tutınıw etpegen. Kóp ásirler dawamında fınlar qattı ıqlım sharayatında jasap, insannıń ómiri ushın zárúr bolǵan barlıq zatlardı tábiyaatqa qarsı gúresde mashaqatlı miynet menen alıw kerek dep esaplawǵan. Zammarrıqlar tábiyaattıń jaratılıwı bolıp tabıladı, olardı ańsatǵana hám ápiwayı tárzde jıynaw múmkin edi hám eger sonday bolsa, Finlyandiya mentaliteti olardı insannıń ómiri ushın uyqas zat dep esaplamadı.
hám túrli millet wákillerine tán bolǵan materiallıq munasábetlerde mentalitetning kórinetuǵın bolıwınıń taǵı bir mısalı. Jigirmalanshı ásirdiń 80-jılları aqırında Evropaning besew mámleketinde ótkerilgen izertlew júdá qızıq jaǵdaynı anıqladi. Inglizlar arasında kórkem ónerge bıyparq bolǵanlar hám eń kóp " qattı pánler" - fizika hám ximiya tárepdarları bar edi. Bul tárepten inglizlarga uqsas nemislar edi. Biraq frantsuzlar, Italiyalıqlar, ispanlar arasında kórkem ónerdi qadrlaytuǵın adamlar fizika hám ximiya ushın zárúrli bolǵanlarǵa qaraǵanda talay kóp.
Hár qıylı maǵlıwmatlardı ulıwmalastırıp, etnosning mentaliteti, onıń mádeniyatınıń turaqlı qásiyetlerinde kórinetuǵın bolıp, tiykarlanıp onıń wákillerin aqıl etiw hám turmısqa bolǵan munasábetiniń tereń tiykarların belgileydi degen juwmaqqa keliwimiz múmkin.
Frantsuz etnologiK. Levi-Straussshunday dep jazǵan edi: " hár bir mádeniyat ayriqshalıǵı, birinshi náwbette, mashqalalardi sheshiwdiń ayriqsha usılı, barlıq adamlar ushın ulıwma bolǵan qádiriyatlardı perspektivalı jaylastırıw bolıp tabıladı. Tek olardıń áhmiyeti túrli mádeniyatlarda hesh qashan birdey bolmaydı. " Etnos mentalitetining tásiri insan sotsializatsiyasining barlıq iskerlik tarawılarında kútá úlken. Tómendegi mısallar bul haqqında gápiradi.
Jınıslıq rol sotsializatsiyasi processinde mentalitetning tásiri ayriqsha " er adamlıq" hám " hayallıq" standartları sebepli ámelge asıriladı. Olar málim bir belgi qásiyetlerin, minez-qulıq qásiyetlerin, sezimiy reakciyalardı, munasábetlerdi hám basqalardı ańlatadı. bul standartlar salıstırmalı bolıp tabıladı, yaǵnıy. olardıń mazmunı túrli etnik gruppalardıń mádeniyatlarında uyqas kelmeydi. Amerikalıq antropolog M. TIv jańa Gvineyanıń ush qáwimi mısalında " er adamlıq" hám " hayallıq" standartları ortasındaǵı ayırmashılıqtıń ekstremal variantların kórsetdiM. Mid. Arapeshada eki jınıs da kooperativ hám basqınshı emes, yaǵnıy Batıs mádeniyatı normalarına kóre feminizatsiya etilgen. Mundugumorlarda eki jınıs da qopal hám kooperativ emes, yaǵnıy er adamlasqan. Chambullar Batıs mádeniyatına keri suwretke iye: áyeller dominant hám direktiv, er adamlar bolsa sezimiy tárepten ǵárezli.
Etnos mentalitetining shańaraqqa tiyisli sotsializatsiyaga tásiri úlken. Bunı tómendegi mısal menen súwretlew múmkin. Ózbekstanda ata-analar shańaraǵı Rossiya hám Baltıqboyı mámleketlerine qaraǵanda ádewir ulken dárejede jaslar ushın ibrat bolıp xizmet etip atır - ásirese balalardı tárbiyalawda. Ayırmashılıqlar, ásirese, neke munasábetlerinde úlken. Ózbeklerdiń 80 procentige shekem ata-analardıń nekege razılıǵın májburiy dep biliwedi, eger balalar bolsa, ajırasıw qabıl etiliwi múmkin emes. Estoniyaliklarning shama menen 80 procenti ata-analardıń razılıǵın májburiy dep esaplamaydilar hám 50 procenti perzentleri sonda da ajrashishga ruxsat berediler.
Etnosning mentaliteti shaxslararo munasábetler salasında júdá konveks tárzde kórinetuǵın boladı. Sonday etip, etnik normalar kóp tárepten jaslardıń úlkenler menen ushırasıw usılın, jas aralıǵınıń kólemin, ulıwma bir-birlerin hám atap aytqanda, baylanıs serikleri retinde aqıl etiwdiń ayriqsha qásiyetlerin belgileydi. Eger biz ǵarrı hám jetkinsheklerdiń baylanısin kórip shıqsak, ǵarrı áwlad wákilleri oqıtıwshı rolin óz zimmalariga alıwların anıq kóriwimiz múmkin, hám kishiler ádetde jimgina tıńlaydılar. Mentalitet milletleraro munasábetlerdi qáliplestiriwde de zárúrli rol oynaydı, olar balalıǵında payda bolıp, júdá turaqlı bolıp, kóbinese stereotiplerge aylanadı.
Etnos mentaliteti jetkinsheklerdiń tárbiyasına shaxs hám tárbiyanıń jasırın túsiniklerin óz ishine alǵanlıǵı sebepli salıstırǵanda social qadaǵalaw astında bolǵan sociallashuv retinde tásir etedi.
Implitsitnie Ózliktiń jasırın (yaǵnıy názerde tutılǵan, biraq qáliplestirilmagan) teoriyalerinihar qanday etnik gruppada tabıw múmkin. Bunday sorawlarǵa juwap beretuǵın ulıwma ideyalar hám túsinikler ámeldegi: insannıń tábiyaatı hám múmkinshilikleri qanday, ol ne bolıwı múmkin hám bolıwı kerek hám taǵı basqa. bul sorawlarǵa juwaplarshaxsning jasırın kontseptsiyasın tashkilqiladi (I. S. kán).
Mentalitet, sonıń menen birge, etnos ózliktiń jasırın túsinikleri bar ekenligin tábiyiy nátiyjesi retindeta'limning jasırın túsiniklerine iye ekenligi menen baylanıslı. Tek olar úlkenler balalardan nege jetiwi hám alıwı múmkinligin hám bunı qanday etiwlerin anıqlawǵa ılayıq, yaǵnıy. ǵarrı hám jetkinsheklerdiń óz-ara tásirin, onıń usılı hám quralların óz quramına kiritiń. Etnosni tárbiyalawdıń jasırın kontseptsiyasın úlkenlerdiń jetkinsheklerge salıstırǵanda social minez-qulqlarında Oraylıq ongsiz baha baǵdarı dep esaplaw múmkin.
Shaxstıń hám tárbiyanıń jasırın túsiniklerine, tiykarlanıp, milliy jámáátte iykemlesiw hám izolyatsiyani teń salmaqlılıqlaw múmkinshiligi baylanıslı, yaǵnıy. ol qanshellilik sociallashuv jábirleniwshisi bolıwı múmkin. Ózlik hám tárbiyanıń jasırın túsiniklerine muwapıq, etnik jámiyetshilik málim túrdegi adamlarniijtimoiylashuvning qolaysız sharayatları jábirleniwshileri retinde tán aladı yamasa tanolmaydi, sonıń menen birge, basqalardıń olarǵa bolǵan munasábetin belgileydi.
Bul túsiniklerdiń mazmunı tiykarlanıp insannıń sotsializatsiya ob'ekti retinde pozitsiyasini, sonıń menen birge, málim bir etnik gruppada kutilgan hám ruxsat etilgen ólshewdi hám sotsializatsiya processinde onıń sub'ektivligi hám sub'ektivligining ózgeshelikin belgileydi.
Jámiyet óziniń jınıslıq jáne social strukturaları, ekonomikası, ideologiyası hám mádeniyatı menen insannıń ómirin social tártipke salıwdıń málim usıllarına iye bolǵan pútin organizm bolıp tabıladı.
Sonı atap ótiw kerek, jámiyet haqqında sotsializatsiya faktorı retinde ońasha gápiriw kerek, sebebi Rossiyada jaqın waqıtqa shekem jámiyet tiykarınan da, ideologiyalıq tárepten de anıqlanǵan hám kúndelik ań dárejesinde ol ele da mámleket menen anıqlanǵan. Sońǵı jıllarda olardı ajıratıw, jámiyeti mámleket ıqtıyarınan shıǵarıw, qayta qayta tiklew hám kóp tárepten puqaralıq jámiyeti strukturaların tazadan jaratıw júdá qıyın hám ámelde hátte awrıwlı process dawam etpekte. Sol sebepli ol sonshalıq qıyınki, ol turmıstıń tiykarǵı tiykarlarına tásir etedi. Jámiettiiń bul túpkilikli ózgerisleri eskilarini keskinlashtirmasdan hám jetkinsheklerdiń sociallashuvining jańa máselelerin keltirip shıǵara almadı.
Balalar, óspirimler, jigitler, jaslar ózleriniń sociallashuvi processinde bir tárepden barlıq jámiyetlerde uqsas, basqa tárepden ayriqsha (rawajlanıw dárejesi hám jámiettiiń materiallıq hám tariyxıy dástúrlerinege qaray) júdá avtonom rol atqaratuǵın qatarlaslardıń ayriqsha gruppaların quraydılar.
Jetkinsheklerdi sociallastırıwda jámiettiiń jas dúzilisiniń áhmiyeti M. TIv kontseptsiyasında júdá anıq hám izbe-iz kórsetilgenM. Mid. Ol jámiyetlerdiń rawajlanıw pátleri hám modernizaciya ilajlarına qaray úsh túrin anıqladi - onıń pikirine kóre, insan sotsializatsiyasi processinde áwladlararo munasábetlerdiń mánisin belgileytuǵın dástúrler.
Formadan keyingi jámiyetlerde (sanaattan aldınǵı hám házirde arxaik hám ideologiyalıq tárepten jabıq ) jası úlkenlew adamlar jaslar ushın minez-qulıq modeli bolıp xızmet etedi hám ájdadlar dástúrleri saqlanıp qaladı hám áwladdan -áwladqa ótedi.
Kofigurativ tipdagi jámiyetlerde (sanaat hám modernizaciya ) adamlar ushın óz zamanlaslarınıń minez-qulqları ibrat bolıp shıǵadı. Balalar da, úlkenler de olarda tiykarlanıp qatarlaslarınan úyrenediler, yaǵnıy mádeniyat áwladlararo uzatılıwında tartısıw orayı ótken zamannan házirgi kunge shekem ótkeriledi.
Prefigurativ túrdegi jámiyetlerde tekǵana kishiler aqsaqallardan úyrenediler, tekǵana qatarlaslardıń minez-qulqları adamlar ushın ibrat boladı, bálki ǵarrılar da jaslardan úyrenediler. Bul tur zamanagóy rawajlanǵan mámleketlerge xos bolıp tabıladı, sebebi búgingi kúnde ótken zaman daǵı tájiriybe tekǵana etarli emes, bálki geyde zıyanlı bolıwı múmkin, bul ilgeri júzege kelmegen mashqalalardi sheshiwde Batır jantasıwlardı izlewge ırkinish beredi.
Bunnan tısqarı, sonı esta saqlaw kerek, M. TIv tárepinen ajıratılǵan barlıq áwladlararo munasábetler túrleri birdey jámiyette hár qıylı koefficientlerde ámeldegi bolıwı múmkinM. Mid. Biraq olardıń hár birewiniń jámiyet turmısındaǵı hám insandı sociallastırıw processindegi áhmiyeti jámiyet rawajlanıwınıń dárejesi hám ózgeshelikine, adamlardıń jası, toparı hám individual qásiyetlerine qaray parıq etedi.
Sonday etip, biyqararlıq dáwirinde ótiw dáwiri tipidagi jámiyetlerde áwladlararo munasábetler úlken jasdaǵılar kóbinese social ayriqshalıq daǵdarısın basdan keshirimleri menen quramalılasadı, kishileri bolsa ózgeriwshen sharayatlarda sociallasıp, úlkenlerge qaraǵanda kóbirek jasawǵa ılayıq.
Jámiettiiń social dúzilisi-ekonomikalıq jáne social minez-qulıqtıń ayriqsha qızıǵıwshılıqları hám motivatsiyasına iye bolǵan social hám kásiplik qatlamlardıń turaqlı kompleksi hám qatnası. Zamanagóy orıs jámiyetiniń social qatlamlarǵa bóliniwi kóplegen hám kóbinese biyqarar professional gruppalardıń qáliplesiwi menen xarakterlenedi. Dástúriy túrde olardı bir neshe social qatlamlarǵa birlestiriw múmkin (olardıń múlkshilik jaǵdayına, mulkni basqarıwda hám túrli dárejedegi húkimet strukturalarında qatnasıwına qaray):
1) siyasiy hám ekonomikalıq elitani óz ishine alǵan joqarı ;
2) joqarı orta -iri kárxanalardıń iyeleri hám menejerleri;
3) orta -kishi isbilermenler, menejerler, social tarawdıń administratorları, basqarıw apparatınıń orta buwını, huqıqtı qorǵaw keńseleri hám menshikli kárxanalar xızmetkerleri;
4) tiykarǵı -ǵalabalıq oqımıslı adamlar, ekonomika salasındaǵı ǵalabalıq kásip iyeleri;
5) eń tómen-mámleket kárxanalarınıń ilmiy tájriybesiz xızmetkerleri, pensiyaxo'rlar;
6 ) social tómengi (T. I. Zaslavskaya).
Rossiyada social qatlamlarǵa bóliniw processinde keminde tórtew tendentsiya gúzetilip atır - qánigelerdiń jarlılasıwı (pauperizatsiyasi), kóplegen social qatlamlardıń kriminallashuvi hám lumpenizatsiyasi, sonıń menen birge orta klass tálimi.
Orta klass túrli qatlamlar tiykarında qáliplesedi. Bul miynettiń ózin ózi ańǵarıw tarawı retinde áhmiyeti, mulkka baha retinde munasábeti, " unamlı adam" dıń belgilengen turmıs tárizi, shańaraq hám tálimdiń ma`nisi menen xarakterlenedi. Bul qádiriyatlar óz-ózin húrmet qılıw dárekleri hám jeke ózin ózi qabıllawdıń tiykarı bolıp tabıladı. Biraq orta klasstıń kamligi oǵan búgingi kúnde jámiyettegi etikalıq ortalıqtı anıqlawǵa múmkinshilik bermeydi. Usınıń menen birge, ol ádetde jámiyeti turaqlılashtiradigan kúshnı ańlatadı.
Jámiettiiń etikalıq ıqlımına derlik barlıq social qatlamlardı iyelep alǵan lumpenizatsiya procesi sezilerli dárejede úlken tásir kórsetedi. Lumpen búgingi kúnde dástúriy " jámiyeti tastap jiberiw" emes. Zamanagóy orıs lumpeni múlkshilik jaǵdayı menen emes, bálki málim bir qádiriyatlar sisteması menen ajralıp turadı, onıń mánisi sonnan ibarat, isten (miynet aqshalardı " qazib alıw" yamasa minnetleme retinde) hám múlkten (ol mútajliklerdi bir demde qandırıw quralı retinde qabıl etiledi hám áwladlar ushın baha retinde emes) nuqsanlı ózgeshelikten, oypatlıq kompleksin dereginen. baha, óz-ózin húrmet qılıw dáregi. Usınıń sebepinen, lumpen óz pozitsiyasidan ajırasıwdı istamaydi, ol ózi ushın etarli (M. Sivertsev). Sol sebepli biz lumpen-isbilermenler, lumpen-siyasatshılar, lumpen-oqımıslı adamlar hám basqalar bar ekenin aytiwimız múmkin.
Shubhasız, bul tendentsiyalar balalar, óspirimler, jigitlerdiń sociallashuvida zárúrli rol oynaydı, sebebi olar tiykarınan olarǵa keri turmıslıq stsenariylerdi tańlawdı támiyinleydi.
Social dúzılıw insannıń óz-ózinen payda bolatuǵın sotsializatsiyasi hám óz-ózin ózgertiwine, birinshiden, tásir etedi, sebebi hár bir social qatlam hám olardıń ishindegi individual social -professional gruppalar ayriqsha turmıs tárizin rawajlantıradı. Hár bir social qatlamdıń turmıs tárizi ózine tiyisli balalar, óspirimler, jigitlerdiń sociallashuviga tásir etedi.
Bunnan tısqarı, birpara (sonday-aq jınayatlı ) qatlamlardıń qádiriyatları hám turmıs tárizi ata-anaları olarǵa tiyisli bolmaǵan balalar ushın ayriqsha standartlarǵa aylanıwı múmkin, bul olarǵa shańaraǵı tiyisli bolǵan qatlamdıń qádiriyatlarınan da kóbirek tásir etiwi múmkin.
Ekinshiden, sonı esta saqlaw kerek, jámiyet qanshellilik social siyasiy gruppalastırılgan bolsa, onıń aǵzalarınıń jıldamlıǵı ushın potencial múmkinshilikler sonshalıq kóp boladı (gorizontal hám vertikal ).
Gorizontal social jıldamlıq -bul bir social qatlam sheńberinde iskerlik túrleri, aǵzalıq gruppaları, social pozitsiyalarning ózgeriwi. vertikal social jıldamlıq -jámiettiiń ayırım wákilleriniń bir social gruppadan basqasına ótiwi.
Social qadaǵalaw astında bolǵan sociallashuv retinde tárbiya jámiettiiń social dúzilisinen tásirlenedi, sebebi hár qıylı social qatlamlar hám professional gruppalar óz perzentlerinen qanday adamlar ósiwi kerekligi haqqında hár qıylı pikirlerge iye. Soǵan kóre, olar tálim sistemasına hám jetkinsheklerdiń social tájiriybesin shólkemlestiriwge hám tálim processinde arnawlı bir adamlarǵa individual járdem beriwge hár qıylı talaplardı qóyadılar.
Jámiettiiń ekonomikalıq rawajlanıw dárejesi jetkinsheklerdiń sociallashuviga tásir etedi, sebebi bul onıń aǵzalarınıń turmıs dárejesin belgileydi.
Turmıs dárejesi-bul adamlardıń materiallıq hám ruwxıy mútajliklerin qandırıw dárejesin xarakteristikalaytuǵın túsinik bolıp, ol ádetde azıq-túlik, turaq-jay, kiyim-keshek, tez-tez isletiletuǵın zatlar, transport qurallarından tartıp, materiallıq, estetik hám ruwxıy mútajliklerdi qandırıw menen baylanıslı bolǵan júdá quramalı, " joqarı mútajliklar" ga shekem insan tárepinen alınatuǵın tovarlar hám xızmetler muǵdarı hám retinde sawlelenedi. basqa soǵan uqsas sorawlar.
Ekonomikalıq rawajlanıw insannıń óz-ózinen payda bolatuǵın sotsializatsiyasi hám óz-ózin ózgertiwine tekǵana hár qıylı kásiplik jáne social gruppalar hám qatlamlardıń, sonıń menen birge anıq adamlardıń turmıs dárejesin anıqlaw, bálki onıń vektorı olardıń úmitleri, keyipi hám minez-qulqlarına tásir etiwi sebepli de tásir etedi. Bul atmosfera tiykarlanıp jámiettiiń ayriqsha aǵzalarınıń da, pútkil xalıqtıń da aktual hám perspektivalı umtılısların belgileydi, olardıń jaǵdayın jaqsılawǵa aktiv umtılıwdı xoshametlentiredi yamasa úmitsizlik (tushkunlik) hám nátiyjede antisosyal xatti - háreketler (hújim, vandalizm, óz-ózin joq etiw-alkogolizm, náshebentlik).
Jámiyettegi ekonomikalıq jaǵday tálimge social qadaǵalaw astında bolǵan sociallashuv retinde tásir etedi, sebebi ol málim kásip iyeleri sanına bolǵan talaptı hám olardı tayarlawdıń sapa dárejesin belgileydi. Tiykarǵısı, jámiettiiń ekonomikalıq rawajlanıw dárejesi, birinshi náwbette, jetkinsheklerdiń sistemalı rawajlanıwı ushın shárt - sharayatlardı jaratıw múmkinshiliklerin belgileydi-ulıwma yamasa tek birpara social qatlamlarda.
Jámiyet ekonomikalıq tárepten qanshellilik rawajlanǵan bolsa, sotsializatsiya processinde insan rawajlanıwı ushın múmkinshilikler sonshalıq qolay boladı. Bunday maǵlıwmatlardı illyustratsiya retinde keltiriw múmkin. Tuwılǵannan 25 jasqa deyingi" balanıń bahası " 1985 jılda AQShda 500 mıń dollar, Shvetsiyada 700 mıń dollar hám SSSRda 40 mıń rubl bolǵan. Bul ǵárejetler azıq-túlik sapası, medicinalıq, tálim, turaq-jay hám materiallıq ayırmashılıqlardı belgilep berdi, bul hár bir jámiyet jetkinsheklerdi rawajlandırıw ushın jaratqan múmkinshilikler bolıp tabıladı.
Jámiettiiń ekonomikalıq rawajlanıw dárejesine kóre, jası tolıw jasında insandı sociallastırıw shártleri de rawajlanıp, ózin miynet iskerliginde ámelge asırıw múmkinshilikleri hám xoshametlerin, shańaraqqa tiyisli párawanlıq hám rekreatsion minez-qulqlardıń materiallıq tiykarların belgileydi. Ekonomika ǵarrı adamlardıń múmkin bolǵan turmıs dárejesin de belgileydi.
Zamanagóy Rossiyada sotsializatsiya sezilerli dárejede ózgerdi, sebebi jámiyette júz bolıp atırǵan siyasiy-ideologiyalıq jáne social-siyasiy processler sebepli biyqarar hám júdá jıldam plyuralizm (túrme-túrlıq ) payda boldı.
Ideologiyalıq plyuralizm kóp tárepten óz-ózinen payda bolǵan sotsializatsiya hám insannıń ózin ózi ózgertiwiniń jańa jaǵdayın jarattı. Plyuralizm insannıń etikalıq hám ideologiyalıq kórsetpelerin sanalı hám juwapkerli tańlawdı óz ishine aladı. Tańlawdıń qıyınlıǵı, xalıqtıń keń qatlamlarında tariyxan qáliplesken social ámeliyattan narazılıq, tańlaw ete almaslik onı qılıwdı tilemewka, tańlawdan bas tartıwǵa alıp keledi.
Erkinlik tekǵana insan jolındaǵı tosqınlıqlardı, bálki onıń birpara tiykarların da alıp taslaydı. Bul ótiw dáwiri jámiyetinde jaǵdaydıń uǵımsızlıǵın keltirip shıǵaradı. hám uǵımsızlıq tiri janzatda ush tiykarǵı unamsız sezimiy jaǵdaylardan birin - depressiya, uwayım yamasa hújimdi keltirip shıǵarıwı múmkin. Bul júdá qáwipli bolıp tabıladı, sebebi bir tárepden qádiriyatlardıń joǵalıp ketiwi hám jańaların tańlay almaslik, basqa tárepden, kórsetpelerdi joǵatıp, adam maqset hám umidni joytıwına alıp keledi hám kóbinese " haywanǵa aylanadı", dep jazǵanF. M. Dostoevskiy.
Basqarılatuǵın sotsializatsiyaga ideologiyalıq uǵımsızlıq, siyasiy ózgeriwshenlik, jámiettiiń operativ social qatlamlarǵa bóliniwi tikkeley hám sezilerli dárejede tásir etedi. Bul tálimdiń wazıypaları jáne onıń ózgeriwshen jámiyettegi mazmunı turaqlı jámiyettegi tálimdiń wazıypaları hám mazmunınan tupten parıq etiwi menen eń keskin hám Ayqın kórinetuǵın boladı. (v. Rozin).
Túrli gruppalardıń múmkinshiliklerin, kásiplik hám jas shegaraların uyqaslastırıw social turaqlılıqtı qollap-quwatlawǵa bolǵan qızıǵıwshılıqtı belgileydi. Bunnan kelip shıǵadıki, azı-kóbi turaqlı jaǵdayǵa iye bolǵan jámiyette insannıń bir social qatlamnan ekinshisine ótiw processinde onıń rawajlanıwı wazıypası anıq belgilengen.
Jámiettiiń bir túrinen ekinshisine ótiw yamasa jámiettiiń bir tur ishinde sezilerli ózgeriwi menen ajralıp turatuǵın biyqarar, ózgeriwshen jámiyette jaǵday tupten parıq etedi. Bunday jámiyet social konsensus menen xarakteristikalanmaydi, yaǵnıy. hár qıylı social, kásiplik, sonıń menen birge jas gruppalarınıń qızıǵıwshılıqları hám mútajlikleri birlestirilmaydi, bir-birine qarsı kela baslaydı. Qaǵıyda jol menende, olardıń eń úlken bólegi tek bul jámiyeti ózgertiw kerek degen shártlesiw menen birlesedi. Biraq hárekettiń ózgeriwi hám baǵdarı boyınsha máselelerde shártlesiw hám pikirlerdiń birligi joq.
Jámiyet ózgeriwiniń ayriqsha ózgesheligi-bul sheshiwshi sorawlardı qáliplestiriwde haqıyqıy túsiniklerdi tárbiyalaw hám jaǵdaynı túsiniwdiń joq ekenligi, sebebi bul jámiyette insannıń qatań kanoni hám keyingi rawajlanıwdıń anıq stsenariysi joq. Ol basqasha tálim beriw hám bunı basqa jollar menen qılıw kerekligini biladi.
Jámiyet keskin ózgergende, tárbiyalawdan aldın, tiykarınan, jámiyet menen birgelikte adamda neni rawajlandırıw kerekligi, anıqrog'i onı qaysı jóneliste rawajlandırıw kerekligi haqqındaǵı sorawǵa juwap izlew hám usınıń menen birge bunı qanday qılıw kerekligi haqqındaǵı sorawǵa juwap izlew wazıypası payda boladı. Bunday jaǵday tálim jámiyetinde social institut retinde islewine sezilerli tásir etedi.
Zamanagóy rawajlanǵan jámiyetlerde social institutlardıń pútkil sisteması qáliplesedi - jámiyet aǵzalarınıń arnawlı bir social mútajliklerdi (ekonomikalıq, siyasiy, materiallıq, diniy hám basqalar ) qandırıw ushın jámiyetlik resurslarınan paydalanıw boyınsha Birlesken iskerliginiń tariyxıy turaqlı formaları.
Tálim sıyaqlı social instituttıń payda bolıwı jámiyet aǵzalarınıń salıstırǵanda social qadaǵalaw astında sotsializatsiyasini shólkemlestiriw, mádeniyat jáne social normalardı awdarmalaw hám ulıwma, social mútajlikti qandırıw ushın sharayat jaratıw -jámiyet aǵzaların mazmunli tárbiyalaw ushın zárúr bolıp tabıladı.
Hár bir anıq jámiettiiń dúzilisi hám ómiriniń barǵan sayın quramalılasıwı onıń tariyxıy rawajlanıwınıń málim basqıshlarında :
1) tálim shańaraqqa tiyisli, diniy jáne social tárepten parıq etedi, olardıń roli, áhmiyeti hám qatnası ózgeriwsiz qaladı ;
2) tálim jámiettiiń elita qatlamlarınan tómen qatlamlarǵa tarqaladı hám barǵan sayın kóbeyip baratırǵan jas gruppaların (balalardan úlkenlerge) óz ishine aladı ;
3) social tálim processinde onıń strukturalıq bólimleri retinde aldın tálim, keyininen tálim ajratıladı ;
4) ońlaw tálimi payda boladı ;
5) jınayatlı hám totalitar, siyasiy hám kvazi-diniy jámáátlerde alıp barılatuǵın dissotsial tálim qáliplesedi;
6 ) tálimdiń wazıypaları, mazmunı, usılı, formaları hám quralları ózgeredi;
7) tálimdiń áhmiyeti ósip barıp atır, ol jámiyet hám mámlekettiń arnawlı funkciyasına aylanadı, social institutqa aylanadı.
Social institut retinde tálim tómendegilerdi óz ishine aladı :
1) shańaraqqa tiyisli, social, diniy, ońlaw hám dissotsial tálimdiń ulıwmalıǵı ;
2) social rol kompleksi: oqımıslı, professional hám valantyor oqıtıwshılar, shańaraq aǵzaları, ruxaniylar, mámleket, regionlıq, qala dárejesindegi basshılar, tálim shólkemleri administraciyası, jınayatlı hám totalitar gruppalar basshıları ; hár túrlı túrdegi hám túrdegi tálim shólkemleri;
3) mámleket, regionlıq, munitsipal dárejedegi tálim sistemaları hám olardı basqarıw shólkemleri;
4) hújjetler menen tártiplestiriletuǵın hám rásmiy bolmaǵan túrde unamlı hám unamsız sankciyalar kompleksi;
5) resurslar : jeke (tálim sub'ektleriniń sapa qásiyetleri - balalar hám úlkenler, oqıtıwshılardıń tálim dárejesi hám kásiplik tayınlıǵı ), ruwxıy (qádiriyatlar hám normalar), informaciya, finanslıq, materiallıq (infratuzilma, úskeneler, oqıw hám stilistik ádebiyatlar hám basqalar ).
Tálim socialliq ómir degi arnawlı bir funkciyalardı óz ishine aladı. Tálimdiń eń ulıwma funkciyaları tómendegilerden ibarat :
1) jámiyet aǵzaların salıstırǵanda maqsetli tárbiyalaw hám rawajlandırıw hám olardı tárbiyalaw processinde bir qatar mútajliklerdi qandırıw ushın sharayat jaratıw ;
2) jámiettiiń islewi hám turaqlı rawajlanıwı ushın zárúr bolǵan, gorizontal hám vertikal social jıldamlıqqa ılayıq hám tayın bolǵan " insan kapitalı" ni tayarlaw ;
3) mádeniyattı awdarmalaw arqalı socialliq ómirdiń turaqlılıǵındı támiyinlew, onıń dawam etiw waqtinı, jańalanıwın támiyinlew;
4) jámiyet aǵzalarınıń umtılıwları, háreketleri hám munasábetlerin birlestiriwge hám jınıslıq hám jas, social -kásiplik hám etnik-konfessional gruppalar máplerin salıstırmalı uyqaslastırıwǵa kómeklesiw (bul jámiettiiń ishki birlesuvining shártleri hám shártleri);
5) jámiyet aǵzalarınıń social hám ruwxıy -baha tańlawı ;
6 ) jámiyet aǵzaların ózgeriwshen social hámziyatga maslastırıw.
Biz shańaraqqa tiyisli, diniy, social, ońlaw hám dissotsial tálim - social institut retinde tálimdiń strukturalıq bólimleri ortasındaǵı birpara zárúrli ayırmashılıqlardı aytymiz.
Diniy tálimdiń hasası múqaddeslik fenomeni (yaǵnıy múqaddeslik) bolıp, ol jaǵdayda shańaraqqa tiyisli tárbiyada dominant bolıp qalatuǵın sezimiy komponent úlken rol oynaydı. Buǵan parallel túrde, social hám ońlaw táliminde ratsional komponent ústinlik etedi hám sezimiy strukturalıq bólim zárúrli bolsa -de, tek tolıqlawısh rol oynaydı. Dissotsial tálimdiń hasası intellektual hám fizikalıq zorlıqshılıq bolıp tabıladı.
Sushestvenno razlichayutsya Shańaraqqa tiyisli, diniy, social, ońlawvadissotsialtarbiya principler, maqsetler, mazmun, qurallar, da sanalı, da qáliplestirilgen hám (bunnan da kóbirek) málim bir jámiyette bul tálim túrleriniń hár birine tán bolǵan (qáliplespegen) sezilerli dárejede parıq etedi.
Tálimdiń saylanǵan túrleri tárbiya sub'ektleriniń dominant munasábetleriniń tábiyaatı menen tupten parıq etedi.
V Shańaraqqa tiyislitarbiyada sub'ektlerdiń (ómir joldaslar, balalar, ata-analar, babalar, babalar, ájaǵa -úkeler, apa -qarındaslar ) óz-ara baylanıslılıǵı aǵayınlıq ózgeshelikine iye.
V religioznom Diniy shólkemlerde ámelge asırilatuǵın diniy tárbiyada sub'ektlerdiń (ruxaniylar hám imonlilar ortasındaǵı óz-ara munasábetler) konfessiyaviy-kommunal xarakterge iye, yaǵnıy. bul olar tán alǵan ıqtıqat hám ıqtıqat principlerıge muwapıq rawajlanatuǵın munasábetler menen belgilenedi. Social hám ońlaw tálimi sol maqsette islengen shólkemlerde ámelge asıriladı. Tálimdiń bul túrleri sub'ektleriniń óz-ara baylanıslılıǵı (individual - oqıtıwshılar hám bir- biri menen tárbiyalanǵan, tárbiyalanǵan ; gruppa - jámáátler; social -shólkemler, basqarıw shólkemleri hám basqalar ) institutsional-rol xarakterine iye.
V Dissotsialtarbiyada sub'ektler (basshılar ) hám ob'ektler (tárbiyalanganlar) ortasındaǵı munasábetler " xojayın - qul" munasábetleriniń ózgeshelikine iye.
Tálim social institut retinde universal elementler hám ayrıqshalıqlarǵa iye bolıp, rawajlanıw tariyxı, sociallıq-ekonomikalıq dárejesi, siyasiy shólkem túri hám ol yamasa bul jámiyet mádeniyatı menen baylanıslı azı-kóbi sezilerli ayırmashılıqlarǵa iye.
Mámleket siyasiy hám huqıqıy túsinik bolıp tabıladı. Mámleket-húkimet funkciyalarına iye bolǵan jámiettiiń siyasiy sistemasınıń buwını. Bul jámiyeti basqaratuǵın óz-ara baylanıslı mákemeler hám shólkemler (húkimet apparatı, basqarıw hám finanslıq organlar, sud hám basqalar ) kompleksi bolıp tabıladı. Mámleketti óz-ózinen sotsializatsiya faktorı dep esaplaw múmkin, sebebi oǵan tán bolǵan siyasat, ideologiya (ekonomikalıq jáne social) hám óz-ózinen payda bolǵan ámeliyat óz puqaralarina ómirin sotsializatsiya qılıw, olardıń rawajlanıwı hám ózin ózi ańǵarıwı ushın málim shárt-shárayatlardı jaratadı. Bul sharayatta azı-kóbi tabıslı isleytuǵın balalar, óspirimler, jigitler, úlkenler mámleket tárepinen belgilenetuǵın hám (hátte tez-tez) social ámeliyatda alınǵan normalar hám qádiriyatlardı qálegen yamasa qálegen túrde ózlestirediler. Bulardıń barlıǵı, málim bir tárzde, sotsializatsiya processinde adamdıń ózin ózi ózgertiwine tásir etiwi múmkin. Mámleket óz puqaraların salıstırǵanda jóneltirilgen sociallashtirishni ámelge asıradı, olar ol yamasa bul jınıslıq hám jas, social -professional, milliy-materiallıq gruppalarǵa tiyisli. Xalıqtıń ayırım gruppaların salıstırǵanda jóneltirilgen sociallastırıw mámleket tárepinen óz funkciyaların ámelge asırıw ushın zárúr bolǵan mashqalalardi sheshiw processinde ob'ektiv túrde ámelge asıriladı.
Sonday etip, mámleket jastı belgileydi: májburiy oqıwdı baslaw, voyaga etiw, turmıs qurıw, avtomobil aydaw huqıqın alıw, armiyaǵa shaqırıw (jáne onıń dawam etiw waqti ), miynet iskerligin baslaw, pensiyaǵa shıǵıw. Mámleket etnik hám diniy mádeniyatlardıń rawajlanıwı hám iskerligin nızamlı túrde xoshametlentiredi hám geyde finanslashtiradi (yamasa kerisinshe, chekleydi, chekleydi hám hátte qadaǵan etydi). Keling, tek bul mısallar menen sheklenaylik.
Sonday etip, mámleket tárepinen ámelge asırilatuǵın, xalıqtıń úlken gruppalarına jóneltirilgen salıstırǵanda jóneltirilgen sotsializatsiya arnawlı bir adamlarǵa turmıs jolin tańlaw, olardıń rawajlanıwı hám ózin ózi ańǵarıwı ushın málim shárt-shárayatlardı jaratadı. Mámleket óz puqaraların tárbiyalawǵa úles qosadı, onıń ushın tiykarǵı funkciyalarınan tısqarı, túrli jas gruppaların tárbiyalaytuǵın shólkemler dúziledi. Mámleket XIX ásir ortalarından baslap tálim shólkemin óz moynına aldı. ol puqaralardı tárbiyalawdan júdá mápdar bolıp, onıń járdemi menen social buyırtpaǵa sáykes keletuǵın shaxstı qáliplestiriwge ıntıladı. Óz maqsetlerine erisiw ushın mámleket bilimlendiriw tarawında arnawlı bir siyasatti islep shıǵadı hám mámleket tálim sistemasın qáliplestiredi.
Bilimlendiriw tarawı daǵı mámleket siyasatı -tálim wazıypaları hám olardı sheshiw strategiyasın anıqlaw, nızamshılıqtı islep shıǵıw hám resursların bólistiriw, tálim ǵayratların qollap-quwatlaw, bul birgelikte insannıń unamlı mápleri hám jámiyet talaplarına muwapıq jetkinsheklerdiń rawajlanıwı hám ruwxıy -qádiriyat baǵdarı ushın zárúr hám kóbinese qolay shárt-shárayatlardı jaratadı.
Mámleket tálim sisteması -iskerligi tikkeley mámlekettiń tárbiyalıq siyasatın ámelge asırıwǵa qaratılǵan mámleket shólkemleri kompleksi. Ol ush dárejeni óz ishine aladı - federal, regionlıq (federatsiya sub'ektleri dárejesi) hám munitsipal (qalalar, rayonlar ). Mámleket tálim sisteması altı elementti óz ishine aladı.
1. Sistemanıń hasası bolǵan hám oǵan kiritilgen shólkemlerdiń quramı jáne onıń islew rejimin belgileytuǵın tiyisli Nızamshılıq hám basqa hújjetler.
Mámleket tálim sisteması hár qıylı tálim shólkemleriniń keń sheńberin óz ishine aladı :
1) hár túrlı túrdegi oqıw mákemeleri (balalar bog'chalari, ulıwma bilim beriw hám qánigelestirilgen mektepler, liceyler, gimnaziyalar, kásip-óner mektepleri, texnikalıq mektepler, kolledjler, kurslar hám basqalar );
2) den sawlıǵın sezilerli dárejede zaiflashgan balalar, óspirimler, jaslar ushın mákemeler;
3) málim bilim hám iskerlik tarawlarında intalı, sonıń menen birge turaqlı máplerge, anıq qábiletlerge iye bolǵan mákemeler;
4) mikro ortalıqtı social -materiallıq hám basqa salamatlandırıw túrleri menen shuǵıllanatuǵın shólkemler; balalar, óspirimler, jigitlerdiń individual hám gruppalı ǵamqorlıǵı ;
5) psixosomatik jáne social kemshilikleri yamasa kemshilikleri bolǵan balalar, óspirimler, jaslar ushın mákemeler;
6 ) qayta tárbiyalaw hám reabilitatsiya menen shuǵıllanatuǵın shólkemler.
waqıt ótiwi menen jámiettiiń sociallıq-ekonomikalıq materiallıq mútajlikleriniń quramalılasıwı munasábeti menen tálim shólkemleriniń túrli-tumanlıǵı asadı, olardıń tálim sistemasındaǵı roli hám áhmiyeti ózgeredi.
2. Tálim sistemasınıń tabıslı islewi ushın mámleket tárepinen ajıratılǵan hám tartılǵan málim aqshalar. Bul aqshalar materiallıq (infratuzilma, úskeneler, oqıw qóllanbaları hám basqalar ) hám finanslıq (byudjet, byudjetten tısqarı, menshikli investitsiyalar, onıń sub'ektleriniń jeke resursları hám basqalar ) ga bólinedi.
3. Tálim funkciyaların ámelge asırıw ushın zárúr bolǵan social rol kompleksi:
1) federal, regionlıq, qala hám jergilikli (málim bir tálim shólkemi sheńberinde) dárejedegi tálim shólkemlestiriwshileri;
2) oqıtıwshılar -túrli qánigeliktegi qánigeler (oqıtıwshılar, oqıtıwshılar, tárbiyashılar, social jumısshılar hám basqalar );
3) tárbiyashiler-valantyorlar (valantyorlar, jámiyetlik aǵzaları );
4) túrli jas daǵı, jınıslıq jáne social-materiallıq tiyislilikte tárbiyalanatuǵın.
4. Shólkemlestiriwshilerge, oqıtıwshılarǵa hám oqıtıwshılarǵa salıstırǵanda qollanılatuǵın málim sankciyalar kompleksi. Sankciyalar unamlı (xoshametlantiruvchi) hám unamsız (qaralaw, jazalaw ) ga bólinedi.
5. Jámiettiiń sociallıq-siyasiy, ekonomikalıq hám ideologiyalıq sistemaları túrine sáykes keletuǵın mámleket tálim sisteması tárepinen islep shıǵılǵan birpara qádiriyatlar.
6. Federal, regionlıq hám munitsipal dárejedegi tálimdi basqarıw shólkemleri, bunıń nátiyjesinde mámleket tálim sisteması isleydi hám rawajlanadı.
Basqarıw shólkemleri bir qatar funkciyalardı ámelge asıradılar, bunıń nátiyjesinde tálim sistemalı tálimge aylanadı. Olar óz kepillikleri sheńberinde (federal, regionlıq yamasa qala dárejesinde) tálim rejesin islep shıǵadılar jáne onı ámelge asırıw ushın zárúr bolǵan infratuzilmani jaratadılar (social hám ońlaw tálimi procesin shólkemlestirilgen, materiallıq, mazmunli hám stilistik tárepten támiyinleytuǵın shólkemler kompleksi).
Basqarıw shólkemleriniń wazıypası tálim sistemasın zárúr qurallar hám kadrlar menen támiyinlew bolıp tabıladı (olardı tayarlaw hám qayta tayarlaw ; xızmetkerlerdi tartıw, tańlaw hám olar menen islew).
Basqarıw shólkemleriniń úshinshi funkciyasın olardıń kepillikleri sheńberinde tálim sistemasınıń jaǵdayın anıqlaw dep esaplaw múmkin; tendentsiyalardı úyreniw jáne onıń rawajlanıw máselelerin anıqlaw.
Kóp tárepten, mámleket tálim sistemasınıń natiyjeliligi tálimdiń materiallıq muwapıqlıǵı principi tálimdiń mazmunı, formaları, usılları hám usılında qanshellilik ámelge asırılıwına baylanıslı.
6 -lekciya. Mezofaktorlarning sotsializatsiyaga tásiri.
Region -bul mámlekettiń ekonomikalıq, siyasiy hám ruwxıy turmıstıń ulıwmalıǵı, ulıwma tariyxıy ótken zamanı, materiallıq jáne social ayriqshalıǵı bolǵan pútin sociallıq-ekonomikalıq sistema bolǵan bólegi.
Regionda insan jámiyet menen tanısadı, bul erda turmıs tárizi normalari qáliplesedi, saqlanıp qaladı hám ózgeredi, sonıń menen birge materiallıq hám tábiyǵıy baylıqlardıń rawajlanıwı hám saqlanıwı júz boladı.
Hár bir mámleket tábiyiy-geografiyalıq tárepten bólinedi. Onıń xalqı sanasında bul aymaqlar -regionlar kompleksi bolıp tabıladı. Rossiyada olar kútá úlken aymaqlarǵa iye (arqası -Batıs, Oraylıq, Oraylıq qara jer, volga, Ural, Arqa Sibir hám uzaq Shıǵıs ). Biraq hújjetlerde hám ápiwayı adamlarda region aymaqlardı ańlatadı -basqarıw birlikler: wálayatlar, aymaqlar, respublikalar, avtonom okruglar.
Regionlıq sharayatlar sociallashuvga tásir etedi, usınıń menen birge regiondıń ayriqsha qásiyetlerine qaray hár túrlı xarakterge iye.
Regiondıń tábiyiy-geografiyalıq qásiyetlerine landshaft, ıqlım, qazilma hám basqalar kiredi. regiondıń qásiyetlerine qaray, onıń urbanizatsiya dárejesi, ekonomikanıń tábiyaatı, xalıq turaqlılıǵın, yaǵnıy xalıqtıń sociallashuvining kóplegen tárepleri kóp tárepten anıqlanıwı múmkin. Íqlım insanǵa, onıń denesine, jumıs qábiletine, ruwxıylıqına, ómir kóriw dawam etiw waqtine tásir etedi.
Regiondıń social -geografiyalıq qásiyetleri bir qatar túsiniklerdi óz ishine aladı : xalıq tıǵızlıǵı, urbanizatsiya ólshewi, xalıqtıń kásipleri, regiondıń jaylasıwı hám region ishindegi hám basqa regionlar menen baylanıs quralları. Bul ayrıqshalıqlardıń tásiri tikkeley bolmaǵan, sebebi turmıs tárizi, xalıqtıń aktivligi, ǵalaba xabar quralları olarǵa baylanıslı -bul jetkinshektiń rawajlanıwına tásir etedi.
Regiondıń sociallıq-ekonomikalıq qásiyetleri-bul onıń aymaǵında islep shıǵarıw túrleri hám tábiyaatı, regiondıń rawajlanıw múmkinshilikleri, xalıqtıń kásiplik quramı hám olardıń turmıs dárejesi, basqa regionlar hám basqa mámleketler menen ekonomikalıq baylanıslar.
Region ekonomikasınıń tábiyaatı, mısalı, Sibirda tábiyiy resurslarınıń ústin turatuǵın rawajlanıwı, arqası -Batıs hám orayda islep shıǵarıw sanaatı, Oraylıq qara jer regioninde sanaat hám awıl xojalıǵı óndirisiniń kombinatsiyası xalıqtıń social -kásiplik quramına tásir etedi, kásiplik uqıp múmkinshiliklerin belgileydi hám turmıs dárejesine tásir etedi.
Aymaqlardıń ekonomikalıq rawajlanıwınıń tegis emesligi turmıs dárejesiniń ulıwma kórsetkishlerinde sawlelenedi. Reformalar baslanǵanınan keyin paytaxt " ajralıp ketti". Eger 1991 jılda bul erda xalıq jan basına dáramat ortasha Rossiya dárejesinden 1, 6 teńdey kóp bolsa, 1996 jılda bul kórsetkish eki ese asdı. Moskva daǵı ortasha dush dáramatları dárejesi hám olardıń minimal dárejesi ortasındaǵı koefficient, mısalı, Ingushetiya Respublikasında 1996 jılda 11:1 ni quradı.
Regiondıń social -demografik qásiyetleri-bul xalıqtıń milliy quramı, onıń jinsi hám jas quramı, shańaraqlar túrleri (tolıq -tolıq bolmaǵan, bir balalı -kóp balalı hám basqalar ), migratsiya processleri. Bul ayrıqshalıqlardıń barlıǵı jetkinsheklerdiń sociallashuvida júdá zárúrli rol oynaydı.
Regionlar xalıqtıń etnik quramına qaray parıq etedi. Geyparalarında monoetnik quram ámeldegi, basqalarında eki yamasa ush etnos salıstırǵanda teń túrde birlestirilgen (Tataristondagi orıslar hám tatarlar; orıslar, tatarlar, boshqorlar-Boshqirdistonda). Bir qatar regionlarda etnik gruppalar qospası payda boldı (Dog'iston, Krasnodar úlkesi, Moskva ).
Xalıqtıń turaqlılıq dárejesi úlken áhmiyetke iye. Sibir hám uzaq Shıǵıstıń Arqa aymaqları xalqınıń turaqlı quramınıń joq ekenligi basqa regionlar wákilleriniń ol erga keliwine járdem beredi. Biraq, basqa tárepden, bul tárep " kóship juretuǵın qus" túrin, yaǵnıy materiallıq hám tariyxıy dástúrlerden bóleklengen xalıqtıń úlken gruppaların qáliplestiredi.
Xalıqtıń turaqlılıǵın (Rossiyanıń Evropa bólegi) dástúrlerdi saqlap qalıwǵa járdem beriwine qaramay, mudamı da unamlı nátiyje bermeydi, bálki regiondıń rawajlanıw procesin inhibe etiwge járdem beredi, sebebi ol konservativ ózgeshelikke iye. Birpara aymaqlarda jınayatlı kelip shıǵıwı yamasa házirgi xalqı procentleri milliy ortasha kórsetkishten talay joqarı.
Regiondıń demografik qásiyetleri balalar, óspirimler, jigitlerdiń qádiriyat munasábetleri hám turmıs tárizine, ulıwma shaxslararo munasábetler salasındaǵı minez-qulqlarına, sonıń menen birge, jaslararo, jınıslararo hám milletleraro munasábetlerge, regiondaǵı ámeldegi social -psixologiyalıq jaǵdayǵa sezilerli tásir kórsetedi. Aymaqlardıń tariyxıy hám materiallıq ayırmashılıqları xalıqtıń ayriqsha ádetleri, turmıs tárizi, úrp-ádetleri hám belgileri, úrp-ádetleri, xalıq bayramları hám oyınları, folklor, arxitektura hám úylerdiń ishki bóleginde payda boladı. Kóbinese, xalıqtıń sóylewi ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa iye - ayriqsha sózler hám sóz dizbegilerdi isletiwden tartıp, eskertiw beriwde (volgarlarning dawısı ) tiykarǵı tilden sezilerli dárejede parıq etetuǵın dialektǵa shekem (mısalı, Kuban awılları xalqı arasında ).
Bulardıń barlıǵı regiondaǵı xalıqtıń óz-ózinen sotsializatsiyasiga, onıń xalqınıń ózin ózi ózgertiw baǵdarına tásir etedi. Bul miynet iskerligi salasındaǵı baha baǵdarı daǵı ayırmashılıqlar, ǵalabalıq ideologiyalıq munasábetler, shańaraqqa tiyisli munasábetler hám basqalar menen tastıyıqlanadi, bul xalıqtıń ekonomikalıq aktivligi dárejesindegi parq, onıń ózgeriwshen sharayatlarǵa maslasıwshılıǵı ólshewi bolıp tabıladı. hám aqır-aqıbetde, bul ulıwma xalıqtıń hám ásirese voyaga etpegenlerdiń nızamǵa qarsı minez-qulqları hám jınayatlarınıń dárejesi hám tábiyaatındaǵı ayırmashılıqlar menen tastıyıqlanadi.
Regiondıń ob'ektiv qásiyetleri hám odaǵı sharayatlar tiykarlanıp regionlıq hákimiyattıń sociallıq-ekonomikalıq siyasatina baylanıslı bolǵan jetkinsheklerdiń jóneltirilgen sotsializatsiyasi ushın zárúr shárt-shárayatlar retinde analiz etiliwi múmkin. Álbette, biz tuwrıdan-tuwrı Rossiya Federatsiyasining shólkemlestiriw sub'ektleri (respublikalar, aymaqlar, wálayatlar ) kólemindegi regionlıq siyasat haqqında gápiramiz.
Region kóleminde salıstırǵanda jóneltirilgen sotsializatsiyaga tásiri sonı kórsetedi, hákimiyattıń nızam shıǵarıwshı hám atqarıw etiwshi tarmaqları hesh bolmaǵanda óz aldına qoyılǵan wazıypalardı maqsetli sheshedi.
Birinshiden, olar tómendegilerdi islep shıǵaradılar :
1) regiondaǵı islerdiń aktual jaǵdayın, sonıń menen birge regiondıń social -materiallıq hám ekonomikalıq tárepleriniń kelesheklerin, ámeldegi hám perspektivalı islep shıǵarıw iskerliginiń tiykarǵı túrlerin, investitsiya joybarların analiz qılıw ; 2) miynet bazarı dinamikasın hám hár qıylı tábiyaat daǵı xızmetlerdi tutınıw qılıw salasın analiz qılıw. Basqasha etip aytqanda, olar regiondaǵı sotsializatsiya shártlerin hám olardı ózgertiw kelesheklerin biliwedi.
Ekinshiden, olar sociallashuvga ol yamasa bul tárzde tásir kórsetetuǵın regiondıń tarmaqları hám turmıslıq tarawları daǵı islerdiń jaǵdayın kórip shıǵadılar : den sawlıqtı saqlaw, huqıqtı qorǵaw, social qorǵaw, mádeniyat, pán hám basqalar, sol tiykarda olar sociallashuv kózqarasınan bir-biri menen óz-ara baylanısda keyingi rawajlanıw programmaların islep shıǵadılar.
Úshinshiden, olar regiondaǵı basqarıw sistemasın analiz etediler jáne onı jetkinsheklerdiń sociallashuviga tásiri kózqarasınan jetilistiriw ilajların kórediler.
Regiondıń social tálimge tásiri Rossiya Federatsiyasining shólkemlestiriw etiwshi sub'ekti bul tarawda háreket etetuǵın jóneliste ámelge asıriladı.
Bilimlendiriw tarawı daǵı regionlıq siyasat materiallıq muwapıqlıq principine, bul tarawdaǵı mámleket siyasatina hám region sharayatlarına muwapıq kelisiw kompleksi bolıp tabıladı, sonıń menen birge ol normativ hújjetlerdi islep shıǵıwdı, resursların ajıratıwdı, mámleket hám jámiyetlik shólkemlerin tartıwdı, tálim ǵayratların qollap-quwatlawdı baslaydı, bul ulıwma rawajlanıw ushın barlıq shárt-shárayatlardı jaratılıwması kerek. hám ruwxıy -baha jetkinsheklerdiń insan mútajlikleri hám regionlıq jámiyetshilik talaplarına muwapıq baǵdarları.
Eger basqarıw shólkemleri hesh bolmaǵanda bir qatar mashqalalardi hal qilsalar, regiondaǵı sociallashuvning jaǵdayın, unamlı haqıyqatlıq hám tendentsiyalardı, balalar, óspirimler, jigitlerdiń rawajlanıwı ushın qáwiplerdi úyrensalar, sonıń menen birge, jámiettiiń unamlı potencialınan paydalanıw ilajların kórseler, bul siyasat haqıyqıy hám azı-kóbi nátiyjeli boladı. regiondaǵı sociallashuvning unamsız tendentsiyaların ońlaw, kompensatsiya qılıw.
Kompleks keńseleraro programmalar hám mekemelik kishi programmalar islep shıǵıladı, olarda regionlıq wazıypalar hám maqsetler, milliy hám regionlıq tálim wazıypaları hám maqsetlerin ámelge asırıw ushın shárt-shárayatlardı jaratıw hám jetilistiriw ilajları belgilenedi.
Bilimlendiriw tarawı daǵı mámleket hám regionlıq siyasatti ámelge asırıw, onıń strategiyası hám taktikasini belgilewde tálimdiń materiallıq muwapıqlıǵı principinen paydalanıwǵa bólek itibar beriledi, regiondıń tariyxıy dástúrleri hám mádeniyatı elementleri tálimdiń mazmunı, formaları, usıllarına kiritiledi.
Olar region xalqınıń túrli shólkemleri jáne social-professional gruppalarınıń jetkinshekleri menen islewge qızıǵıwshılıqtı xoshametlew jolların izlaydilar, olardıń resurslarini jóneltiriwge úles qosadılar.
Regiondıń jetkinshekleri, sonıń menen birge, sociallashuvning múmkin bolǵan jábirleniwshileri bolǵan balalar, óspirimler, jigitlerdiń ayırım taypaları qawipsizligi hám párawanlıǵın támiyinlew boyınsha qaǵıydalar belgilengen. Arnawlı bir adamlardı barlıq túrdegi tálim shólkemleri ushın tayarlaw hám qayta tayarlaw boyınsha ilajlardı izlew; valantyorlardıń jetkinshekleri menen islewge tartıw ; sotsializatsiyaga tikkeley yamasa tikkeley bolmaǵan tásir kórsetetuǵın shólkemler xızmetkerlerin oqıtıw. Olar regionlıq byudjet, basqa dereklerdi, mısalı, federal aqshalardı, byudjetten tısqarı hám menshikli investitsiyalardı tartıw múmkinshiliklerin eslab, bilimlendiriw tarawında islep shıǵılǵan siyasattiń bahasın anıqlaydilar.
Ǵalaba xabarvositalari - bul hár qıylı texnikalıq qurallar, olardıń tiykarǵı waziypası kóplegen auditoriyalarǵa maǵlıwmat tarqatıw bolıp tabıladı.
Insaniyat tek tórtew baylanıs quralına - awızsha sóylew, muzıka, súwret hám jazıwǵa iye bolǵan waqıttan kóp ásirler ótti. Keyinirek baylanıs quralların rawajlandırıwdıń aktiv procesi baslandı. Xv asirde. baspa kitap oylap tabıw etilgen, XvII asirde.- gazeta hám jurnallar. XIX asirde. ǵalaba xabar qurallarınıń rawajlanıwda jańa basqısh baslanadı -radio, telefon, kino oylap tabıw etildi. Jigirmalanshı asirde. televizor, magnit jazıw, video, kompyuter sistemaları, operatsion basıp shıǵarıw (fotokopi hám basqalar ), kosmik baylanıs rawajlanıp atır. Jigirmalanshı ásirdiń aqırına kelip. elektron ǵalaba xabar quralları jazba baylanıslarǵa qaraǵanda kóbirek tarqalıp atır.
Ǵalabalıq kommunikatsiyalardıń rawajlanıw tendentsiyaların postindustrial jámiyetlerde baqlaw múmkin, bul erda ǵalabalıq kommunikatsiyalardıń rawajlanıwlastırılgan dúzilisi payda boladı.
Ǵalabalıq kommunikatsiyalardı sociallashuv faktorlarınan biri retinde kórip shıqsak, sonı esta saqlaw kerek, olardıń xabarları aǵımınıń tikkeley tásir ob'ekti jaysha individual shaxs emes (eger ol da sonda da ), bálki málim bir ǵalaba xabar qurallarınıń auditoriyasın quraytuǵın adamlardıń úlken gruppalarınıń sana-sezimine jáne xatti - háreketi-bir gazeta oqıwshıları, málim bir radiostansiya tıńlawshıları, tamashagóylar. túrli telekanallar, kompyuter tarmaqlarınan paydalanıwshılar. Ǵalaba xabar quralları sociallashuv faktorlarınıń qaysı toparına tiyisli ekenligin anıqlaw júdá qıyın.
Ǵalaba xabar quralları sociallashuvning mezofaktorlari retinde de háreket etiwi múmkin. Bunı ǵalabalıq soraw materialları tastıyıqlaydı, bul maǵlıwmattı tańlap tutınıw qılıw dárejesiniń asqanlıǵın tastıyıqlaydı. Xalıqtıń tiykarǵı bólegi kúndelik turmıs sharayatlarına tásir etkenligi sebepli, bul tańlaw kóbinese tiyisli maǵlıwmatlarǵa iye bolǵan regionlıq ǵalaba xabar quralları paydasına ámelge asıriladı.
Jámiyeti sociallastırıwda ǵalaba xabar qurallarınıń roli bir neshe jaǵdaylar menen belgilenedi.
Birinshiden, ǵalaba xabar quralları rekreatsion rol oynaydı, yaǵnıy. bos waqıtlarında adamlardıń kásiplerin anıqlań. Kitap menen, kinoda, televizor aldında, kompyuter menen dem alıw adamlardı zárúrli hám zárúrli uwayımlar, máseleler hám minnetlemelerden shalǵıtadı.
Ekinshiden, ǵalaba xabar quralları rekreatsion rol menen bir qatarda gevşeme rolin de atqaradı. Óspirimler hám jigitler haqqında gáp ketkende, ol ayriqsha ózgeshelikke iye boladı. Kóp sanlı balalar ushın televiziyalıq kórikler, muzıkalıq jazıwlardı tıńlaw, kompyuterde islew hám geyparaları ushın oqıw shaxslararo baylanıs etiwmovchiligini orawdıń bir túrine, qatarlaslar menen baylanısde tásirler payda bolǵanda shalǵıtish quralına aylanadı. Kóbinese, óspirim jalǵız qalǵanda, ol muzıka tıńlaydı, televizor kóredi yamasa kompyuterde o'tiradi, ol jalǵızlıq seziminen qutıladı. Biraq, tap sol tárzde, ol ata-anasınan olardıń jánjellerin, zerikarli temalarda sáwbetlerin hám basqalardı esitmaslik ushın ózin to'sib qoyıwı múmkin.
Insan rawajlanıwda ǵalaba xabar quralları zárúrli rol oynaydı. Eger bul kózqaras shubhasız bolıp tabıladı. Hár bir tupten jańa baylanıs turining payda bolıwı insannıń mápi yamasa záleli ushın uwayım tuwdırdı.
Olar kino, radio hám keyinirek televizordıń payda bolıwı oqıwǵa bolǵan qızıǵıwshılıqtıń tómenlewine úles qosqan dep esaplawǵan. Bul haqıyqattan da sonday edi hám sonday boldı, lekin siz radio tıńlayotganingizga, kino hám teleko'rsatuvlarni tamasha etip atırǵanıngizga itibar beriwińiz kerek, bul ulıwma oqıwshı bola almaytuǵın júdá kóp adamlar. Izertlewler nátiyjesinde ilimpazlar ǵalaba xabar quralları insan rawajlanıwına unamlı tásir kórsetedi degen juwmaqqa keldiler. 1961 jılda amerikalıq ilimpazlarv. P. Shram, D. LaylvaD. Parkertelevizor tamasha qılıw balanıń rawajlanıwın derlik bir jılǵa tezlestiriwge járdem beriwin anıqladilar. Ol óz pikirlerin tuwrı ańlatıwdı úyrenedi, dúnyaǵa kóz qarası kengayadi, bala kerekli bilimlerdi aladı. Frantsuz ilimpazları tárepinen alıp barılǵan izertlewler sonı tastıyıqladiki, televizor kem támiyinlengen adamlardıń dúnyaǵa kóz qarasın keńeytiredi.
Kompyuter tarmaqları jetkinshekti óz-ózinen sociallastırıwda úlken rol oynay baslaydı. Kompyuterde islewde bir qatar unamlı tásirinlerdi atap kórsetiw múmkin:
1) kontaktlarning keńeyiwine alıp keledi;
2) ramziy tájiriybediń jańa formaların jaratıw hám ámelge asırıwǵa alıp keledi;
3) oyda sawlelendiriw processlerin rawajlandırıwǵa járdem beredi;
4) shet tillerin tez úyreniwge járdem beredi hám taǵı basqa.
Biraq unamlı pikirler menen bir qatarda, kompyuter menen islewdiń unamsız aqıbetleri de baqlanadı. Bul kompyuterge " ǵárezlilik sindromi" ni keltirip shıǵarıwı múmkin, bul qızıǵıwshılıqlardıń torayishiga, haqıyqatlıqtan alıslasıwǵa, kompyuter oyınlarına berilip ketiwge, social izolyatsiyaga, sezimiy reakciyalardıń hálsizleniwine hám basqalarǵa járdem beredi (yu. o. Babaeva, A. E. voyskunskiy).
Ǵalaba xabar quralları social institutlardan biri bolıp, jámiyet hám bólek social gruppalardıń (siyasiy hám ekonomikalıq kúshke iye) buyırtpasın atqaradı. Bul bizge ǵalaba xabar quralları ol yamasa bul dárejede sotsializatsiyaga salıstırǵanda jóneltirilgen tásir kórsetedi dep shama etiwimizge múmkinshilik beredi.
Ǵalaba xabar quralları adamlar tárepinen málim social normalardı ózlestiriwge jáne social turmıstıń siyasiy, ekonomikalıq hám basqa tarawlarında baha baǵdarların qáliplestiriwge járdem beredi.
Ǵalaba xabar quralları tásiri astında sotsializatsiya processinde insannıń ózin ózi ózgertiwi túrli jónelislerde dawam etedi hám unamlı hám unamsız vektorǵa iye.
Sol munasábet menen, sońǵı payıtlarda ǵalaba xabar quralların insannıń ózin ózi ańǵarıw tarawına aylandırıw tendentsiyası kúsheyip baratırǵanın bólek atap ótiw kerek. Elektron sistemalardıń rawajlanıwı baylanıs hám ózin ózi ańǵarıwdıń ulıwma jańa túrin usınıs etdi-insannıń málim sebeplerge kóre onı qızıqtırǵan birpara serikler menen óz-ara munasábeti, bul oǵan hamfikr adamlardı tabıwǵa hám olar menen baylanısde ózin ańlatıwǵa múmkinshilik beredi. Bunnan tısqarı, kompyuter virtual haqıyqatında bolǵan adam, ol ózi jaratqan waqıyalardıń tikkeley qatnasıwshısı ekenligi haqqında tásirler qaldıradi. Bunnan tısqarı, ol waqıyalardıń tiykarǵı qatnasıwshısı. Bul óz-ózin ańǵarıw hám ózin tastıyıqlaw ushın ulıwma jańa múmkinshiliklerdi jaratadı, balalar, óspirimler, jaslarda ol yamasa bul óz-ózin ózgertiwge alıp keliwi múmkin. Ǵalaba xabar quralları jáne social tálim salıstırǵanda social qadaǵalaw astında bolǵan sociallashuv retinde uzaq waqıt dawamında tek baspa ǵalaba xabar qurallarından paydalanǵan. Jigirmalanshı ásirdiń ekinshi yarımında. oqıw processinde kino hám televidenie múmkinshiliklerinen paydalanıwdı basladı.
Jaqın waqıtqa shekem tálim sisteması jetkinsheklerdi barlıq ǵalaba xabar quralları menen óz-ara munasábetlerge tayarlaw maqsetin qoymaǵan. Zamanagóy sharayatta insannıń ózleri júrgizetuǵın bilim hám basqa potencialdan paydalanıw qábileti barǵan sayın úlken áhmiyetke iye bolmaqta. Sol munasábet menen, social tálimdiń ayriqsha tárepi media tálimi dep ataladı, onıń xarakteristikası orıs pánidaA. v. sharıkovtomonidan berilgen.
Media tálimi (zaqım. mediavositalari) ǵalabalıq kommunikatsiyalardıń tiykarǵı qaǵıydaların úyreniw. Onıń wazıypaları : jetkinsheklerdi zamanagóy informaciya sharayatında turmısqa tayarlaw, maǵlıwmattı aqıl etiw, onıń psixikaga tásiriniń aqıbetlerin túsiniw, texnikalıq qurallardan paydalanǵan halda awızsha bolmaǵan baylanıs formaları tiykarında baylanıs usılların ózlestiriw.
Media tálimi mektepte de, basqa tálim shólkemlerinde de, sol maqsette arnawlı islengen shólkemlerde de ámelge asıriladı (mısalı, Frantsiyada - " Media forum", " aktiv jas tamashagóylar").
Mektepte media tálimi dástúriy pánler (ana tili, suwretleytuǵın kórkem óner, tariyx, sociallıq pánler, ekologiya hám basqalar ) sheńberinde de, arnawlı pánni engiziw arqalı da ámelge asıriladı. Túrli mámleketlerde ol basqasha ataladı, biraq baribir bir quramǵa iye. Kóbinese ol bólimlerdi óz ishine aladı :" baylanıs túsinigi", " informaciyanı usınıwdıń ramziy sistemaları hám usılları túsinigi", " ǵalabalıq baylanıs jáne onıń nizamlıqlari", " ǵalabalıq baylanıs quralları hám olardıń qásiyetleri", " reklama". Sońǵı jıllarda media tálimine kompyuter sawatlı adamlıǵı boyınsha treningni kirgiziw tendentsiyası payda boldı.
Media tálim sistemasın jaratıw uzaq hám júdá qımbat process bolıp tabıladı. Biraq búgingi kúnde ámeldegi múmkinshilikler bul mashqalanı sheshiwdi baslawǵa múmkinshilik beredi hám birinshi náwbette mektepte.
Submadaniyat (zaqım. sub- " kishi mádeniyat")-málim nominal hám Real adamlar gruppalarınıń turmıs tárizi hám oylawına tásir etiwshi hám ózlerini" olar " den (jámiettiiń qalǵan wákilleri) parıq etedigan" biz " retinde ámelge asırıwǵa múmkinshilik beretuǵın ayriqsha social -psixologiyalıq ayrıqshalıqlar kompleksi.
Submadaniyat-bul avtonom, salıstırǵanda birden-bir tálim. Bul ol yamasa bul tárzde kórsetilgen bir qatar ayrıqshalıqlar menen xarakterlenedi: baha baǵdarlarınıń ayriqsha kompleksi, minez-qulıq normalari, onıń tasıwshılarınıń óz-ara tásiri hám munasábetleri, sonıń menen birge ierarxiya; ábzal etilgen maǵlıwmat dárekleri kompleksi; oyın-kúlkiniń ayriqsha túrleri, bos waqıttıń diydi hám usılları ; jargon; folklor hám basqalar.
Xalıqtıń jası, social hám kásiplik qatlamları, sonıń menen birge, olardaǵı baylanıs gruppaları, diniy islamdaǵı mektepler, jınıslıq azshılıqlar birlespeleri, ǵalabalıq rásmiy bolmaǵan aǵıslar (hippilar, feministlar, ekologlar), jınayatlı gruppalar hám shólkemler, kásip boyınsha birlespeler málim bir subkulturani qáliplestiriwdiń social hasası bolıwı múmkin.
Ulıwma alǵanda subkulturaning qáliplesiwiniń ólshewi jáne onıń individual belgileriniń salmaǵı onıń tasıwshılarınıń jası hám jasaw sharayatlarınıń hádden tıs dárejesi menen baylanıslı.
Arnawlı bir submadaniyat tasıwshılarınıń baha baǵdarları submadaniyat qásiyetlerine (prosotsiallik, asotsiallik, antisosializm), jasqa hám basqa ayriqsha mútajliklerge, onıń tasıwshılarınıń umtılıwları hám máselelerine muwapıq aytılǵan hám ózgertirilgen jámiettiiń social ámeliyat qádiriyatları menen xarakterlenedi.
Bul tekǵana tiykarǵı, bálki talay ápiwayı qádiriyatlar haqqında da. Mısalı, hámme tarepinen tan alınǵan ruwxıy qádiriyatlar ámeldegi, biraq geyparaları qádiriyatlar dep esaplaydiganlar da bar, basqaları ushın olar emes. Bul usınday boladi: balalar, óspirimler, jigitler, úlkenler ushın júdá zárúrli bolǵan zat " biymániliklik" dep bahalanadı (mısalı, muzıka, texnika yamasa sportqa bolǵan qızıǵıwshılıq ).
Keyingi mısal. Ekenin aytıw kerek, zamanagóy balalardıń qızıǵıwshılıqları hár túrlı hám parıqlanǵan. Kóbinese olar olardı úlkenlerdiń itibarınan hám tásirinen ıqtıyatlılıq menen qorǵaw etediler. Olar ushın bul qızıǵıwshılıqlar olar almasatuǵın qádiriyatlar bolıp tabıladı., atap aytqanda sol qádiriyatlar ayriqsha subkulturalarga iye bolǵan kóplegen gruppalardıń payda bolıwı ushın tiykar boladı - mudamı da unamlı social jóneliske iye bolmaǵan, geyde bolsa tuwrıdan-tuwrı antisotsial bolǵan metallshılar, skeytbordlar, breakistlar.
Submadaniyat tasıwshılarınıń nominal (hám kóbinese haqıyqıy ) gruppalarında olar tárepinen bóliw kórilgen nadurıs qarawlar kompleksi zárúrli rol oynaydı, olar da zıyansiz, de antisotsial bolıwı múmkin (mısalı, skinxedlarda rasizm). Írımlar, bir tárepden, submulturaga tán bolǵan baha baǵdarların sáwlelendiredi, basqa tárepden, ózlerin submultural qádiriyatlardıń bir túri dep esaplaw múmkin. Submadaniyatlarga tán bolǵan minez-qulıq, óz-ara tásir hám munasábetler normalari kóbinese olardıń mazmunı, tarawları hám tártipke soluvchi tásir dárejesi tárepinen parıq etedi.
Social submulturalardagi normalar tiykarlanıp social submulturalarga qarsı emes, bálki olardı toldıradı hám (yamasa ) ózgertiredi, submultura tasıwshılarınıń ayriqsha jasaw sharayatları hám baha baǵdarların sáwlelendiredi. Antisosyal submulturalarda normalar tuwrıdan-tuwrı social submulturalarga keri. Asotsial subkulturalarda, olardıń tasıwshılarınıń jasaw sharayatları hám baha baǵdarlarına qaray, ol yamasa bul tárzde ózgertirilgen social hám bólekan antisosial, sonıń menen birge málim bir subkulturaga tán bolǵan normalar ámeldegi (mısalı, " ózleri" hám " basqalar"menen baylanısde ayriqsha normalar).
Antisosyal (ádetde júdá jabıq submulturalarda) normativ tártipke salıw qatań hám balalardıń derlik pútkil ómirin óz ishine aladı. Kóplegen social submadaniyatlarda hám bir qatar social tártipke salıwda tek bul submadaniyatni quraytuǵın turmıs tarawların (muzıkalıq usılǵa bolǵan qızıǵıwshılıq hám basqalar ) kórip shıǵıw múmkin hám tártipke salıwdıń imperativligi ólshewi onıń tasıwshıları gruppalarınıń izolyatsiya dárejesine baylanıslı.
Kontakt submadaniy gruppalarda azı-kóbi qattı jaǵday dúzilisi bar. Bul halda mártebe-bul málim bir gruppanıń shaxslararo munasábetler sistemasındaǵı shaxstıń poziciyasi, ol ózi ushın zárúrli bolǵan turmıs, abıray, abıray, abıray, tásir degi jetiskenlikleri sebepli iyeleydi.
Gruppalarda mártebe dúzilisiniń qatańlıǵı dárejesi submadaniyatning tábiyaatı, onıń tasıwshılarına tán bolǵan baha baǵdarları hám normaları menen baylanıslı. Jabıq subkulturalarda mártebe dúzilisi tekǵana balalardıń poziciyasin, bálki, qaǵıyda jol menende, olardıń turmısı hám ulıwma táǵdirin belgileytuǵın oǵada qatańlıq dárejesine iye boladı.
Rásmiy bolmaǵan gruppalar ádetde basqa barlıq aǵzalardı bastırıwǵa umtılıp atırǵan avtokratik baza basshıları tárepinen basqarıladı. Bunday gruppalar daǵı munasábetler usılı olardıń aǵzaların shıdamsız adamlarǵa aylantıradı, olardı hár qanday tańlawdan, narazılıqtan hám ulıwma ideyaǵa qarsı bolǵan iskerlikten hám kóbinese gruppadan shıǵıw huqıqınan juda etedi.
Hár bir submadaniyat óz tasıwshıları ushın ulıwma bolǵan jeńillikler, ardaqlı shınıǵıwlar, bos waqıttı ótkeriw menen ajralıp turadı. Bunda submadaniyat tasıwshılarınıń jası, social hám basqa qásiyetleri, olardıń jasaw sharayatları, ámeldegi múmkinshilikleri, sonıń menen birge tawıq hám bódeneden basqa quslardıń mákiyeni sheshiwshi faktor esaplanadı.
Tawıq hám bódeneden basqa quslardıń mákiyeni bir social gruppadan ekinshisine ańsatǵana tarqaladı, usınıń menen birge tawıq hám bódeneden basqa quslardıń mákiyeni iskerlik kórsetetuǵın ortalıqtıń ózgeshelikine baylanıslı bolǵan azı-kóbi zárúrli ózgerislerdi basdan keshiredi (jınıslıq jáne social-materiallıq quram, baha baǵdarları, jasaw sharayatları hám basqalar ). Sol munasábet menen biz málim subkulturalar modasining qásiyetleri haqqında sóylewimiz múmkin.
Modaga ámel qılıw óspirimler hám óspirimler subkulturalarining eń zárúrli konstituciyalıq belgisi bolıp tabıladı. Bul, ásirese, kostyumda, sırtqı kórinistiń dizaynida (shash túrmegi, boyaniw, tatuirovka, pirsing hám basqalar ), raqsda, minez-qulıqta, sóylewde, muzıkalıq hám basqa estetik uqıplarda, úy-ruwzıger buyımlarında ayqın kórinetuǵın boladı.
Sonday etip, mısalı, kiyim-keshek hám sırtqı kórinis dizaynidagi tawıq hám bódeneden basqa quslardıń mákiyeni, salıstırǵanda aytqanda, ulıwma xarakterge iye. Biraq óspirim hám óspirim subkulturasida oǵan ásirese ıqtıyatlılıq menen ámel qılıw ádet kórinisine kiredi. Bul eki jınıs ushın da derlik teń áhmiyetke iye. Usınıń menen birge, tawıq hám bódeneden basqa quslardıń mákiyeni jası, óspirimler hám jaslardıń social -materiallıq tiyisliligine qaray azı-kóbi ózgeriwi hám birpara regionlıq ayırmashılıqlarǵa ıyelewi múmkin. Bunnan tısqarı, avtonom óspirim hám óspirim sub-mádeniyatlarında -punklar, metallsozlar, hippilar hám basqalar, kiyim - keshek hám sırtqı kórinis dizaynidagi tawıq hám bódeneden basqa quslardıń mákiyeni sezilerli dárejede (metallsozlar ushın ), geyde bolsa tupten (hippilar ushın ) ulıwma qabıl etilgeninen parıq etedi.
Tawıq hám bódeneden basqa quslardıń mákiyeni óspirimler hám óspirimler subkulturasining taǵı bir ayriqsha ózgeshelikin-muzıkalıq beyimlikti belgileydi. Arnawlı bir jónelisler yamasa gruppalarǵa bolǵan qızıǵıwshılıqlar jas, social -materiallıq, gruppa hám regionlıq ayrıqshalıqlarǵa iye. Qatarlaslar jámiyetindegi obro ' - itibar shártlerinen biri bul zamanagóy muzıka daǵı kepillik (muzıkalıq gruppalardı, olardıń solistlari hám basshıların, olardıń ómirbayanları hám diskografiyalarini biliw), zamanagóy ásbap -úskeneler hám muzıkalıq jazıwlarǵa ıyelew bolıp tabıladı. Shártler submadaniyat tasıwshılarında " pútkil sóylewqa, usılǵa, suwretlerdi qurıwǵa tikkeley shólkemlestirilgen tásir kórsetedi" (M. baxtin).
Óspirimler hám jigitlerdiń sociallashuviga submultural tásir olarǵa tán bolǵan muzıkalıq uqıplar arqalı da ámelge asıriladı. Atap aytqanda, onıń ekspressivligi, háreketler hám ritm menen baylanıslılıǵı sebepli muzıka jaslarǵa ózleriniń sezim-sezimlerin, shálkesliklerin basdan keshirimge, ańlatıwǵa, tártipke salıwǵa múmkinshilik beredi, bul bolsa bul jasda júdá zárúr bolǵan sózler menen etkazilishi múmkin emes. shın júrekten tarawdıń kútá úlken hám júdá kem málim.
Submadaniyat balalarǵa, óspirimlerge, jigitlerge tásir etedi, sebebi onıń tasıwshısı bolǵan qatarlaslar gruppaları olar ushın uyqas jazıwlar (mazmunli). Óspirim qanshellilik kóp bolsa, jigit óz normaların uyqas jazıwlar toparı normaları menen baylanıstırsa, jas subkulturasi olarǵa sonshalıq nátiyjeli tásir etedi.
Ulıwma alǵanda, submadaniyat, shaxstı identifikaciyalaw ob'ekti bolıp, onı jámiyette ajıratıw usıllarınan biri bolıp tabıladı, yaǵnıy. shaxstıń avtonomizatsiya basqıshlarınan birine aylanadı, bul onıń shaxstıń ózin ózi ańǵarıwına, ózin ózi qádirlewine hám ózin ózi qabıllawına tásirin belgileydi. Bulardıń barlıǵı balalar, óspirimler, jigitlerdi sociallashtirishning stilize etilgen mexanizminiń zárúrli roli haqqında gápiradi.
Jumıs processinde oqıtıwshılar ol yamasa bul tárzde balalar yamasa óspirimler subkulturalariga dus keliwedi. Eger olar tálim shólkemleriniń bawırlas social ortalıǵında qáliplesetuǵın subkulturalarning qásiyetlerin esta saqlawları kerek.
Tap sol mektep oqıwshılarına, mikrorayon, awıl, awıl balalarına tán bolǵan balalar subkulturasi ádetde bir hilbo'lib, M. v. Osorinaning pikirine kóre, balalar iskerliginiń ayriqsha formaları, áwladdan -áwladqa tákirarlanıp turatuǵın hám jınıslıq hám jas qásiyetleri menen bekkem baylanıslı bolǵan balalar gruppaları. intellektual rawajlanıw hám balalar sotsializatsiyasining tábiyaatı.
Óspirimler hám óspirimler subkulturasi talay quramalı kórinedi. Bul erda oqıtıwshılar (barlıq óspirimler hám jaslar ushın ulıwma bolǵan subkultura menen bir qatarda ) onıń bir qatar sortlarına dus keliwedi. Áyne óspirimlik hám erte óspirimlik dáwirinde subkulturalar ulıwma subkultura sheńberinde social, antisosial hám antisosialga bólinedi, sebebi bul jasda birpara balalar jınayatlı gruppalarǵa kiredi, totalitar islamdaǵı mekteplerge, túrli rásmiy bolmaǵan háreketlerge hám basqalarǵa tartinadi.
Social tálimdi ámelge asıratuǵın oqıtıwshılar óspirimler hám óspirimler subkulturasining qásiyetleri, onıń ayriqsha qásiyetleri menen tanısıwları kerek. Bul tálim mákemelerinde turmıstı shólkemlestiriwde zárúrli bolıp tabıladı. Mısalı, modadagi ózgerisler kúndelik turmısda, ımaratlardıń ishki dizaynida, sonıń menen birge turmıstıń túrli tarawların shólkemlestiriwdiń mazmunı hám formalarında (televizor sebepli ataqlı bolǵan hár qıylı shoular, tańlawlar, oyınlar hám basqalar ) sawleleniwi múmkin.
Óspirimler hám óspirimler subkulturasining qásiyetlerin hám oqıwshılar dus keletuǵın subkulturalarni biliw oqıtıwshılardıń unamsız tásirinlerdi minimallastırıw hám ońlaw boyınsha sanalı háreketleri ushın zárúr shárt-shárayatlardı jaratadı. Sol maqsette olar tálim shólkemleri turmısında ámeldegi bolǵan múmkinshiliklerden paydalanıwları hám oqıwshılarǵa individual járdem kórsetiwleri múmkin.
Submadaniyat qásiyetlerin biliw hám esapqa alıw oqıtıwshılar ushın óz tárbiyalaniwshileri menen ushırasıw ushın " jańa áwlad Mars tili" ni qayta -qayta ózlestiriw zárúr ekenligin kórsetedi.
7-lekciya. Awıllardıń sotsializatsiyaga tásiri.
Awıl xalqınıń qalalarǵa kóshiwi uzaq waqıttan berli dawam etpekte, biraq baribir mámleketimiz xalqınıń tórtdan bir bólegi awıllarda, awıllarda hám basqa awıllarda jasaydı.
Awıl turmıs táriziniń ayriqshalıǵı tuwrıdan-tuwrı xalıqtıń miynet hám turmıs táriziniń ayriqsha qásiyetleri menen baylanıslı : miynettiń tábiyiy ritmlar hám cikllerge baǵınıwı ; iri qalalarda ádetdegidan kóre kóbirek miynet sharayatları ; xalıqtıń miynet jıldamlıǵı ushın múmkinshiliklerdiń ámeliy etiwmasligi; miynet hám turmıstıń úlken muwapıqlıǵı, úy hám járdemshi xojalıqtaǵı miynettiń quramalılıǵı (mısalı, baqda islew xalıqtıń derlik yarım omiri, jılına ortasha 181 kún); bos waqıtlarında sabaqlardı tańlaw kishi. Awıl xalıq punktleriniń turmıs tárizi dástúriy qońsılasshılıq komandasınıń elementlerine xos bolıp tabıladı. Olarda xalıqtıń turaqlı quramı, onıń social -kásiplik hám materiallıq ayırmashılıqları asa kishi, aǵayınlıq hám qońsılasshılıq baylanısları júdá jaqın.
Awıl " ashıqlıq" hám baylanıstiń shın júrektenligi menen ajralıp turadı. Xalıq ortasında úlken social hám materiallıq qarama-qarsılıqlardıń joq ekenligi, xalıqtıń kamligi awıl xalqınıń baylanısin júdá jaqınlastıradı hám turmıstıń barlıq tarawlarına kirip baradı. Doslıq hám doslıq bir-birinen kem parıq etedi hám sol sebepli túrli serikler menen baylanıstiń sezimiy tereńligi hám intensivligi derlik parq etpeydi. Awıl qanshellilik kishi bolsa, onıń xalqı menen baylanıs jaqınlaw hám jaqınlaw boladı.
Awıllar hám awıllar turar -jay túri retinde balalar, óspirimler, jigitlerdiń sotsializatsiyasiga derlik sinkretik (bólintuǵın ) tásir etedi. Óz-ózinen payda bolatuǵın, jámiyet tárepinen basqarılatuǵın hám basqarılatuǵın sotsializatsiya processinde tásir dárejesin anıqlaw qıyın.
Bul derlik awıllarda jámiyette insan minez-qulqların baqlaw júdá keń tarqalǵanlıǵı menen baylanıslı. Xalqı kem bolǵanlıǵı sebepli, olar arasındaǵı baylanıslar azı-kóbi tar, keyin hámme hámme zattı biladi hám hámme haqqında, insannıń anonim bar ekenligi derlik múmkin emes, onıń ómiriniń hár bir jıldamı jámiyetshilik tárepinen bahalanatuǵın ob'ektke aylanadı.
Kóplegen awıl xalıq punktlerinde social qadaǵalaw ayriqsha social -psixologiyalıq ortalıq menen belgilenedi. Zamanagóy awıl izertlewshisiv. G. vinogradskiyning sózlerine kóre, kóplegen awıllardıń g'aroyib ekonomikalıq turmısı hújdan hám hújdansızlik, " kelilik" hám " muńli puxtalıq hám hátte er-turmanlar", " ulıwma óz-ara pikir" kombinatsiyasın keltirip shıǵaradı.
Awıl shańaraǵı (ol jaǵdayda balalar ózleriniń ata-anaları menen qala shańaraǵına qaraǵanda talay joqarı dárejede tanısadılar ) óz aǵzaların sociallastırıwda tiykarlanıp awıl menen birdey jóneliste qatnasıwdı baslaydılar. mikrosotsium, kóbinese úlkenlerdiń social -kásiplik jaǵdayı hám tálim dárejesinden qaramastan.
Awıl xalqın sociallastırıwda qalanıń awılqa barǵan sayın kúsheyip baratırǵan tásiri zárúrli rol oynaydı. Bul turmıslıq qádiriyatlardıń baǵdarın Real (awıl sharayatında ámeldegi) den qalaǵa tán bolǵan hám awıl xalqı ushın tek standart, árman bolıwı múmkin bolǵan zatlarǵa málim bir ózgertiwdi keltirip shıǵaradı.
Qala -bir qatar ayrıqshalıqlar menen ajralıp turatuǵın turar -jay túri:
1) sheklengen aymaqta kóp sanlı adamlardıń koncentraciyası hám xalıqtıń joqarı tıǵızlıǵı ;
2) insannıń ómiriniń joqarı dárejedegi túrli-tumanlıǵı (da miynet, de óndiris shıǵarıwdan tısqarı tarawlarda );
3) xalıqtıń siyasiy gruppalastırılgan social -kásiplik hám kóbinese etnik strukturaları.
Qalalar bir qatar parametrlerde bir-birinen parıq etedi.
Kólemi boyınsha : kishi (50 mıńǵasha xalıq ), orta (350-400 mıńǵasha ), úlken (1 millionǵa shekem), náhánler (1 millionnan artıq ).
Ámeldegi funkciyalar boyınsha :
1) sanaat (Cherepovets, Rubtsovsk, Komsomolsk-na-Amur);
2) basqarıw -sanaat (Kostroma, volgograd);
3) basqarıw -materiallıq -sanaat (nátiyje, Novosibirsk);
4) rawajlanǵan sanaat hám materiallıq hám basqarıw tarawlarǵa iye portlar (Arxangelsk, vladivostok);
5) qánigelesken (vanino, tabilǵan zat );
6 ) kurort (Kislovodsk, Shashı );
7) naukogrady (Obninsk, Sarov).
Regionlıq tiyisliligi boyınsha : Arxangelsk arqası - Batısda, Aral orayda, Kemerovo Sibirda.
Ámelde barlıq dawam etiw waqti boyınsha : áyyemgi (500 jıldan artıq ) Ullı Novgorod, Ullı Ustyug; eski voronej, Elabuga; jańa (100 jıldan kem) Nijnekamsk, Norilsk, Magnitogorsk.
Xalıqtıń quramı boyınsha (xalıqtıń jinsi hám jası, social -kásiplik hám etnik gruppaları qatnası boyınsha ):
1) " jas " (Urengoy), " ǵarrı " (Myshkin);
2) úlken dárejede social siyasiy gruppalastırılgan (Kursk) hám hálsiz siyasiy gruppalastırılgan (jumısqa túsirilgen);
3) monoetnik (Mtsensk), eki yamasa ush etnik gruppalar ústinlik etedi (Qazan, Ufa);
4) kóp milletli (Moskva, Rostov-na-Donu).
Xalıqtıń turaqlılıǵın boyınsha jergilikli qala xalqı hám awıl xalıq punktleri, basqa qala hám aymaqlardan kelgen migrantlar qatnası.
Qala óz xalqınıń, ásirese jetkinsheklerdiń sociallashuvi ushın ayriqsha shárt-shárayatlardı jaratatuǵın bir qatar ayrıqshalıqlarǵa iye.
Zamanagóy qala mádeniyat dıqqat orayında : materiallıq (arxitektura, sanaat, transport, materiallıq mádeniyat estelikleri) hám ruwxıy (xalıqtıń maǵlıwmatı, mádeniyat mákemeleri, oqıw orınları, ruwxıy mádeniyat estelikleri hám basqalar ). Usınıń sebepinen, xalıq qatlamları hám gruppalarınıń sanı hám xilma - xilligi sebepli qala óz xalqı ushın ámeldegi bolǵan maǵlıwmatlardıń orayı bolıp tabıladı.
Usınıń menen birge, qala kriminogen faktorlar, jınayatlı strukturalar hám gruppalar, sonıń menen birge, deviant xatti - háreketlerdiń barlıq túrleri orayı bolıp tabıladı. Qalada kriminogen potencialǵa iye bolǵan kem támiyinlengen shańaraqlar sanı kóp; náshebentlik hám júzimsik elementlardı tutınıw etiwshiler sanı azı-kóbi kópmi (ásirese jaslar arasında ); antisosyal jóneliske iye rásmiy bolmaǵan gruppalar hám awqamlar ámeldegi; qumar oyınlarına bolǵan qızıǵıwshılıq keń tarqalǵan ; xalıqtıń túrli gruppaların Real yamasa potencial jınayatlı juwapkerlikke tartılǵan kishi kommerciya menen azı-kóbi ǵalabalıq tanıstırıw ámeldegi; jaslar hám óspirimlerdi óz quramına hám tásir sheńberine tartatuǵın turaqlı jınayatlı gruppalar.
Qala, sonıń menen birge, tómendegi tiykarǵı ayrıqshalıqlardı óz ishine alǵan tariyxıy qáliplesken qala turmıs tárizin xarakteristikalaydı (olar málim bir qalanıń málim parametrlerine qaray málim ayrıqshalıqlarǵa iye):
1) shaxslararo munasábetlerde tiykarlanıp qısqa múddetli, júzeki, bólekan baylanıslar ústinlik etedi, biraq usınıń menen birge sezimiy qosımshalarda selektivlik kúshayadi;
2) xalıqtıń aymaqlıq jámáátleriniń kishi áhmiyeti, tiykarlanıp rawajlanbaǵan, saylanǵan hám, qaǵıyda jol menende, funktsional tárepten anıqlanǵan qońsılasshılıq baylanısları (jas balalar yamasa ǵarrılar menen shańaraqlardıń olarǵa ǵamxorlıq qılıw boyınsha sherikligi, " avtomobil" baylanısları hám basqalar );
3) shańaraqtıń aǵzaları ushın joqarı sub'ektiv-emotsional áhmiyeti, usınıń menen birge intensiv shańaraqqa tiyisli bolmaǵan baylanıstıń tarqalıwı ;
4) kóp sanlı turmıs tárizi, materiallıq stereotipler, baha munasábetleri;
5) qala xalqınıń social jaǵdayı biyqararlıq, úlken social jıldamlıq menen ajralıp turadı ;
6 ) insan minez-qulqların hálsiz social baqlaw hám hár qıylı social baylanıslar hám anonimlik sebepli ózin ózi basqarıwdıń zárúrli roli.
Bul halda jıldamlıq insannıń qala quramındaǵı hár qıylı stimullarga bolǵan munasábeti, onıń turmısındaǵı ózgerislerge tayınlıq (lekin mudamı da tayarlıq hám umtılıw retinde emes) retinde túsiniledi.
Qala óz xalqınıń ómiriniń túrli iskerlik tarawılarında jıldamlıǵı ushın sharayat jaratadı.
Olardan eń ápiwayıları aymaqlıq jıldamlıq bolıp tabıladı.
Birinshiden, insan jası menen aqıl etiletuǵın, tán alınatuǵın hám ózlestiriletuǵın jasaw maydanı kengayadi. Bul keńeyiw háwlinen, mektepge shekem jas daǵı balalar ushın - kóshe boylap, kvartal - kishi oqıwshılar ushın, mikrorayon - óspirimler ushın, qalanıń basqa bólimlerine hám hátte ulıwma qalaǵa (eger ol úlken bolmasa ) - jaslıǵında. Jası menen, bul mákan adamdıń kásipine hám qızıǵıwshılıqlarına qaray, onı taǵı sherek, háwli menen sheklewge shekem - mısalı, ǵarrı adamlarda torayishi múmkin.
Ekinshiden, jasqa qaray, waqtıniń bir bólegin jámiyetlik jaylarında (qala orayında, mádeniyat mákemelerinde, dem alıw oraylarında hám basqalarda ) ótkeriwge itibar payda boladı, onıń intensivligi ádetde jaslıǵında eń joqarı dárejege etedi hám keyin pasayadi.
Úshinshiden, óspirimlik yamasa óspirimlik dáwirinde kóplegen qala xalqı turmıstıń eń zárúrli tarawları hám keyinirek yadlar menen baylanıslı bolǵan sub'ektiv áhmiyetke iye hám shın júrekten áhmiyetke iye bolǵan jaylar hám jaylarǵa iye.
Tórtinshiden, qala xalqı qala ishinde jasaw jayın ózgertiw ushın potencial múmkinshiliklerge iye.
Qala xalqın sociallastırıw ushın tiykarǵı áhmiyetke iye bolǵan zat sonda, qala gorizontal (bir social qatlam sheńberinde iskerlik túrleri hám aǵzalıq gruppalarınıń ózgeriwi) hám vertikal (bir social qatlamnan ekinshisine ótiw - social tekshedan joqarıǵa yamasa tómenge) social jıldamlıq ushın sharayat jaratadı.
Balalar, óspirimler, jaslar jıldamlıq múmkinshiliklerin qanshellilik anglayotganiga qaray, olar jańa iskerlik formaları hám usıllarınan, bilimlerden paydalanıwǵa azı-kóbi tayın, baylanısde anıq, kúndelik baylanıslar daǵı baxtsız hádiyselerge tayın, átirap daǵı haqıyqatlıqqa jóneltirilgen; qawip-xaterlerge hám turmıs máselelerine standart bolmaǵan juwaplarǵa beyim.
Qala turmıs tárizi tárepinen usınıs etilgen hár qıylı alternativalar qala xalqına turmıstıń túrli tarawlarında individual tańlaw ushın potencial múmkinshilikler jaratadı. Biz jetkinsheklerdi sociallastırıw ushın eń zárúrli bolǵan olardan tek bir neshesin aytymiz.
Birinshiden, qala maǵlıwmatlardıń ayriqsha " túyini" hám informaciya maydanı bolıp, júdá kóp alternativalarni usınıs etedi.jáne bul tekǵana mádeniy-aǵartıwshılıq, kommerciya, informaciya hám basqa shólkemlerdiń orayında. Informaciya dárekleri arxitektura, transport, reklama, adamlar hám basqalar. sonday etip, qalada kún dawamında bir kisi júdá kóp adamlarǵa dus keledi. Bala, óspirim, jigit óz oyda sawlelendiriwiniń kúshi menen óz-ózinen dawam etedi hám kóplegen operativ ushırasıwlardı juwmaqlaydı, sanalı túrde hám ongsiz túrde júdá kóp kishi hám áhmiyetsiz kórinislerdi belgilengenler etedi, nátiyjede ol átirap daǵı haqıyqatlıqtı jaqsılaw basqarıwǵa múmkinshilik beretuǵın úlken materialdı toplaydı. Bulardıń barlıǵı ósip baratırǵan adamǵa aqıl etiw, oylaw qılıw, baqlaw qábiletin sıńırıwı múmkin.
Ekinshiden, qalada adam kóplegen haqıyqıy serikler menen óz-ara baylanısda boladı hám baylanıs etedi, sonıń menen birge, kóbirek potencial serikler arasında óz-ara munasábetlerdi, doslardı, doslardı, jaqınlardı izlew múmkinshiligine iye. Zamanagóy qalada bala (hám ol qanshellilik úlken bolsa, sonsha úlken boladı ) izbe-iz hám usınıń menen birge kóplegen jámáátler hám gruppalardıń aǵzası bolıp, aymaqlıq tárepten kóbinese bir-birine baylanıslı emes: jasaw jayları, shınıǵıwlar, bos waqıt ótkeriw, ardaqlı shınıǵıwlarıńız bir-birinen alıslasıwı múmkin.
Jas qala xalqı málim waqtın oǵan ulıwma belgisiz bolǵan adamlar arasında hár qanday jámáát hám gruppalardan sırtda ótkeziwi múmkin. Sonday etip, qala sharayatında balalar málim waqıt aralıǵinda anonim túrde jasaw múmkinshiligine iye boladılar, yaǵnıy. notanish adamlar menen baylanıs qılıw, olarǵa belgisiz bolıp qalıw.
Úshinshiden, qalada óz-ara munasábetler hám munasábetler sezilerli dárejede parıq etedi. Bul erda úlkenler hám ulıwma jaslardıń, ásirese ul hám qızlardıń, óspirimlerdiń hám orta mektep oqıwshılarınıń maqullangan hám narazı minez-qulqları sezilerli dárejede parıq etedi. Balalar ósip ulg'aygan sayin úlkenler hám jaslar ortasındaǵı baylanıs kemrek qızǵın hám ashıq boladı.
Qatarlaslar menen baylanıs anıq jas qásiyetlerine iye. Ádetde klassta, háwlinde payda bolǵan gruppalarda keledi. Biraq, bala qanshellilik úlken bolsa, ol tez-tez klasstan, mektepden, háwlinen sırtda seriklerdi qıdırıwı hám tabıwı múmkin. Qanday bolmaydıin, normalar sonnan ibarat, balalar birpara kompaniyalarda (dos sıpatında yamasa dos sıpatında ) ushırasıwdı ábzal kóriwedi, olarǵa kirisiw " jańa" ushın qıyın bolıwı múmkin.
Tórtinshiden, qala xalqınıń social -materiallıq qatlamlarǵa bóliniwi, bir tárepden, basqa tárepden, hár qıylı social hám professional qatlamlar wákilleriniń júdá jaqın aymaqlıq baylanısı balanıń hár qıylı turmıs tárizi hám qádiriyat umtılıwları haqqında oylaw hám biliwden tısqarı, olardı ózi ushın " sınap kóriw" múmkinshiligine ıyelewine alıp keledi. Bulardıń barlıǵı balalar, óspirimler, jigitlerdiń ulıwma materiallıq jáne social shapaqların júdá keńeytiredi, eger unamlı jóneliste ulıwma kerek bolmasa.
Ulıwma alǵanda, qalanıń balalar, óspirimler hám jigitlerdi sociallashtirishdagi roli hár bir qala xalqına social dóńgeleklerdi, qádiriyatlar sistemasın, turmıs tárizin tańlaw ushın potencial keń múmkinshiliklerdi hám sol sebepli ózin ózi ańǵarıw hám ózin ózi tastıyıqlaw múmkinshiliklerin usınıwı menen belgilenedi.
Taǵı bir zat sonda, qalanıń tipologik qásiyetlerine, ósip baratırǵan adam jasaytuǵınlıq aymaqǵa, onıń social -materiallıq, jinsi hám jası hám individual qásiyetlerine qaray, ol qala tárepinen usınıs etilgen múmkinshiliklerden qanday paydalanıwdı baslawı sezilerli dárejede parıq etedi.
Kishi qala, iri qalalardan sezilerli dárejede parıq etedi, óz xalqın sociallastırıw ushın ayriqsha shárt-shárayatlardı jaratadı, sol sebepli ol arnawlı kórip shıǵıw ushın ajıratılǵan.
Sociallashuv faktorı retinde kishi qalanıń tiykarǵı belgileri xalıqtıń kishi sanı (50 mıńǵasha ) dep esaplanıwı múmkin; tariyxıy ótken zamandıń bar ekenligi, ásirler tariyxınan asıp ketiwi; awıl xojalıǵına tiyisli bolmaǵan tarawlarda xalıqtıń bandligi; ayriqsha social -psixologiyalıq ortalıq.
Ádetde kishi qala, orta, úlken hám basqalardan ayrıqsha bolıp esaplanıw, tek bir yamasa kópi menen eki tiykarǵı ekonomikalıq funkciyaǵa iye: sanaat, transport, agrosanoat, dem alıw, iri qalalar hám úlken qalalarǵa xizmet kórsetiw. Jeke hám bog ' uchastkalarında islew ádetde xalıqtıń tiykarǵı shınıǵıw túrin toldıradı.
Kishi qalada xalıq professional túrde parıq etedi, bul ol jaǵdayda hár qıylı túrdegi bir neshe shólkemler - sanaat, transport, baylanıs, tálim, materiallıq, rekreatsion, medicinalıq, basqarıw, sawda hám basqalar bar ekenligi menen baylanıslı.
Social -psixologiyalıq ıqlım bir tárepden úlken qalalar daǵı, basqa tárepden awıldaǵı ıqlım menen salıstırıwlaganda bir qatar ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa iye.
Kishi qala xalqı ádetde " kúshli aǵayın hám qońsılas klanlar tárepinen ustap turıladı, keshte hám dem alıw kúnleri olar háwli yamasa bog 'uchastkalarini qazıwadı, toylardı bayramlasadı hám awıl usılında armiyaǵa gúzetip baradılar" (A. I. Prigojiy).
" Maǵlıwmatlar bir demde tarqatıladı. Pikirlerdiń birligi derlik mudamı támiyinlenedi. Bir-birin qollap-quwatlaw hám járdem beriw, sonıń menen birge qátelerge, nadurıs esap -kitaplarǵa taqat qılıw támiyinlenedi. hám taǵı bir zárúrli ózgeshelik: turaqlılıq, turaqlılıq, ózgermeytuǵınlıq bul erda tabıstan kóre kóbirek qadrlanadı ; inertsiya tendentsiyası rawajlanıwdan kóre kúshlilew bolıp tabıladı. Ajırasıwlar kem ushraydı, shańaraqlarda kóplegen balalar bar, olar kemnen-kem jaǵdaylarda qalanı ketiwadi" (A. I. Prigojiy).
Biraq, ulıwma alǵanda, turmıs tárizi qalaǵa qaratılǵan. Bul ózin kórinetuǵın etedi:
1) balalarǵa joqarı dárejedegi tálim yamasa abıraylı kásip beriw isteginde;
2) shańaraq ómirin qala standartlarına jaqınlastırıwǵa qaratılǵan háreketlerde;
3) baylanısde málim bir selektivlik bar ekenliginde, onı túrli serikler menen intensivligi hám sezimiy áhmiyeti, sonıń menen birge mazmunı boyınsha parıqlaw ;
4) kutilayotgan minez-qulqlar normalarini hám xalıqtıń jası hám jinsi menen baylanıslı munasábetler normalarini málim dárejede parıqlawda ;
5) antisosyal hám jınayatlı sırtqı kórinislerde azı-kóbi keń tarqalǵan ózin ózi tastıyıqlawda.
Kishi qalanıń sociallashuvga tásiri, onıń tariyxı, funkciyaları jáne social-psixologiyalıq ıqlımı menen belgilenedi, sonıń menen birge, awıl hám iri qalalardıń tásirinen parıq etedi. Kishi qalada awılqa salıstırǵanda tómendegi múmkinshilikler talay keńeytirilgen:
1) tálim hám kásiplik tańlaw ;
2) bos waqıt dawamında túrme-túrlıq ;
3) olardıń ruwxıy qádiriyatların qandırıw ; social dóretiwshilik, ózin ózi ańǵarıw, ózin ózi tastıyıqlaw (M. v. Nikitskiy).
Úlken qalalar menen salıstırıwlaganda, kishi qalada onıń xalqınıń jıldamlıǵına tikkeley tásir kórsetetuǵın jeńillikler kemrek, sol sebepli túrli tarawlarda tańlaw qılıw usılları kemrek.
Usınıń menen birge, v. S. Magunning izertlewleri sonı kórsetdiki, búgingi kúnde paytaxtda, wálayat orayında yamasa hátte rayon orayında jasawshı jaslardıń dawaları (mártebe, dáramat, baylıq tarawlarında - kvartira, jazǵı úy, mashina ) ortasında tiykarǵı ózgesheligiler joq. olar tolıq orta maǵlıwmatqa iye. Olar ulıwma informaciya hám " tavar" maydanı, tálimdiń ulıwma yamasa jaqın mazmunı, uzaq múddetli tálim strategiyasın tańlawǵa ulıwma minnetleme menen birlestirilgen.
Biraq, bulardıń barlıǵı kishi qalalarda úlken qalalarǵa salıstırǵanda júz bolıp atırǵan ózgerislerdiń " keshigiwini" esaptan tısqarı etpeydi.
Awıl -adamlardı málim bir aymaqǵa jaylastırıwdıń arnawlı forması, daslep kishi. Ayriqsha ayrıqshalıqlar :
1) awıl turmısınan azatlıq ;
2) qala turmısınan ajırasıw ;
3) kishi qalalarǵa tán bolǵan tariyxıy dástúrlerge tayanmaslik.
Bul ulıwma tariyp hár qıylı qalashalardı óz ishine aladı :
1) jumısshılar - qazib alıw yamasa qayta islew kárxanalarında, sonıń menen birge iri temirjol stanciyalarında ;
2) awıl xalqın gidroelektrostantsiyalar hám suw bazaları qurılısı waqtında suw tasqını zonalarınan, sonıń menen birge jaratılǵan jabıq zonalar aymaqlarından " alıp kelgen" kóship kelgenler; burınǵı respublikalardan, " qaynoq noqatlardan" hám ekologiyalıq pataslanǵan aymaqlardan májburiy kóship kelgenler hám qashqınshılar ;
3) xalqı tiykarlanıp qalada isleytuǵın qala átirapı qalashaları ; bir zavod jumısshıları jasaytuǵınlıq yamasa birinshi áwlad emigrantları tóplanǵan iri qalalar ishindegi qalashalar (olardı limitchilar dep atawǵan ).
Tipologik túrme-túrlıqqa hám soǵan uyqas túrde ayırmashılıqlarǵa itibar bermesten, qalashalar, qaǵıyda jol menende, turmıs tárizi jáne social-psixologiyalıq ortalıqta júdá kóp uqsaslıqlarǵa iye, bul olardı insan sotsializatsiyasining ayriqsha faktorı retinde kórip shıǵıwǵa múmkinshilik beredi.
Awılda adam dástúriy hám qala normaların birlestirgen, biraq usınıń menen birge olardan parıq etetuǵın málim bir " eritpe" ni ózlestiredi. Bul túrdegi eritpeni awıldan qalaǵa aman qalıw usılına ótiw procesi dep esaplaw qıyın. Itimal, bul júdá ayriqsha turmıs tárizi retinde qaralıwı múmkin.
Eki tartısıw polyusı -qala hám awıl, awıl turmıs táriziniń ortasha ózgeshelikin belgilep, xalıqtıń turpayınıń artiqmashliǵin belgileydi. Bul erda ortasha minez-qulqlar, turmıs tárizi, insaniy belgiler eń kóp tastıyıqlanǵan.
Awılda turmıs normalari ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa iye boladı : bir kisi hám ulıwma shańaraqtıń turmısı awılqa qaraǵanda kóbirek ashıqlıq menen ajralıp turadı, biraq usınıń menen birge, eger óz mápleri birinshi orınǵa shıqsa, basqalardıń pikirin tıńlawdı zárúr dep esaplamaytuǵın hár bir kisiniń anıq izolyatsiyasi bar. Usınıń menen birge, hár kimning turmısı átirap -ortalıq normalarına sonshalıq baylanıslıki, oǵan qarsı turıw derlik múmkin emes. Mádeniyat ulıwma dárejesi, sonıń menen birge, baylanıstiń mazmunli dárejesin belgileydi, qaǵıyda jol menende, pragmatik, sap waqıya, ulıwma materiallıq maǵlıwmatlarǵa iye emes.
Kóplegen qalalarda xalıqtıń ádepsizligi hám antisosial minez-qulqları bar. Eger olar awızsha túrde qaralanǵan sonda da, social ámeliyatda olar rásmiy bolmaǵan unamsız sankciyalarǵa dus kelmeydiler, yaǵnıy. tekǵana biykarlaw etilmeydi, bálki qabıl etiledi.
Sońǵı jıllarda júz berip atırǵan Rossiya mámleket strukturası daǵı reformalar munitsipal húkimet shólkemleriniń qáliplesiwine bólek orın tutıp atır. Sociallıq-siyasiy, ekonomikalıq hám ekonomikalıq turmıstıń barlıq tarawların oraylastırılǵan joybarlaw funkciyalarınan turaqlı túrde waz keshiw, qarar qabıllawdıń salmaǵın regionlar hám munitsipalitetlar dárejesine ótkeriw, munitsipal húkimetlerdi federal hákimiyattıń universal retseptlariga úmit etpesten, jergilikli siyasatti qáliplestiriwge óz jantasıwların islep shıǵıwǵa barǵan sayın kóbirek itibar beriwge májbúrlep atır.
Qala hákimiyattiń tiykarǵı wazıypalarınan biri bul jetkinsheklerdiń, sonıń menen birge úlkenlerdiń arnawlı bir social sharayatlarda unamlı sotsializatsiyasini támiyinleytuǵın qala tálim sistemasın jaratıw bolıp tabıladı.
Munitsipal social tálim sisteması -bul munitsipalitetda xalıqtıń unamlı rawajlanıwı hám ruwxıy -qádiriyat baǵdarı ushın tábiy jaratılǵan múmkinshilikler kompleksi bolıp tabıladı.
Bilimlendiriw tarawı daǵı mámleket hám regionlıq siyasat qala tálim sistemasınıń hasası retinde qabıl etiledi jáne onıń ózi mámleket tálim sistemasınıń salıstırǵanda avtonom tómen sisteması retinde belgileniwi múmkin.
Qala tálim sisteması, A. yu. Tupitsinning pikirine kóre, ideal halda tómendegi ayrıqshalıqlarǵa ıyelewi kerek:
1) tálim alıwshınıń bir munitsipal tálim sistemasınan basqasına erkin ótiw múmkinshiligin názerde tutatuǵın sistemanıń ashıqlıǵı ;
2) tálim sistemasınıń xalıqtıń barlıq qatlamları menen islew, hár bir kisige unamlı sotsializatsiyaning minimal dárejesin támiyinlew múmkinshiliklerin názerde tutatuǵın ámelde barlıq ;
3) túrme-túrlıq, bul adamlarǵa túrli ilajlarda qatnasıw múmkinshiligin beriwdi, olardıń turmıslıq múmkinshiliklerin asırıwdı óz ishine aladı.
Munitsipal social tálim sisteması qanday da tárzde balalar, óspirimler, jigitlerdiń unamlı sociallashuviga tásir etedi, bul qala hákimiyat tárepinen qanshellilik sanalı hám maqsetli túrde jaratılǵanlıǵı hám rawajlanıp atırǵanına hám jergilikli xalıq bul processda qaysı dárejede qatnasıwına baylanıslı.
Munitsipal social tálim sistemasınıń nátiyjeli islewi hám rawajlanıwı kóp tárepten jergilikli húkimet shólkemleri qala, rayondıń unamlı hám unamsız sotsializatsiya potencialları hám tálim múmkinshiliklerin úyreniwdi qanshellilik izbe-iz hám maman ámelge asırıwı jáne onıń maǵlıwmatları tiykarında etarli social -pedagogikalıq maqsetlerdi belgilew, programmalastırıw hám shólkemlestiriw menen belgilenedi. maqsetlerge erisiw, nátiyjelerdi analiz qılıw jáne onıń maǵlıwmatlarına muwapıq ońlaw tálim sistemaları.
Qala, rayondıń unamlı hám unamsız sotsializatsiya potencialları hám tálim múmkinshiliklerin kórip shıǵıw dáslepki diagnostika hám gúzetiw (monıtorıń ) ni belgileydi:
1) xalıqtıń jinsi hám jası, etnik, social -kásiplik hám mádeniy-aǵartıwshılıq qatlamlarınıń muǵdarlıq qatnası ; qala hám qala, rayon migratsiyasining bir bólegin kóbeytiw hám basqa muǵdarlıq hám sapa qásiyetlerin kemeytiw nizamlıqları ;
2) xalıqtıń miynet bandligi, jumısqa jaylasıw múmkinshilikleri hám keleshekleri, miynet salasındaǵı baha baǵdarları ;
3) xalıqtıń túrli qatlamlarınıń turaq-jay hám xojalıq sharayatları, xojalıq bántlik hám kúndelik turmıs salasındaǵı baha baǵdarları ;
4) salamatlıq jaǵdayı hám oǵan bolǵan munasábet;
5) xalıqtıń túrli gruppalarınıń bos waqıtların ótkeriw;
6 ) bos waqıt salasındaǵı baha baǵdarları ;
7) qala, rayondıń dem alıw múmkinshilikleri;
8) shańaraqlardıń quramı hám tipologiyasi;
9 ) shańaraqqa tiyisli munasábetler qaǵıydaları ; 10 ) neke hám reproduktivlik munasábetler;
11) jergilikli ǵalaba xabar qurallarınıń, jergilikli, regionlıq hám milliy ǵalaba xabar qurallarınıń auditoriyalarınıń bar ekenligi, olardıń abzallıqları ;
12) hár túrlı túrdegi hám dárejedegi tálim alıw múmkinshilikleri, túrli oqıw orınlarında studentler sanı ;
13) social -psixologiyalıq ıqlım, materiallıq hám xojalıq dástúrler; social qorǵawlanbaǵan, disfunktsional hám perspektivalı kontingentlar (sociallashuvning qolaysız sharayatlarınıń haqıyqıy hám potencial jábirleniwshileri, intalı, social aktiv, antisotsial, kriminogen hám jınayatlı gruppalar, oshaqlar, tendentsiyalar );
14) xalıqtıń túrli gruppaları (aymaqlıq, social -kásiplik, social -materiallıq, jas, etnik-konfessional hám basqalar ) ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar.
Dáslepki diagnostika hám keyingi monıtorıń processinde alınǵan maǵlıwmatlar qala tálim sistemasın basqarıwda, onı rawajlandırıwda etarli social -pedagogikalıq maqsetlerdi belgilew ushın haqıyqıy tiykar bolıwı múmkin. Bilimlendiriw tarawı daǵı federal hám regionlıq siyasattiń wazıypaların esapqa alǵan halda, qala hákimiyat bul mashqalalardi sheshiw ushın zárúr bolǵan wazıypalardı belgileydi hám maqsetlerdi belgileydi:
1) qala, rayondıń tálim múmkinshiliklerinen paydalanıw hám intensivlestiriw;
2) etiwmey atırǵan múmkinshiliklerdi oraw ushın ;
3) úyreniw hám monıtorıń processinde anıqlanǵan unamsız sotsializatsiya qásiyetlerin minimallastırıw, tegislew hám ońlaw.
Munitsipal social tálim sisteması sheńberinde wazıypalardı anıqlaw hám maqsetlerdi belgilewdiń bir neshe mısalları.
1. Qala hám rayon daǵı islerdi úyreniw jetkinshektiń den sawlıǵın jaǵdayı aktual mashqala ekenligin kórsetdi. Sol tiykarda balalar, óspirimler hám jigitlerdiń fizikalıq rawajlanıwı hám tikleniwi ushın qolay shárt-shárayatlardı jaratıw wazıypası júkletilgen. Bul mashqalanı ámeldegi múmkinshilikler tiykarında sheshiw ushın maqsetler qoyılıwı múmkin:
1) jetkinsheklerdiń den sawlıqtı saqlaw sistemasın jetilistiriw;
2) balalar, óspirimler, jigitlerdiń zaqım aliwiniń aldın alıw ilajların kóriw;
3) saw turmıs tárizi hám salamatlandırıw usıllarınıń medicinalıq hám pedagogikalıq úgit-násiyatlawın rawajlandırıw ;
4) tálim shólkemlerinde awqatlanıwdı jaqsılaw hám basqalar.
2. Qala hám rayon daǵı tálim shólkemlerin inventarizatsiya qılıw hám kartalaw sonı kórsetdiki, olar óz xızmetlerine mútáj bolǵanlardıń hámmesin qamtıp almaydı, bir qatar zárúr tálim shólkemleri joq. Sol tiykarda tálim shólkemleri nomenklaturasini optimallastırıw hám olardı aymaqlıq jaylastırıw wazıypası qóyıladı. Bul mashqalanı sheshiw ushın maqsetler qoyılıwı múmkin:
1) málim muǵdardaǵı balalar bog'chalari, mektepler, sport hám basqa mektepden keyingi mákemelerdi qurıw yamasa jaqsı remontlaw ;
2) tárbiyalıq bolmaǵan shólkemlerdiń maydanları hám resurslarınan (mádeniyat úyleri, kinoteatrlar, stadionlar hám basqalar ) tálim maqsetlerinde paydalanıw ;
3) bir qatar zárúr tálim shólkemlerin (mektepden tısqarı mákemeler, balalar úyleri, turar jaylar hám basqalar ) hám basqalardı jaratıw.
3. Xalıqtıń tálim dárejesin úyreniw sonı kórsetdiki, qala, rayonda bir qatar oqıw mákemelerinde berilgen tálim sapası júdá tómen. Qaǵıyda jol menende, kásiplik jıldamlıqtı rawajlandırıw hám tayarlaw ushın kishi múmkinshilikler hám basqalar.jetkinsheklerdi gorizontal hám vertikal social jıldamlıqqa tayarlaw ushın sharayatlardı jaqsılaw wazıypası qoyılǵan.
wazıypanı ámeldegi múmkinshilikler tiykarında sheshiw ushın maqsetler qóyıladı :
1) tálim mákemelerinde oqıtıw sapasın jaqsılaw ;
2) óz-ózin tárbiyalaw ushın sharayat jaratıw ;
3) funktsional górsawat hám kem maǵlıwmatqa iye bolǵanlarǵa járdem beriw;
4) kásiplik tayarlıqtıń jáne de jetilisken sistemasın jaratıw hám basqalar.
4. Izertlew sonı kórsetdiki, qala, rayonda qolaysız yamasa hátte qáwipli jaǵday ámeldegi bolıp, ol sociallashuvning qolaysız sharayatları jábirleniwshileri payda bolıwı ushın sharayat jaratadı. Sonnan kelip shıqqan halda, jasaw sharayatların aldın alıw, ońlaw hám kompensatsiya qılıw jáne sociallashuvning qolaysız sharayatlarınıń potencial hám haqıyqıy jábirleniwshilerin tárbiyalaw wazıypası qóyıladı.
Bir qatar múmkinshiliklerge iye bolǵan wazıypanı sheshiw ushın maqsetler qoyılıwı múmkin:
1) kem támiyinlengen kem támiyinlengen shańaraqlarǵa maqsetli materiallıq hám medicinalıq -psixologiyalıq -pedagogikalıq járdem kórsetiw;
2) balalıq hám balalardı social qorǵaw sistemasın jaratıw hám jetilistiriw - sociallashuvning qolaysız sharayatlarınıń potencial jábirleniwshileri;
3) alkogolizm, náshebentlik, ǵarbozlik, huqıq buzıwlardıń aldın alıw ilajların kóriw;
4) etnik azshılıqlardıń turmısı hám rawajlanıwı ushın qolay shárt-shárayatlardı jaratıw hám basqalar.
Birpara qalalarda, rayonlarda basqa kóplegen wazıypalar eń aktual bolıwı múmkin hám ádetdegi sıyaqlı, qala social tálim sisteması bir waqtıniń ózinde kóplegen máselelerge dus keledi, olardıń geyparaları ústin turatuǵın dep esaplanıwı múmkin.
Mashqalalardi sheshiw ushın qala hám rayondıń ámeldegi ekonomikalıq jáne social-materiallıq potencialınıń munitsipal social tálim sistemasınıń múmkinshiliklerinde ózgeriwin támiyinleytuǵın shólkemlestirilgen hám pedagogikalıq sharayatlardı jaratıw kerek.
Birinshiden, olar húkimet hám basqarıw shólkemleri, jámiyetlik, menshikli hám diniy shólkemler, tálim shólkemleri mákemeleri, den sawlıqtı saqlaw, huqıq -tártipot, social qorǵaw hám basqalardıń múmkinshilikleri hám umtılıw-háreketlerin birlestiriw haqqında sóylesedi, bul bolsa aqshalardı (materiallıq, finanslıq, ruwxıy, jeke resursların ) aktivlestiriw hám jıynawǵa múmkinshilik beredi.) qala tálim sistemasın rawajlandırıw, onıń infratuzilmasini optimallastırıw hám targ'ib qılıw, kadrlar potencialı.
Ekinshi zárúr shárt-basqarıw shólkemleri tárepinen qala, rayondıń social tálim sistemasın alıw. Bunıń bir tárepin jańa funkciyalardı ózlestiriw dep esaplaw múmkin: izertlew (diagnostika ), social -proektiv (anıq programmalar hám joybarlardı islep shıǵıw, olardı ámelge asırıw hám tarqatıw, stilistik támiynat ), máslahát, bilimlendiriw, basqarıw shólkemleri menen ulıwma basqa sistemalar (den sawlıqtı saqlaw, nızam hám tártip hám \ u200 b \ u200 bboshqalar) hám jámiyetshilik menen baylanıs.
8-lekciya. Social gruppalardıń insan tárbiyasına tásiri.
Shańaraq-bul kóbinese neke yamasa aǵayınlıq tiykarında tastıyıqlanǵan kishi bir gruppa adamlar, olardıń aǵzaları bir ulıwma turmıs, óz-ara etika hám bir-birlerine járdem beriw menen baylanıslı ; ol jaǵdayda ómir joldaslar, ata-analar hám balalar, sonıń menen birge balalar ortasındaǵı munasábetlerdi tártipke soluvchi normalar, sankciyalar hám minez-qulqlar kompleksi qáliplesedi.
Balalardı tárbiyalaw hám jáne de rawajlandırıw sapası shańaraqtıń tómendegi parametrleri menen belgilenedi:
1) demografik-shańaraq quramı ;
2) social -materiallıq -ata-analardıń tálim dárejesi, olardıń jámiyette ózin ózi ańǵarıwı ;
3) social - ekonomikalıq -shańaraqtıń finanslıq múmkinshilikleri hám ata-analardıń ishda bandligi;
4) texnikva gigienik-jasaw sharayatları, turmıs ushın zárúr bolǵan zatlardıń bar ekenligi, turmıs táriziniń ayriqsha qásiyetleri.
Zamanagóy shańaraqta balalar hám ata-analardıń munasábetleri tereńlesedi hám ayriqsha miyir menen ajralıp turadı, biraq bul tek jetkinsheklerdiń sociallashuv procesin quramalılastıradı. Bir qatar sebepler ámeldegi:
1) kóplegen shańaraqlar jasaydı hám tek eki áwladdan ibarat (ata-analar hám balalar ), nátiyjede shańaraqtıń basqa aǵzaları (ámekiler, apalar, jegjatlar ) menen shaxslararo munasábetlerdiń túrli-tumanlıǵı joǵaldı ;
2) áyeller shańaraqta hám odan sırtda ústin poziciyaǵa iye;
3) neke degi adamlardıń munasábetleri barǵan sayın kóbirek olardıń mehir-muhabbatınıń tereńligi menen belgilenedi, bul kópshilik mádeniyat dástúrleri hám olardıń individual qásiyetleri menen baylanıslı halda kórinetuǵın eta almaydı ;
4) balalar hám ata-analar ortasındaǵı munasábetler kóplegen mashqalalardi óz ishine aladı. Balalar shańaraqta júdá erte húkimranlıq qılıwadı.
Shańaraq funkciyasınıń natiyjeliligi bir neshe tárepler menen sheklenedi:
1) shańaraq insannıń fizikalıq hám sezimiy rawajlanıwın támiyinlewge háreket etedi;
2) shańaraq ámelde balanıń psixologiyalıq jinsini qáliplestiredi;
3) shańaraq balanıń intellektuallıq rawajlanıwda tiykarǵı rol oynaydı, sonıń menen birge, balalar, óspirimler hám jigitlerdiń oqıwǵa bolǵan munasábetlerine tásir etedi hám kóp tárepten onıń tabıslı bolıwın belgileydi;
4) shańaraqta insannıń social hám milletleraro munasábetlerde kórinetuǵın bolatuǵın tiykarǵı baha baǵdarları, sonıń menen birge, onıń turmıs tárizi, dawaları tarawları hám dárejesi, turmıslıq umtılıwları, jobaları hám olarǵa erisiw jolları qáliplese baslaydı.
Hár bir shańaraqta insan óz-ózinen payda bolatuǵın sotsializatsiya ob'ektine aylanadı, onıń nátiyjeleri ob'ektiv ayrıqshalıqlar (quramı, maǵlıwmat dárejesi, social jaǵdayı, materiallıq sharayatları hám basqalar ), baha munasábetleri (social, antisosial, antisosial), turmıs tárizi hám shańaraq aǵzalarınıń munasábetleri menen belgilenedi.
Shańaraqqa tiyisli tárbiya -bul shańaraqtıń úlken aǵzaları tárepinen ámelge asırilatuǵın, jası úlkenler bala, óspirim, jigit qanday bolıwı kerekligi haqqındaǵı túsiniklerge sáykes keliwine isenim payda etiw ushın málim dárejede sanalı túrde balanı tárbiyalaw háreketleri.
Shańaraqqa tiyisli tárbiyanıń mazmunı, tábiyaatı hám nátiyjeleri tuwrıdan-tuwrı shańaraqtıń bir qatar qásiyetlerine, birinshi náwbetteular quramındaǵı jeke resurslarǵa baylanıslı.
Ayrıqshalıqlardan biri bul úlken áwladtıń jetkinshekke munasábeti, balalardı tárbiyalaw zárúr ekenligin hám ol jaǵdayda qatnasıw dárejesin túsiniw bolıp tabıladı. Eger shańaraqtıń jeke resursları balalardı tuwrı tárbiyalawdı támiyinlamasa, ol jaǵdayda bul dáwirlerde olar kóbinese Bala baǵıwshılar, oqıtıwshılar hám úy oqıtıwshıların tárbiyalawǵa tartinadi.
Shańaraqta tárbiyanıń maqsetleri mazmunı hám birpara ayriqsha qásiyetleri tárepinen júdá parıq etiwi múmkin.
Sonday etip, shańaraqqa tiyisli tálimdiń maqsetleri sheńberi jas gigiena kónlikpelerin, xojalıq kónlikpelerdi, baylanıs mádeniyatın, fizikalıq, intellektuallıq, ekspressiv, jeke rawajlanıwdı óz ishine aladı ; individual qábiletlerdi rawajlandırıw ; keleshektegi kásibi tayarlıq.
Shańaraqqa tiyisli tárbiyanıń tiykarǵı qásiyetlerinen biri bul aqsaqallar hám jaslar ortasındaǵı munasábetlerdiń eń xarakterli usılların, bunda qollanılatuǵın tárbiya usılları, usılları hám usılların óz ishine alǵan usıl dep esaplaw múmkin. Tálim procesi qanshellilik qıyın yamasa jumsaq ekenligine tıykarlanıp, eki tiykarǵı usıldı ajıratıw múmkin: avtoritar hám demokratiyalıq.
Avtoritar (húkimran ) usıloqsoqollarning jaslarǵa kúshli tásiri menen ajralıp turadı, bul hár qanday ǵayrattı bastırıw, talaplarǵa qatań baǵınıw, olardıń minez-qulqların, qızıǵıwshılıqların hám ulıwma hár qanday tileklerin tolıq baqlawdan ibarat. Buǵan balalardıń tapsırmaları hám jazaları orınlanıwın turaqlı baqlaw arqalı eriwiladi.
Úlkenler hám balalar ortasındaǵı baylanıs óz-ara tásirdiń baslamashıları aqsaqallar ekenligi menen xarakterlenedi. Jaslar tek kerek bolǵanda hár qanday kórsetpeler alıw ushın ushırasıwǵa umtılıwadı. Bul usıl basqalarǵa salıstırǵanda dushpanlıq, narazılıq hám hújimdi kóbinese kemsalıyqalıq hám passivlik menen birge keltirip shıǵaradı.
Demokratiyalıquslub aqsaqallar kishiler menen jıllı munasábetlerdi ornatıwǵa, olardı shańaraqqa tiyisli wazıypalardı sheshiwge tartıwǵa, jaqsı ǵayrat hám ǵárezsizlikti xoshametlewge háreket etiwleri menen belgilenedi. Aqsaqallar, qaǵıydalardı belgilew hám olardı turmısqa qatań kirgiziw, ózlerin mudamı tuwrı dep esaplamaydilar hám kórsetpeleriniń sebeplerin túsintirediler, olardı kishiler menen talqılawǵa háreket etediler; kishiler tıńlaǵıshlıq hám ǵárezsizlikti sińirediler. Bul usıl balalarda ǵárezsizlik, aktivlik, dos sıpatında munasábet, tolerantlıqtı tárbiyalaydı.
Haqıyqıy turmısda avtoritar hám demokratiyalıq tárbiya usılları júdá kem ushraydı. Kóbinese, shańaraqlarda bir yamasa basqa usılǵa jaqınlaw bolǵan mawasalı variantlar bar.
Materiallıq resurslar tárbiyanıń sońǵı faktorı emes: hár bir shańaraq aǵzası ushın dáramat, tálim ǵárejetleri, awqatlanıw, shkaf, oyınshıqlar hám basqalar.
Insannıń óz-ózinen sotsializatsiyasi processinde jáne onı tárbiyalawda shańaraq funkciyaların ámelge asırıw natiyjeliligi kóp tárepten er-hayallar, keyin olar balalar menen birgelikte oshaq jaratılıwma muvaffaq bolıwlarına baylanıslı. Shańaraq turar jayı, eger onıń aǵzaları turar jay, qollap-quwatlaw hám sezimiy qawipsizlikke, sapalı sezimiy munasábetlerge, shańaraqqa tiyisli qádiriyatlar menen identifikaciyalawǵa ılayıq bolsa hám oǵan bolǵan mútajlikti qandirsa, shańaraqqa tiyisli turar jay insan ushın qanday da " ekologiyalıq jay" bolsa, ol mudamı turar jay tabıwı múmkin.
Tuwrısıda, shańaraqtıń úyin oshaqqa aylandırıwdıń tiykarǵı shárti shańaraqtaǵı dos sıpatında ortalıq bolıp tabıladı.
Turaq-jay oshaqqa aylanadıma yamasa joqpa, shańaraqtıń ómirin shólkemlestiriwge baylanıslı : úy wazıypaların bólistiriw, úy jumısların birgelikte orınlaw, úy sharayatında awqatlanıwdı ábzal kóriw, stolda, asxanada gáplesiw hám HK. shańaraq aǵzaları úyde hár qanday iskerlikti-tıgıw, toqıw, soǵıw, oqıwdı qanshellilik jaqsı kóriwleri hám etiwleri de zárúrli bolıp tabıladı, muzıka tıńlań hám basqalar, shańaraq aǵzaları bir-birleriniń shınıǵıwlarına qanday munasábette bolıwadı, olar birgelikte geypara zat qılıwdı yoqtiradimi. Hátte birpara shańaraqlarda televizor tamasha qılıw da birgelikte, basqalarında bolsa tiykarınan individual bolıp tabıladı.
Shańaraq insannıń sociallashuvining tiykarǵı aymaǵı bolıp tabıladı. Sotsializatsiya procesiniń keyingi aymaǵı qońsılas ortalıq hám qatarlaslar toparın kórip shıǵıwı múmkin.
Máhelle-jaqın aymaqta jasawshı bir gruppa adamlar. Bul jámáát shaxslararo munasábetler, jasaw jayına xarakterli munasábet, kóbinese birpara ulıwma maqsetler hám birgeliktegi iskerlik menen belgilenedi.
Úlkenler ushın máhelle olardıń turmısında ortasha rol oynaydı.
Balalar ushın máhelle tekǵana turmıs tarawı, bálki sociallashuvning eń kúshli faktorı bolıp tabıladı.
Mektepge shekem jas daǵı balalar, baslanǵısh mektep oqıwshıları hám kóbinese jas óspirimler qatarlasları menen kóp ushırasıwadı. Olar ushın bul baylanıs - shańaraqtan tısqarına shıǵıw, basqa roldı ózlestiriw, zárúrli social tájiriybege ıyelew, jámiyetke iykemlesiwdiń málim bir basqıshı.
Qatarlas qońsılaslar menen baylanısde balalar unamlı hám unamsız social basqarıw ilajlarınıń jańa túrlerin úyrenediler, social ámeliyatda bul sharalar qatarlaslar jámiyeti tárepinen qanday jeke hám minez-qulıq kórinetuǵın bolıwın úyrenediler. Bala qanshellilik úlken bolsa, qatarlasları onıń sociallashuvida sonshalıq úlken rol oynaydı.
Social tálimdi ámelge asırıp atırǵanda, oqıtıwshılar, ásirese, mektepge shekem jas daǵı balalar, baslanǵısh mektep oqıwshıları hám óspirimler haqqında gáp ketkende, óz oqıwshılarınıń qońsılas ortalıǵınıń tábiyaatın biliwleri jaqsı bo'lar edi.
Oqıwshılardıń qońsılasshılıq munasábetleriniń qásiyetlerin biliw oqıtıwshılarǵa balalar dus keliwi múmkin bolǵan unamlı hám unamsız tásirinlerdi esapqa alıw múmkinshiligin beredi.
Qatarlaslar toparı -bul bir jaslı balalardıń qosılıwı shárt emes. Ol bir neshe jıl dawamında jası menen parq qilsa-de, pútkil munasábetler sisteması menen birlestirilgen jigitlerdi óz ishine alıwı múmkin.
Qatarlaslar gruppaları kóbinese olardıń aǵzalarınıń keńislikdegi jaqınlıǵı tiykarında qáliplesedi; birdey individual mápler; jeke párawanlıqqa abay sola baslaǵan jaǵdaydıń bar ekenligi; rásmiy shólkemdiń bar ekenligi.
Gruppada shaxslararo munasábetler qáliplesedi-onıń aǵzaları ortasında júzege keletuǵın sub'ektiv tájiriybeli munasábetler. Olar ob'ektiv túrde gruppa aǵzalarınıń tábiyaatı hám óz-ara munasábetlerinde, sonıń menen birge gruppada roldı alıwda kórinetuǵın boladı.
Qatarlaslar gruppaları quramınıń qásiyetleri jas, jınıs, social quram sıyaqlı belgilerdi óz ishine aladı.
Qatarlaslar gruppaları kóbinese bir neshe ǵárezsiz parametrler boyınsha klassifikaciyalanadı :
1) huqıqıy mártebesi jáne social sistema daǵı ornı boyınsha qatarlaslar gruppaları rásmiylerge bólinedi, yaǵnıy.jámiyet tárepinen tán alınǵan hám rásmiy bolmaǵan, ǵárezsiz túrde ámeldegi bolǵanlar ;
2) social -psixologiyalıq jaǵdayına kóre, olar shaxs rasında bolǵan tiyislilik gruppalarına hám shaxs ulıwma tiyisli bolmaǵan, lekin intellektual jóneltirilgen jáne onıń turpayı hám ózin ózi qádirlewi menen baylanıslı bolǵan uyqas jazıwlar gruppalarına bólinedi;
3) turaqlılıq dárejesi, olardıń rawajlanıw dawam etiw waqti boyınsha gruppalar turaqlı, waqtınshalıq, jaǵdaylı ;
4) keńislikdegi lokalizatsiya kózqarasınan olar háwli, shereklik bolıwı múmkin, hár qanday shólkem (mektep, klub, bar) sheńberinde ámeldegi bolıwı múmkin;
5) etakchilik yamasa etakchilik túrine kóre olar demokratiyalıq yamasa avtoritar;
6 ) baha baǵdarı boyınsha gruppalar prosotsial, asotsial hám antisotsial gruppalarǵa bólinedi.
Sońǵı on jıllıqta qatarlaslar gruppaları balalar hám óspirimlerdi sociallashtirishning sheshiwshi mikrofaktorlaridan biri esaplanadı.
Urbanizatsiya balalar, óspirimler, jigitlerdiń social sheńberine júdá tásir etedi. Balalar sanınıń azayıwı, bir perzentli hám ulıwma tolıq bolmaǵan shańaraqlar sanınıń kóbeyiwi, shańaraqtıń tártipsizligi balalardıń uydagi sezimiy baylanıslar etiwmesligin oraw ushın uydan sırtda baylanıs izlewlerine járdem berdi. Ulıwma orta bilim beriw, maǵlıwmat alıwdıń ashıqlıǵı jetkinsheklerdiń ortasha tálim hám materiallıq rawajlanıw dárejesinde uqsas bolıwına alıp keldi. Jaslardı óz gruppalarında birlestiriwge tekǵana kiyim hám shash túrmegi, bálki ulıwma turmıs tárizi standartların belgileytuǵın tawıq hám bódeneden basqa quslardıń mákiyeni járdem beredi.
Balalar, óspirimler hám jaslar bir waqtıniń ózinde bir neshe gruppalarda - rásmiy hám rásmiy bolmaǵan, olardaǵı baylanıs úlken ayırmashılıqlarǵa iye.
Qatarlaslar gruppalarında sotsializatsiya stilize etilgen hám shaxslararo sıyaqlı mexanizmlerdiń tásiri sebepli tákirarlanadı, biraq dástúriy hám sáwlelendiriwshi mexanizmler hám ekzistensial basım mexanizmi de zárúrli rol oynawı múmkin.
Jas jáne social-materiallıq ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa iye bolǵan qatarlaslar toparınıń wazıypaları sotsializatsiya processinde universal bolıp tabıladı.
Birinshiden, gruppa óz aǵzaların málim bir jámiyet mádeniyatına qosadı, adam bul gruppa aǵzalarınıń etnik, diniy, regionlıq, social tiyisliligi menen baylanıslı arnawlı bir minez-qulqlar normalarini ózlestiredi. Qatarlaslar menen ushırasıw processinde bala, ásirese óspirim hám jigitte málim qarawlar payda boladı, olar málim normalar hám qádiriyatlardı úyrenediler. Bul gruppa menen ózin anıqlaw (identifikaciya qılıw ) hám odaǵı dominant qarawlar, munasábetler, normalardı sın kózqarastan aqıl etiw nátiyjesinde júzege keledi.
Ekinshiden, qatarlaslar toparında jınıslıq rolli minez-qulqlar uyretiledi. Bir jinsdagi qatarlaslar menen baylanıs keri jinsdagi adamlar menen baylanıske úlken tásir kórsetedi hám ulıwma psixoseksual rawajlanıwǵa hám atap aytqanda jınıslıq munasábetler salasın sezimiy aqıl etiwge tásir etedi.
Úshinshiden, qatarlaslar toparı balalardı avtonomlastırıw processinde zárúrli rol oynaydı.
Tórtinshiden, gruppa óz aǵzalarına qatarlaslar jámiyeti hám jas subkulturasidan avtonomiyaǵa erisiwge járdem beredi.
Besinshiden, qatarlaslar toparı qolay yamasa qolaysız sharayatlardı jaratadı, balalar, óspirimler, jaslardıń jasqa baylanıslı máselelerin sheshiwge járdem beredi - óz-ózin ańǵarıw, óz táǵdirin ózi belgilew, ózin ózi ańǵarıw hám ózin ózi tastıyıqlawdı rawajlandırıw. Jas oqıwshılar ózleriniń minez-qulqların orta mektep oqıwshıları menen salıstırıwlasadı, olardıń maqullawı yamasa narazılıǵı kúshli tásir etedi. Orta mektep oqıwshıları ózlerin tiykarlanıp dosları, dosları menen bolǵan munasábetlerinen kelip shıǵıp, sonıń menen birge ózlerin basshılar (hátte olar ushın yoqimsiz) yamasa gruppa daǵı tán alınǵan " standartlar" (polimerlar, sportshılar hám basqalar ) menen salıstırıwlasadı. Gruppada rawajlanıp atırǵan adam ózin de zárúrli, de sırtqı tárepden ańǵarıw ushın haqıyqıy yamasa qıyalıy múmkinshilikke iye boladı.
Altınshıdan, gruppa óz aǵzaları tárepinen " ekologiyalıq jay" retinde qabıl etilgen ayriqsha social shólkem bolıp tabıladı. Rásmiy bolmaǵan gruppalarda siz úlkenler menen munasábetlerde zárúr bolǵan minez-qulqlar qaǵıydalarına ulıwma ámel qılıwıńız shárt emes, olarda siz ózińiz bolıwıńız múmkin. Tiykarınan, bul ulıwma tuwrı emes, kóbinese bul gruppalarda birpara normalar úlkenler menen ushırasıwdan da qattılaw boladı.
Qatarlaslar toparınıń barlıq ajıratılǵan sotsializatsiya funkciyaları nátiyjelililik dárejesi hám mazmun baǵdarı boyınsha hár túrlı jollar menen ámelge asıriladı.
Oqıtıwshılar keminde ush jaǵday sebepli qatarlaslar gruppalarınıń tiykarǵı qásiyetlerin biliwleri kerek.
Birinshiden, social tálim baslanǵısh jámáátlerden shólkemlesken tálim shólkemlerinde ámelge asıriladı - mektep degi klass, lagerdagi otryad, kásip-óner mektep degi gruppa, klub daǵı to'garak yamasa bólim hám basqalar. Jámáát menen nátiyjeli islew tek gruppaǵa tán ayrıqshalıqlardı esapqa alǵan halda hám olardan paydalanǵan halda múmkin.
Ekinshiden, hár bir jámáátte rásmiy bolmaǵan dos sıpatında hám dos sıpatında gruppalar bar. Olardı biliw, olardıń qásiyetlerin esapqa alıw oqıtıwshılar ushın bul ayrıqshalıqlardan paydalanıw, jámáát hám tárbiyalıq shólkemdiń turmısı hám turmıslıq iskerligin shólkemlestiriw, sonıń menen birge, social tálim processinde birpara gruppalarǵa, málim oqıwshılardıń jámáátlik shaxslararo munasábetler sistemasındaǵı poziciyasine tásir qılıw ushın zárúrli bolıp tabıladı.
Úshinshiden, social tálim tek oqıtıwshılar tálim shólkeminen sırtda óz oqıwshıların óz ishine alǵan gruppalar haqqında bilgenlerinde, olardıń ayriqsha qásiyetlerin esapqa alǵanlarında hám eger kerek bolsa, bul gruppalarǵa tásir ótkera baslaǵanlarında nátiyjeli boladı.
9 -lekciya. Shólkemlerdiń sotsializatsiyaga tásiri.
Dinge sıyınıw eń zárúrli social institut bolıp tabıladı. Sekulyarizatsiya processinde dinning áhmiyeti jámiyette tómenlep ketti. Soǵan qaramay, onıń roli házirgi kúnde de áhmiyetli bolıp, birpara mámleketlerde onıń tásiri ósiwde dawam etpekte.
Mámleketimizde tórtew ullı dúnya dinleri - nasroniylik, musulman, buddizm, evreylik hám olardıń kóplegen túrleri bar.
Diniy shólkemlerdiń sotsializatsiya tásirin imonlilar da, olardıń shańaraq aǵzaları da sezim qılıwadı. Bunnan tısqarı, túrli konfessiyalar jańa imonlilarni tartıw boyınsha aktiv iskerlik aparıp atır.
Diniy shólkemlerde sotsializatsiya derlik barlıq sotsializatsiya mexanizmleri tásiri astında ámelge asıriladı. Taǵı bir zat sonda, ol yamasa bul shólkem tiyisli bolǵan islamdaǵı mekteplerge qaray, mexanizmlerdiń roli hám olardıń qatnası ayriqsha bolıp tabıladı.
Sotsializatsiya processinde kópshilik diniy shólkemler bir qatar funkciyalardı atqaradılar.
Tsennostno-orientatsionnaya funkciya Diniy shólkemlerdiń qádiriyatlarǵa jóneltirilgen funkciyası olardıń aǵzalarına málim bir ıqtıqat sistemasın, diniy qádiriyatlarǵa unamlı munasábetti targ'ib qılıwda kórinedi. Bul diniy háreketler processinde de, diniy bilimdiń hár túrlı túrlerinde de ámelge asıriladı.
Tártipke salıw funkciyasishundan ibarat, diniy shólkemler óz aǵzaları arasında diniy normalarǵa sáykes keletuǵın minez-qulqlardı rawajlantiradilar. Bul jámáátlik diniy háreketler hám shólkemdiń pútkil turmısı processinde, sonıń menen birge hár qıylı qadaǵalaw formaları arqalı júz boladı.
Kommunikativ funkciyaimonlilar menen ushırasıw ushın jańa shárt-shárayatlardı jaratıwda, onı shólkemlestiriwdiń ayırım túrlerinde, sonıń menen birge, málim bir dinning diniy usıllarına sáykes keletuǵın baylanıs normalarini etiwtirishda ámelge asıriladı.
Miloserdnaya funkciya Diniy shólkemlerdiń mıyırban funkciyası qayırqomlıq hám qayırqomlıq iskerliginiń kóplegen tarawlarında hám formalarında shólkemlerdiń ózinde de, sırtında da ámelge asıriladı, bunıń nátiyjesinde shólkem aǵzaları ayriqsha tájiriybege iye boladılar.
Kompensatsion funkciyaimonlilarning ruwxıy dúnyasın uyqaslastırıwda, olardıń máselelerin ańǵarıwda hám dúnyalıq qozǵalań hám máselelerden qanday da ruwxıy qorǵawda ámelge asıriladı.
Tálim funkciyası -insannıń diniy tárbiyası.
Dindorlarni diniy tárbiyalaw processinde shaxslar hám gruppalarǵa málim bir konfessiyaning diniy principlerıge sáykes keletuǵın dúńyaǵa kózqaras, munasábet, munasábetler hám minez-qulıq normalari júdá názik tárzde sińiriledi.
Diniy tálimdiń eki dárejesi ámeldegi - aqılǵa say hám mistik.
Ratsional dárejeuchta tiykarǵı strukturalıq bólekke iye - informaciya, etikalıq hám iskerlik, olardıń quramı kóbinese konfessiyaviy ayriqshalıqtı ańlatadı. Sonday etip, pravoslavlikda informaciya komponenti - bul tálim alıwshılardıń shirkew tariyxı, teologiyası, dogmatikasi, múqaddes tariyxı boyınsha alǵan bilimleri muǵdarı ; etikalıq - tálim alıwshılardı xristian etikası talapları arqalı óz tájiriybelerin sınıwǵa úyretiw; iskerlik-sıyınıwlarda qatnasıw, shirkew ijodi, reyim-shápáát jumısları.
Mistik dárejeratsional dáreje menen bekkem baylanıslı jáne onı tek ol jaǵdayda kórinetuǵın bolatuǵın dárejede túsindiriw múmkin. Túrli dinler degi mistik dáreje ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa iye. Mısalı, pravoslav táliminiń mistik dárejesi tómendegi pikirler menen belgilenedi - shirkew dástúrlerine tayarlanıw hám qatnasıw, úyde sıyınıw qılıw, zıyaratgohlarga húrmet hám sıylasıq sezimlerin tárbiyalaw.
Diniy tálim processinde ayriqsha sırtqı kórinisler qollanıladı, olardıń kópshiligi sırtqı qásiyetlerine kóre social tálim formalarına uqsas, biraq diniy tálimge tán mazmun menen toldırılǵan múqaddes mániske iye.
Konfessiyaviy ayrıqshalıqlar menen belgilenetuǵın hár qıylı diniy tálim quralları.
Diniy tárbiya processinde hám nátiyjede imonlilar málim bir konfessiyaga tán bolǵan baha -normativ sistemanı, pikirlew hám qulıq - atvorning ayriqsha qásiyetlerin, turmıs tárizin hám ulıwma jámiyette iykemlesiw hám izolyatsiya strategiyaların iyeleydiler.
Tálim shólkemleri-bul turaqlı aǵzalıqqa iye bolǵan social shólkemlerdiń túrlerinen biri, sonıń menen birge húkimet sistemaları, social rol hám rásmiy unamlı hám unamsız sankciyalar. Tálim shólkemleri-bul arnawlı tákirarlanatuǵın mámleket hám mámleketlik emes shólkemler bolıp, olardıń tiykarǵı waziypası xalıqtıń ayırım jas gruppaların social tárbiyalaw bolıp tabıladı.
Tálim shólkemleri sisteması arqalı jámiyet hám mámleket bir tárepden, pútkil jetkinshekti tikkeley tárbiyalaw ushın, ekinshi tárepden, olardıń hár biri óziniń unamlı mútajlikleri, qábiletleri hám qızıǵıwshılıqların qandırıw ushın teń múmkinshiliklerdi támiyinlewge háreket qılıp atır.
Balalar, óspirimler, jigitlerdi sociallastırıw processinde tálim shólkemleri óz-ara rol oynaydı.
Bir tárepden, tek olarda social tárbiya azı-kóbi social qadaǵalaw astında bolǵan sotsializatsiya retinde ámelge asıriladı, basqa tárepden, olar (hár qıylı insan jámáátleri retinde) shólkem aǵzalarınıń óz-ara munasábetleri processinde óz aǵzalarına óz-ózinen tásir ótkerediler.jáne bul tásir, onıń qásiyetlerine kóre, social tálim processinde rawajlanǵan qádiriyatlar hám normalarǵa kem yamasa ulıwma uyqas kelmeydi.
Sotsializatsiya processinde tálim shólkemleriniń tiykarǵı funkciyaları tómendegilerden ibarat : insandı jámiyet mádeniyatı menen tanıstırıw ; individual rawajlanıw hám ruwxıy -baha baǵdarına úles qosatuǵın shárt-shárayatlardı jaratıw ; jetkinsheklerdi úlkenlerden ajıratıw ; jámiettiiń haqıyqıy social -kásiplik dúzilisine salıstırǵanda olardıń jeke qásiyetlerine muwapıq oqıtilganlarni parıqlaw.
Tálim shólkemi óz aǵzaların óz-ózin ózgertiw procesine onıń turmısına, turmıstı shólkemlestiriw mazmunı hám formalarına hám insan rawajlanıwı ushın azı-kóbi normal sharayatlardı jaratatuǵın, onıń unamlı mútajlikleri, qábiletleri hám qızıǵıwshılıqların qandiradigan óz-ara munasábetlerge tásir etedi. Usınıń menen birge, shólkemdiń haqıyqıy turmısı ámeliyatı óz-ózin ózgertiw vektorına tásir etedi.
Qadaǵalaw etiletuǵın sotsializatsiyada tálim shólkemleri tiykarǵı rol oynaydı. Social tárbiya insannıń múmkinshiliklerin, onıń qábiletlerin, bilimlerin, minez-qulıq úlgilerin, qádiriyatların, ol ósip baratırǵan jámiyet ushın unamlı áhmiyetke iye bolǵan munasábetlerdi rawajlandırıwǵa járdem beretuǵın jaratılǵan arnawlı tálim mákemelerinde ámelge asıriladı.
Social tájiriybeni shólkemlestiriw rásmiylestirilgen gruppalardıń turmısı hám ómirin shólkemlestiriw arqalı kórinetuǵın boladı ; shólkem aǵzalarınıń óz-ara munasábetlerin shólkemlestiriw, sonıń menen birge onı oqıtıw ; rásmiylestirilgen gruppalarda háweskerlik múmkinshiliklerin jaratıw hám rásmiy bolmaǵan mikro gruppalarǵa tásir qılıw.
Social tájiriybe keń mániste-hár túrlı kónlikpe hám kónlikpeler, bilim hám pikirlew usılları, minez-qulıq normaları hám stereotipleri, ishki qádiriyatlar, qolǵa kiritilgen sezim-sezimler hám tájiriybeler, adamlar menen óz-ara munasábetler tájiriybesi, iykemlesiw hám izolyatsiya tájiriybesi, sonıń menen birge ózin ózi biliw, óz táǵdirin ózi belgilew, ózin ózi ańǵarıw hám ózin ózi tastıyıqlaw.
Tálimquyidagilardan ibarat : tálim, tálim sisteması, yaǵnıy. mádeniyat tarqalıwı hám alıp barılıwı ; óz-ózin tárbiyalawdı xoshametlew.
Jeke járdemodamga mashqalalardi sheshiwde járdem beriw processinde ámelge asıriladı ; tálim shólkemleri turmısında onıń ózin unamlı ashıp beriwi, sonıń menen birge mártebein, ózin ózi qádirlewin hám basqalardı asırıw ushın arnawlı bir arnawlı jaǵdaylardı jaratıw.
Jeke járdem-bul shaxsqa onıń unamlı mútajlikleri hám máplerin qandırıw hám basqa adamlardıń birdey mútajliklerin qandırıw ushın zárúr bolǵan bilim, munasábet hám kónlikpelerdi iyelewde sanalı túrde tásir qılıw ; insannıń óz qádiriyatları, munasábetleri hám kónlikpelerin ańǵarıwında ; óz-ózin ańǵarıwdı rawajlandırıwda, óz táǵdirin ózi belgilewde, ózin ózi ańǵarıwda hám ózin tastıyıqlawda ; ózine hám basqalarǵa, social máselelerge; shańaraqta, gruppada, jámiyette qatnasıw sezimin rawajlandırıwda ; jámiyette iykemlesiw hám avtonomiya strategiyasın islep shıǵıwda.
Tuwrısıda, social tájiriybe, tálim hám individual járdemdi shólkemlestiriwdiń sistemalılıǵı, intensivligi, tábiyaatı, mazmunı, formaları hám usılları ólshewi tikkeley oqıtilganlarning jası hám jinsiga, sonıń menen birge málim dárejede olardıń etnik-konfessional jáne social-materiallıq tiyisliligine baylanıslı. Tuwrısıda, hár túrlı túrdegi tálim shólkemlerinde hám arnawlı bir shólkemlerde bólek strukturalıq bólimlerdiń kólemi hám qatnası (social tájiriybe, tálim hám individual járdemdi shólkemlestiriw) hár túrlı. Ayırmashılıqlar shólkem túrine de, tiykarlanıp, olarda isleytuǵın oqıtıwshılar óz iskerliginde ámelge asıratuǵın baha umtılıwları, munasábetleri hám jasırın tálim túsiniklerine baylanıslı. Ekinshisi, atap aytqanda, tálim shólkeminde qanday óz-ara tásir ámelge asırılıwın belgileydi.
Óz-ara tásir-oqıtıwshılar hám oqıtılatuǵın, sonıń menen birge bir-biri menen tárbiyalanatuǵın baylanıs yamasa baylanıs.
Óz-ara tásir processinde ámelge asırilatuǵın social tárbiya insannıń unamlı social, ruwxıy hám sezimiy qádiriyatların iyelewi, sonıń menen birge, ózin ózi biliwi, ózin ózi belgilewi, ózin ózi ańǵarıwı hám ulıwma jámiyette iykemlesiw hám izolyatsiya qılıw tájiriybesine ıyelewi ushın azı-kóbi qolay sharayat hám múmkinshiliklerdi jaratadı.
Shólkemlestirilgen jáne social tálim oqıw shólkeminde jámáátler arqalı ámelge asıriladı. Ulıwma alǵanda, jámáátti málim bir shólkem sheńberinde isleytuǵın rásmiylestirilgen baylanıs toparı retinde anıqlaw múmkin.
Tálim shólkeminde baslanǵısh jámáátler (klasslar, to'garaklar, bólimler, klublar hám basqalar ) shólkemlestiriledi, olardıń ulıwmalıǵı shólkemdiń barlıq aǵzaların óz ishine alatuǵın ekinshi dárejeli jámáátti quraydı.
Jámáát málim bir ortalıqta onıń aǵzaların óz ishine alǵan basqa birlespeler qatarında hám olar menen sheriklikte isleydi. Bul onıń átirap daǵı haqıyqatlıqqa salıstırǵanda ashıqlıǵın belgileydi.
Ulıwma hár qanday jámáátte munasábetlerdiń eki dúzilisi qáliplese baslaydı -rásmiylestirilganvaneformalizovannayanorasmiy.
Jámááttiń rásmiylestirilgen dúzilisi jámáátti múnásip shólkemlestiriw jáne onıń aldında turǵan wazıypalardı sheshiwge ılayıq bolıw ushın tuwrıdan-tuwrı onıń basshıları tásiri astında payda boladı. Rásmiylestirilgen struktura jámááttiń barlıq aǵzaları ortasındaǵı isbilermenlik munasábetlerin hám ózin ózi basqarıw shólkemleri basshıları, funktsionerlari hám jámááttiń qalǵan aǵzaları ortasında qáliplesetuǵın basqarıw munasábetlerin sáwlelendiredi.
Jámáát degi munasábetlerdiń tábiyaatı intellektuallıq hám etikalıq zorıǵıw tarawı menen belgilenedi hám sap formada gumanistik, prosotsial, asotsial bolıwı múmkin hám ámelde ádetde olardıń hár qıylı koefficientlerde hár qıylı birikpeleri bolıp tabıladı. Jámáátte rawajlanıp atırǵan munasábetler onıń aǵzalarınıń rawajlanıw múmkinshilikleri hám ruwxıy -baha baǵdarına sezilerli tásir kórsetedi.
Social tárep jámááttiń ómirin shólkemlestiriwdiń mazmunı hám formaları menen belgilenetuǵın hám olarǵa ámel etpeslik social aqıbetlerge (unamsız sankciyalarǵa ) alıp keletuǵın rol úmitleri hám kórsetpelerin óz ishine aladı.
Psixologiyalıq tárep-bul jámáát aǵzaları tárepinen óz roliniń sub'ektiv úgit-násiyatlawı bolıp, ol social úmitler hám retseptlarga tuwrı kelmeydi. Bul saykes emeslik, eger ol turmısda ámelge asırılsa, unamsız sankciyalardı keltirip shıǵarıwı múmkin hám eger ol ózin kórinetuǵın etpese, ishki stress hám úmitsizlikke alıp keliwi múmkin. Kontr-materiallıq shólkemler-jámiettiiń tiykarǵı principlerı, qádiriyatları hám qaǵıydalarına qarsı bolǵan mápler, programmalar, maqsetler, social -materiallıq munasábetlerdi birgelikte ámelge asıratuǵın adamlar birlespeleri.
Mádeniyatqa qarsı shólkemler talay aldın payda bolǵan. Jigirmalanshı ásirdiń ekinshi yarımında. olardıń túrli-tumanlıǵı hám sanı sezilerli dárejede asdı. Zamanagóy orıs jámiyetinde kóplegen kvazikult sektalari hám jınayatlı birlespeler ámeldegi hám sońǵı on jıllıqta siyasiy totalitar shólkemler sanı artıp barıp atır. Kontr-materiallıq shólkemler quramına kóplegen óspirimler hám jaslar, bir qatar shólkemler bolsa tek jaslar kirgenligi sebepli, olardı jetkinsheklerdiń sociallashuvining basqa mikrofaktorlari menen bir qatarda kórip shıǵıw kerek.
Mádeniyatqa qarsı shólkemler hár qanday shólkem ushın ulıwma ayrıqshalıqlarǵa iye. Biraq, bul ayrıqshalıqlardıń baha -mazmun qásiyetleri, birinshiden, social shólkemlerge tán bolǵan ayrıqshalıqlardan sezilerli dárejede parıq etedi, ekinshiden, olar hár qıylı hám túrdegi kontr-materiallıq shólkemlerge xos bolıp tabıladı.
Mádeniyatqa qarsı shólkem qatań belgilengen aǵzalıqqa hám qatań ierarxik etakchilik - baǵınıw dúzilisine iye. Ádetde shólkemdiń basında xarizmatik baslıq, yaǵnıy shólkem aǵzaları ushın ózine tartatuǵınlı kúsh menen ajralıp turatuǵın hám nátiyjede shubhasız abırayǵa iye bolǵan adam turadı.
Shólkemde qáliplesken ierarxik gruppalar (qatlamlar ) túrli qatlamlarǵa bóliniw hám markalaw elementleri járdeminde ornatıladı : hár bir qatlamdıń arnawlı atları, geypara zatda jeńillikler yamasa geypara zatqa sheklewler hám qadaǵan etr, sırtqı dizayn elementleri-kiyim, shash túrmegi, boyaniw, tatuirovka hám basqalar.
Kontr - materiallıq shólkem jáne onıń hár bir aǵzasınıń turmıslıq iskerligi onıń xarakterine sáykes keletuǵın (jınayatlı, ekstremistik, kvazikultiv) normalar menen belgilenedi hám tártiplestiriledi, olar gruppa ishindegi munasábetlerdi hám " biyganalar" ga munasábetti tártipke saladı ; óz-ara tásir hám minez-qulıq úlgileri; social qadaǵalaw sisteması -antlar hám náletler, xoshametlew usılları -sıylıqlaw, májbúrlew hám jazalaw.
Kontr-materiallıq shólkemler arnawlı bir birlespe oraylarına iye. Ádetde bul olardıń aǵzaları jıynalatuǵın ımaratlar, da shólkemge tiyisli, de olar tárepinen " maslastırılǵan" (kafelar, klublar, sport zallari, olar turaqlı jıynalıs jaylarına aynalǵan ). Qaǵıyda jol menende, bunday shólkemler málim bir atributlarǵa iye: laqaplar hám tatuirovkalardan forma hám bannerlargacha, sonıń menen birge, olar kóbinese qandayda bir mulkka iye (geyparaları ushın bul júdá zárúrli bolıwı múmkin).
Shólkemde shólkemdiń maqsetleri hám ulıwma onıń ómirin ámelge asırıw ushın zárúr bolǵan maǵlıwmatlardıń ótiwin támiyinleytuǵın shólkemlestirilgen hám basqa baylanıslar kanalların jaratatuǵın baylanıs sisteması qáliplesedi hám qáliplesedi.
Kontr-materiallıq shólkemler óz aǵzalarınıń joqarı dárejedegi integraciyası menen ajralıp turadı, bul olardıń shólkemdiń maqsetleri, normaları hám subkulturalarini joqarı dárejede ózlestiriwinde kórinetuǵın boladı.
Bunday shólkemlerde adamdı ajıratıw derlik múmkin emes, sebebi olardıń sheńberindegi avtonomiya múmkinshiliksiz, minimal yamasa qıyalıy, sebebi adam ayriqsha minez-qulqlar, normalar hám qádiriyatlardı tańlawda erkinlik sheńberine iye emes yamasa bul diapazon minimal hám kóbinese jaysha qıyalıy.
Nátiyjede, shólkem aǵzalarınıń sotsializatsiyasi tek olardıń keri materiallıq qádiriyatlar hám munasábetlerge iykemlesiwi retinde dawam etedi, yaǵnıy. anıq sub'ekt-ob'ekt ózgeshelikine iye, bul ásirese keri materiallıq shólkemlerde ámelge asırilatuǵın dissotsial tálimde anıq kórinedi.
Tálimdiń hár qanday túri sıyaqlı, dissotsial tálim de ayriqsha wazıypalar, maqsetler, mazmun hám qurallarǵa iye.
Dissotsial tálimdiń wazıypası jınayatlı hám totalitar gruppalar hám shólkemlerdiń islewi ushın zárúr bolǵan kadrlardı qosıw hám tayarlaw bolıp tabıladı.
Dissotsial tálimdiń maqsetleri ol ámelge asırılıp atırǵan gruppalar hám shólkemlerdiń tábiyaatına baylanıslı. Bunday gruppalarda tálim shólkem aǵzalarınıń óz basshısına shubhasız baǵınıwına erisiw, olar tárepinen qatań túsinikler, tiyisli normalar hám qádiriyatlardı qáliplestiriw hám olardı kúndelik turmısda sın kózqarastan bolmaǵan tárzde ámelge asırıwdan ibarat.
Dissotsial tárbiyada shaxs shaxs retinde emes, bálki shaxs retinde, etakchilar tásiriniń ob'ekti retinde belgilenedi. Shólkem aǵzaları hám basshılar ortasındaǵı munasábetler tek instrumental hám iskerlik ózgeshelikine iye. Mısalı, jınayatlı yamasa ekstremistik (siyasiy totalitar shólkemlerde) háreketler waqtında.
Dissotsial tálim málim qurallar kompleksi járdeminde ámelge asıriladı, olardan eń áhmiyetlisi tómende keltirilgen dep esaplanıwı múmkin.
Birinshiden, gruppa yamasa shólkemdiń tiykarǵı kásipi (jınayatlı, kvazikultiv, ekstremistik).
Ekinshiden, avtokratik etakchilik usılı gruppa yamasa shólkem aǵzalarınan tolıq baǵınıwdı talap etetuǵın, hár bir ápiwayı a'zoning turmısı hám minez-qulqların turaqlı túrde gúzetip baratuǵın, belgilengen qaǵıydalar buzılǵan táǵdirde eń qatań sharalardan paydalanatuǵın baslıqtıń birden-bir basqarıwı menen xarakterlenedi.
Úshinshiden, gruppa yamasa shólkemdiń tiykarǵı kásipine qaray, ol jaǵdayda dissotsial tálimdiń nátiyjeli quralı bolǵan ayriqsha subkultura (jargon, estetik beyimlik hám basqalar ) rawajlanadı.
Dissotsial tálim procesi ulıwma formada bir qatar basqıshlardı óz ishine aladı.
1. Jınıslıq hám jas, social -materiallıq yamasa individual ayrıqshalıqlar, oǵan kirisiw hám tán alıw zárúrshiligi sebepli ol ushın júdá ózine tartatuǵınlı shólkem obrazınıń payda bolıwı.
Kvazikult shólkemleri, qaǵıyda jol menende, tártipsiz, jalǵız, turmıstıń mánisi bolmaǵan hám basqalardı tartadı.
2. Shólkem turmısında insannıń bar ekenligi, onıń normaları, qádiriyatları, munasábetler usılın rawajlandırıw.
3. Arnawlı bir taypa daǵı adamlardıń mútajliklerin antisosial sırtqı kórinislerde qandırıw, bir qatar mútajliklerdi antisosialga aylandırıw.
10 -lekciya. Mikrosotsium.
Mikrosotsium sheńberin anıqlaw geyde múmkin emes. Mikrosotsium háwli, kvartal, mikrorayon menen shekleniwi múmkin.
Dástúriy túrde mikrosotsium-bul málim bir awıl xalıq punkti, awıl yamasa kishi qala, orta hám úlken qalalarda bolsa mikrorayon. Mikrosotsium-bul shańaraq, máhelle, qatarlaslar gruppaları, hár qıylı jámiyetlik, mámleket, diniy, menshikli hám tálim shólkemleri, sonıń menen birge xalıqtıń rásmiy bolmaǵan gruppaların óz ishine alǵan málim bir aymaqta iskerlik júrgizetuǵın jámáát.
Mikrosotsiumning balalar, óspirimler, jigitlerdiń sotsializatsiya procesine tikkeley tásiri mikrosotsiumning ob'ektiv yamasa sub'ektiv qásiyetlerine baylanıslı.
Mikrosotsium bir qatar ayrıqshalıqlarǵa iye.
Prostranstvennie xarakteristiki Arnawlı bir mikrosotsiumning keńislikdegi qásiyetleri: qalada ol yamasa bul mikrorayon orayda, shette, orta zonada bolıwı hám qalanıń basqa bólimleri menen túrli jollar menen baylanısıwı múmkin; awıl (yamasa awıl ) azı-kóbi izolyatsiya etilgen hám basqa xalıq punktlerinen uzaǵıraq bolıwı múmkin.
S prostranstvennimi tesno svyazani Mikrosotsiumning arxitekturalıq hám joybarlawxususiyatlari keńislikdegi ayrıqshalıqlar menen bekkem baylanıslı : awılda yamasa awılda -ıqsham yamasa tarqaq rawajlanıw ; qalada - tariyxıy yamasa sanaat rawajlanıwı menen mikrosotsium, kem qabatlı hám biyik qabatlı ımaratlardıń qatnası, ashıqlıq - qońsılas boslıqlardıń izolyatsiyasi, kishi arxitekturalıq sırtqı kórinislerdiń bar ekenligi, sanı hám sapası hám basqalar.
At vsex etix xarakteristik zavisit Mikrosotsium mákanınıń funktsional dúzilisi bul ayrıqshalıqlardıń barlıǵına baylanıslı : balalar hám óspirimler oynawı ushın jaylardıń bar ekenligi, kishi gruppalar ushın waqıt ótkeriw múmkinshilikleri hám basqalar.
Mikrosotsiumning zárúrli xarakteristikasıdemografik, yaǵnıy onıń xalqınıń quramı dep esaplanıwı kerek: olardıń etnik kelip shıǵıwı, birdeyligi yamasa heterojenligi; social -kásiplik quramı jáne onıń qatlamlarǵa bóliniw dárejesi; jınıslıq hám jas quramınıń qásiyetleri; shańaraqlar quramı.
Balalar, óspirimler, jigitlerdi sociallastırıw ushın mikrosotsiumda ámeldegi bolǵan múmkinshilikler kózqarasınan onıńmadaniy hám rekreatsion infratuzilmasi-oqıw mákemeleri, kinoteatrlar, stadionlar, basseynler, muzeyler, teatrlar, kitapxanalardıń bar ekenligi hám sapası ústinlik etedi; jergilikli informaciya qurallarınıń bar ekenligi hám basqalar.
Mikrosotsiumning sotsializatsiyaga tásiriniń baǵdarı kózqarasınan onıń tiykarǵı qásiyetlerinen biri bul odaǵı social -psixologiyalıq ıqlım bolıp, ol tiykarlanıp mikrosotsiumning barlıq aldınǵı qásiyetleriniń óz-ara tásiri nátiyjesi bolıp tabıladı.
Mikroklimattı xalıqtıń tálim dárejesi, xalıqtıń social, social hám social bolmaǵan turmıs tárizi menen qatnası, kriminogen shańaraqlar hám gruppalardı, jınayatlı strukturalardı jaratıw, tálim, materiallıq, sport hám basqa shólkemlerdiń jumıs sapası menen anıqlaw múmkin.
Mikrosotsiumning málim bir adamdıń sotsializatsiyasiga tásiriniń natiyjeliligi hám ólshewi onıń mikrosotsium turmısına qosıw dárejesine baylanıslı.jáne bul erda júdá zárúrli ayırmashılıqlar bar. Awılda, awılda, kishi qalada derlik pútkil xalıq mikrosotsium turmısına joqarı dárejede kiritilgen. Orta hám iri qalada inklyuzivlik dárejesi jas jáne social-materiallıq ayırmashılıqlarǵa iye. Eger balalar hám óspirimler turmıstıń tiykarǵı bólegin mikrosotsiumda ótkersalar, ol jaǵdayda erte jaslarda parıqlanıw júz boladı. Mikrosotsium jaslardıń kem maǵlıwmatlı bólegi ushın turmıstıń zárúrli tarawı bolıp qalıp atır hám kóbirek maǵlıwmatlı bolǵanlar onıń turmısında derlik qatnasıw etpeydiler. Soǵan kóre, onıń bul gruppalarǵa tásiri sezilerli dárejede parıq etedi.
Mikrosotsium óz-ara baylanıslı tálim, mádeniy-aǵartıwshılıq, jámiyetlik hám basqa shólkemler, jergilikli ǵalaba xabar quralları (kabel televideniesi, jergilikli radiostansiyalar hám gazetalar), hár qıylı qánigeler (social oqıtıwshılar hám jumısshılar, psixologlar, shıpakerler hám basqalar ) kompleksin óz ishine aladı.
Tálimdiń bul barlıq qásiyetleri unamlı social iskerlikte hám mikrosotsiumga kiritilgen shaxslar, shańaraqlar hám xalıqtıń hár qıylı haqıyqıy hám shama etilgen gruppalarınıń jeke rawajlanıwda járdem beriw processinde bir-birin toldıradı.
Atap aytqanda, mekteptiń ózi tiykarında átirap -ortalıq hám mekteptiń tálim múmkinshiliklerin ózgertiw kerek. Basqa variantlar da bolıwı múmkin. Sonday etip, mektepden tısqarı hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeler, sport, dem alıw hám salamatlandırıw orayları tálim mákanining" kristallanish orayları " bolıwı múmkin. Birpara jaǵdaylarda mikrosotsiumning tálim maydanı balalar hám óspirimler háweskerleri, sonıń menen birge diniy shólkemlerdiń umtılıw-háreketleri sebepli jaratıladı.
Mikrosotsiumda óz byudjeti, túrli profil degi xızmetkerler (social oqıtıwshılar hám xızmetkerler, psixologlar, shıpakerler, yuristlar hám basqalar ) bolǵan hám jergilikli xalıqtan valantyorlar korpusın quraytuǵın social -pedagogikalıq xızmet ámeldegi bolǵanda tálim mákanın jaratıw múmkin. Xızmet oqıw mákanın jaratıw boyınsha islerdi maqsetli, sistemalı hám sistemalı etetuǵın funkciyalardıń pútkil kompleksin ámelge asıradı. Ideal halda, mikrosotsium social -pedagogikalıq xızmetiniń funkciyaları tómendegilerdi óz ishine aladı :
1) mikrosotsiumdagi jaǵdaynı kesellikti anıqlawlaw, onıń nátiyjelerine kóre ayrıqsha hám orta múddetli zárúr háreketlerdi anıqlaw ; mikrosotsiumning tálim múmkinshiliklerin birlestiriw (materiallıq, kadrlar, mazmunli);
2) materiallıq hám demalıs infratuzilmasini rawajlandırıw hám jaratıw ;
3) túrli klub birlespeleri hám háweskerlik shólkemlerin shólkemlestiriw bo 'yicha balalar, jaslar hám úlkenler ǵayratların rag' batlantirish, qo ' llab-quwatlaw hám rawajlandırıw ;
4) ekologiyalıq jaǵdaynı jaqsılaw, ǵalabalıq sport túrleri ushın shárt-shárayatlardı jaratıw hám rawajlandırıw ; balalar, óspirimler hám jigitlerdiń fizikalıq rawajlanıwı, awqatlanıwı, medicinalıq járdemi hám saw turmıs tárizine jóneltirilgen ǵamxorlıq ;
5) mútájlerge psixologiyalıq, pedagogikalıq, huqıqıy, medicinalıq hám psixologiyalıq járdem kórsetiw;
6 ) kásiplik jóneliste psixologiyalıq hám pedagogikalıq járdem, kásipti iyelew hám ózgertiwde, jumıs menen támiyinlewde, miynet birjasında dizimnen ótiwde maqsetli járdem;
7) kem támiyinlengen shańaraqlar menen islew, bunday shańaraqlarǵa psixologlar, social hám medicina xızmetkerleriniń járdemi, sonıń menen birge, bunday shańaraqlardıń perzentlerin qáwenderlik qılıw ;
8) mikrosotsiumdagi dawlardı aldın alıw hám saplastırıwǵa járdem beriw;
9 ) jaslarǵa jaman tásir kórsetetuǵın aqsaqallardı anıqlaw, olar menen mánzilli islew; nızamǵa qarsı hám óz-ózin joq etetuǵın minez-qulqlardı úyreniw hám ońlaw ;
10 ) social nuqsanlı hám burınǵı tutqınlarǵa social -psixologiyalıq járdem.
Tálimdiń natiyjeliligi hám ulıwma sociallashuvning unamlılıǵı bólekan tálim mákanın jaratıw múmkinbe yamasa joq ekenligine jáne onıń qanshellilik nátiyjeli islewi hám rawajlanıwına baylanıslı. Jaratılǵan hám nátiyjeli isleytuǵın tálim maydanı sotsializatsiyaning joqarıda aytıp ótken tórtew strukturalıq bólegin azı-kóbi birlestiradi.
Tálim mákanınıń bir bólegi retinde balalar, óspirimler, jigitlerdiń jámiyetlik, mámleket, diniy hám menshikli shólkemler menen óz-ara munasábetlerinde bólekan salıstırǵanda jóneltirilgen sotsializatsiya júz boladı. Biraq sap funktsional -rolli óz-ara tásir málim gruppalar hám adamlardıń rawajlanıw máselelerin sheshiwge qaratılǵan azı-kóbi sezimiy-shaxslararo bolıwı múmkin.
Tálim maydanı sheńberinde onıń sub'ektleri óz-ózin ózgertiredi. Biraq ayriqsha adamlardı óz-ózin ózgertiwdiń vektorı, mazmunı hám natiyjeliligi pedagogikalıq tásir ob'ektine aylanadı.
hám aqır-aqıbetde, tálim maydanı, tariypiga kóre, social qadaǵalaw etiletuǵın sociallashuv - tálimge salıstırǵanda tarawlardan biri bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı, bul halda tálim balalar, óspirimler, jigitlerdi nátiyjeli unamlı sociallastırıw ushın institutsional hám jeke resursların birlestiriwdiń ayriqsha ózgeshelikine iye boladı.
Mikrosotsiumning tálim mákanın jaratıw haqıyqatqa aylanadı jáne onıń iskerligi hám rawajlanıwı tek xalıqtıń kópshiligi, sonday-aq balalar, óspirimler hám jaslar onıń sub'ektleri bolıp shıqsa, nátiyjeli hám uzaq múddetli boladı, yaǵnıy. olarda ózleriniń sub'ektiv mútajlikleri, qızıǵıwshılıqları, jeke resurslarini ámelge asırıw qálewi hám múmkinshiligi bar.
11-lekciya. Kompyuter hám sotsializatsiya.
Kompyuter-hár qıylı maǵlıwmatlardı qayta islew ushın elektron qurılmalar hám qurılmalardan paydalanıwǵa tiykarlanǵan hár qıylı esaplaw kólemine iye bolǵan málim matematikalıq mashqalalardi sheshiw ushın isletiletuǵın elektron esaplaw mashinası.
Sońǵı payıtlarda kompyuterler insan iskerliginiń derlik barlıq tarawlarında qollanılatuǵın hám óz paydalanıwshılarınıń sociallashuviga úles qosatuǵın jańa informaciya texnologiyalarınıń tiykarı bolıp tabıladı. Bul bul texnologiyalardıń ınteraktiv tábiyaatı menen baylanıslı. Zamanagóy jeke kompyuterler hám islep shıǵılǵan programmalıq támiynat óz paydalanıwshıları ushın keń bilim múmkinshiliklerin usınıs etedi.
Bilim dáregi Internet bolıp, ol paydalanıwshılardıń global multimedia baylanısı sistemasın hám dúnya boylap tarqatılǵan kóplegen informaciya banklerine kirisiw sistemasın birlestiradi.
Bul tarmaq maǵlıwmatlarına sheksiz kirisiw múmkinshiligine iye bolǵan halda, paydalanıwshı málim bir bilim salasın ózlestiriwdi yamasa shapaqların keńeytiwdi maqset etiwi múmkinligi menen belgilenedi. Óz-ózin tárbiyalawǵa umtılıwdıń xoshametlentiretuǵın faktorı qızıǵıwshılıq yamasa kerisinshe, kúshaygan sáwlelendiriw bolıwı múmkin.
Internet paydalanıwshına qaysı maǵlıwmat paydalı bolıwı hám qay-qaysısı paydalı bolmawi tuwrısında tańlaw beredi. Maǵlıwmat alıw ushın sırtqı sheklewlerdiń joq ekenligi, itimal Internettiń eń ózine tartatuǵınlı qásiyetlerinen biri bolıp tabıladı. Usınıń menen birge, onıń resurslarına qadaǵalawsız kirisiw insan rawajlanıwı ushın júdá saldamlı potencial qáwip tuwdıradı. Global tarmaqta zorlıqshılıqtıń túrli formaların kórsetip beretuǵın hám targ'ib etiwshi kóplegen pornografik kontent dárekleri bar. Bul, ásirese, óspirimlerdiń hálsiz sanasına unamsız tásir etedi.
Kompyuter hám Internet suwretlerdi jaratıw hám redaktorlaw, 3 D ob'ektler hám landshaftlardı modellestiriw, audio hám video kontent jaratıw, kompyuter animatsiyası, avtorlıq multimedia navigatsiya, málimleme hám oqıw sistemaların islep shıǵıw, web dizayni hám basqalar arqalı insannıń dóretiwshilik ózin ózi ańǵarıwı ushın keń múmkinshiliklerdi usınıs etedi.
Dóretiwshilik nátiyjelerin kórsetiw hám tuwrıdan-tuwrı hám tikkeley bolmaǵan baha alıw qábileti (mısalı, ónim haqqında túsindiriwler, onı jaratıw tájiriybesi menen bólesiw hám máslahát beriw sorawları ) insannıń ózin kórinetuǵın etiwi hám ózin ózi tastıyıqlawı ushın zárúr shárt esaplanadı. Dóretiwshilik ónimin kórsetiwde anonimlik unamsız bahalaw aqıbetlerin yumshatishga múmkinshilik beredi hám identifikaciyanı manipulyatcıya qılıwdıń túrli usılları (mısalı, shubhalı sapalı ónimdi qıyalıy avtorǵa bólew) Internet paydalanıwshıları tárepinen sın pikir hám qaralawǵa derlik qol qatılmas bolıwǵa múmkinshilik beredi.
Biraq sonı atap ótiw kerek, sırtqı qadaǵalaw bolmasa, dóretiwshilik iskerlik asotsial xarakterge ıyelewi múmkin. Buǵan xakerlik mısal bóle aladı.
Kompyuter ayriqsha qural hám arnawlı baylanıs tarawı bolǵanlıǵı sebepli paydalanıwshılardıń óz-ózinen sociallashuvida úlken rol oynaydı.
Internette kóp waqıt ótkeretuǵın jas paydalanıwshılardıń social etuklik dárejesi ósip barıp atır. Ínteraktiv baylanıs degi anonimlik olardı haqıyqıy turmısda soylesa almaytuǵın máselelerdi talqılawǵa odaydı. Psixologiyalıq kózqarastan, bul iskerlikti birpara eskertiwler menen unamlı dep tariyplew múmkin.
Biraq, rawajlanıp atırǵan adamǵa unamlı tásir kórsetiwdiń etarli potencialına qaramay, global Internet tarmaǵı arqalı baylanıs, kóplegen izertlewshilerdińdiń pikirine kóre, jasırın unamsız strukturalıq bólekke iye-paydalanıwshılardı ózine ǵárezli qılıw qábileti, turaqlı internetge ǵárezlilik.
Birpara izertlewshilerdińdiń pikirine kóre, kompyuter oyınları óspirimlerdiń ele da hálsiz ruwxıylıqına unamsız tásir etedi. Kompyuter oyınları basqınshı minez-qulqlarǵa, zorlıqshılıq hám ekstremizmga umtılıwǵa alıp keliwi múmkin. Insan óziniń virtual dúnyasın jaratıp, átirap daǵı haqıyqatlıqtan shaǵılısıwǵa ıntıladı, onıń qızıǵıwshılıqları sheńberi tarayadı, bul da onıń keyingi rawajlanıwına unamsız tásir etedi. Insannıń maqsetli rawajlanıwı ushın kompyuterler hám Internet-resurslarınıń informaciya múmkinshiliklerinen paydalanıwdıń usıllarınan biri bul búgingi kúnde aralıqtan oqıtıw formalarınıń barǵan sayın keń tarqalıwı bolıp tabıladı. Olardıń dúziliwi klientke elektron ǵalaba xabar qurallarında informaciya materialların jiberiw yamasa studentlerdi bilimler bazasınıń informaciya mákanına jóneltiretuǵın málim bir tárzde dúzilgen oqıw materialların jaratıw hám Internet betlerinde jaylastırıwdan ibarat. Tálimdi basqarıw bul materiallar menen islew boyınsha kórsetpeler formasında ámelge asırılǵan oqıw iskerligi algoritmları arqalı ámelge asıriladı. Aralıqtan oqıtıw formalarınıń dástúriylerge salıstırǵanda abzallıqları, birinshi náwbette, Paydalanıwshınıń óz tálim traektoriyasın ǵárezsiz túrde anıqlaw qábileti, atap aytqanda, úyrenilip atırǵan kurslardı tańlaw arqalı. Bunday sharayatta shaxstıń turmıslıq (hám ásirese kásiplik) ózin ózi belgilew múmkinshilikleri sezilerli dárejede kengayadi.
Social tálim máselelerin sheshiw ushın zamanagóy informaciya texnologiyaların jóneltiriwdiń taǵı bir variantı - mektep tárepinen kompyuter hám Internettiń informaciya múmkinshiliklerin rawajlandırıw. Keleshekte internet degi jergilikli kompyuter bilimleri bazaları, oqıw kursları hár bir studentke tuwrıdan-tuwrı oqıw procesi sheńberinde jámiettiiń ulıwma ruwxıy hám materiallıq informaciya potencialı resurslarınan erkin paydalanıw múmkinshiligin beredi. Bunnan tısqarı, oqıw bólmelerinde jergilikli kompyuter tarmaqların ámelge asırıw studentler tárepinen funkciyalar hám roldı bólistiriwge tiykarlanǵan birpara tálim máselelerin birgelikte sheshiwdi óz ishine alǵan hár qıylı jámáátlik jumıs formalarınan paydalanıw múmkinshiliklerin sezilerli dárejede keńeytiredi.
Bir qatar izertlewler maǵlıwmatları intellektuallıq qalaqlıqtı oraw hám basqınshı minez-qulqlardı ońlaw ushın arnawlı saylanǵan kompyuter oyınlarından paydalanıw múmkinshiligi haqqında sóylewge múmkinshilik beredi. Kompyuter oyınlarınıń tálim potencialın ámelge asıriwdiń perspektivalı baǵdarlarınan biri bul kásiplik tayarlıq sistemasında qánigelestirilgen oqıw programmalarınan paydalanıw bolıp tabıladı.
12-lekciya. Socialliq ómirdi shólkemlestiriw.
Jeke social tájiriybe-bul hár qıylı uslanǵan sezim-sezimler hám tájiriybelerdiń qosılıwı ; kónlikpeler, kónlikpeler; hár túrlı baylanıs túrleri, pikirlew hám iskerlik usılları ; minez-qulıq stereotipleri; baha baǵdarları jáne social munasábetler.
Sociallashuv processinde insan turmıs ushın zárúr bolǵan social tájiriybege iye boladı. Sociallashuvning tabısı tálim shólkemlerindegi kúndelik turmısqa baylanıslı. Onıń tiykarǵı qásiyetleri málim tarawlarda insannıń rawajlanıwı hám ózin ózi ańǵarıwına tásir etedi.
Tálim shólkeminiń turmısı - bul oǵan kiritilgen adamlardıń kúndelik turmısı. Ol jaǵdayda onıń aǵzalarınıń social kásipleri ushın keńislikdegi, materiallıq, waqtınshalıq hám ruwxıy sharayatlar, sonıń menen birge, minez-qulqlar hám munasábetlerdiń tábiyiy normaları hám qádiriyatları bar.
Tálim shólkeminiń turmısı ımaratlardıń arxitekturalıq hám joybarlaw qásiyetleri hám tema -keńislikdegi ortalıqtı shólkemlestiriw, onıń abadanlashtirilishi hám texnikalıq úskeneleri, sonıń menen birge, turmıs tárizi, ádep-etika qaǵıydaları hám shólkemde qáliplesken bir qatar dástúrler hám basqa parametrler menen belgilenedi.
Ímaratlardıń ob'ekt-keńislikdegi ortalıǵı keminde ush jaǵday sebepli shólkemdiń turmısına tásir etedi.
Birinshiden, úsh túrdegi aymaqlarǵa bóliniwdiń bar ekenligi yamasa joq ekenligi rol oynaydı. Baslanǵısh aymaqlar -bul uzaq waqıt dawamında baslanǵısh jámáátler paydalanatuǵın bólmeler (klass bólmeleri, uxlash bólmeleri, to'garaklar ushın hám basqalar ). Ekilemshi-barlıq yamasa derlik barlıq baslanǵısh jámáátler waqtınsha yamasa waqtı -waqtı menen paydalanatuǵın bólmeler (AKT, sport zallari, basseyn, awqat xanasi, dem alıw bólmeleri hám basqalar ). Arnawlı bir aymaqlar - pútkil shólkemdiń islewi ushın zárúr bolǵan ımaratlar - basqarıw -ekonomikalıq, medicinalıq -sanitariya hám basqa maqsetler ushın.
Ekinshiden, tema -keńislikdegi ortalıq shólkem aǵzalarınıń jası hám basqa qásiyetlerin qanshellilik támiyinlewi zárúrli bolıp tabıladı. Bul ishki bólektiń reń sxeması, mebel kompleksiniń funktsionallıǵı, jumsaq úskeneler kompleksiniń sáykesligi (perdeler, prostınyalar, ǵalıshalar hám basqalar ).
Úshinshiden, bólmelerdiń abadanlashtirilishi hám texnikalıq úskenelanishining ólshewin esapqa alıw kerek: qizdırıw hám hawanı tazalaw úskeneleri, medicinalıq, asxana, stol, gigiena úskeneleri bar ekenligi yamasa joq ekenligi; ustaxonalar, sarqumlar hám klass bólmeleri hám oqıw bólmeleri, sport zalı, basseyn hám dush, turar jay tipidagi shólkemlerde juwınıw bólmesi hám kir juwıw úskeneleri.
Tálim shólkemi binalardıń arxitekturalıq hám joybarlaw sheshimi, tema -keńislikdegi ortalıǵı hám texnikalıq úskeneleri onıń turmıs tárizi hám tárbiyalıq natiyjeliliginde zárúrli rol oynaydı.
Issledovaniya M. Xaydmetsva onıń xızmetkerleri tárepinen alıp barılǵan izertlewler sonı kórsetdiki, gruppalar - baslanǵısh jámáátler turmısı processinde kosmostıń toparıy personifikatsiyasi fenomeni ob'ektiv túrde payda boladı. Gruppa tárepinen jekelestirilgen mákandıń belgileri onı jismonan ajıratıw qálewi dep esaplanıwı múmkin (sizdiń klasıńız, ózińizdiń jataqxanańız ); onı social tárepten ajıratıw qálewi, yaǵnıy. onı ózińizdiń múlkińiz dep esaplań ; ayriqsha sezimiy munasábette ózin kórinetuǵın etetuǵın málim bir aymaq menen identifikaciya qılıw qálewi (" biziń klasımiz", " biziń zalimiz" hám basqalar. P.).
Belgilengen jekelestirilgen aymaqtıń bar ekenligi gruppa identifikaciyasın qáliplestiriwge járdem beredi (birpara izertlewshilerdiń belgilengen aymaqtı gruppa identifikaciyasınıń hasası dep esaplasadı ); gruppanıń qosılıwı ; baslanǵısh jámáátlerde hám olar ortasındaǵı óz-ara munasábetlerdiń ósiwi; baslanǵısh jámáátler hám olar ortasındaǵı basqınshı minez-qulqlardıń tómenlewi; gruppalarda hám olar ortasında social munasábetlerdi shólkemlestiriw.
Turmıs tárizi tiykarlanıp onıń túrin, aǵzalarınıń jası hám psixologiyalıq -fiziologikalıq qásiyetlerin hám olardıń sawlıgın esapqa alǵan halda shólkemdiń islew tártibi menen belgilenedi.
Rejim-bul málim bir tártip, shınıǵıwlar, uxlash hám dem alıstıń izbe-iz almasinuvi.
Rejim shólkem túri, onıń jasaw sharayatları, aǵzalar quramı hám shólkemde qáliplesken tálim sisteması menen belgilenedi.
Rejimdiń anıqlıǵı -waqıt normalarına qatań ámel qılıw, onıń ornatilishini waqıtında orınlaw shólkem aǵzaların anıq islengen minez-qulqlarǵa, hár qıylı jumıslar hám minnetlemelerdi waqıtında orınlawǵa hám taǵı basqalarǵa uyretedi.
Rejimdiń ulıwmalıǵı málim bir jas daǵı shólkemdiń barlıq aǵzaları tárepinen onıń normaları hám kórsetpelerine ámel qılıwdı ańlatadı.
Rejimdiń anıqlıǵı kún, hápte hám uzaǵıraq waqıt dawamında waqtın anıq bólistiriwden ibarat. Bul turmıs elementleriniń málim bir turaqlılıǵın hám ulıwma shólkem jáne onıń aǵzaları iskerligi ritmini jaratadı.
Hár qıylı tálim shólkemlerinde (olardıń túrine, jasaw sharayatlarına hám ámeldegi tálim sistemasına qaray) rejim májburiy, qattı yamasa maslasıwshı bolıwı múmkin, shólkem aǵzaları ómiriniń kóp yamasa azraq bólegin óz ishine aladı hám taǵı basqa.
Tálim shólkemi ómiriniń tiykarǵı elementlerinen biri bul ádep-etika qaǵıydaları bolıp, ol jámiettiiń sırtqı mádeniyatın tártipke soluvchi arnawlı bir minez-qulqlar qaǵıydalarınıń kompleksi bolıp tabıladı.
Tárbiyalıq shólkemde ádep - etika qaǵıydalarına onıń aǵzalarınıń bir-biri menen, aqsaqallar menen hám kerisinshe, ıntızamdıń ulıwma qaǵıydaları -oqıw, xojalıq, dawlardı sheshiw qaǵıydaları, ımaratlar hám úskenelerden paydalanıw qaǵıydaları, tazalıq hám tártipti saqlaw hám saqlaw qaǵıydaları kiredi.
Dástúr-bıyılǵı jılılar dawamında saqlanıp kiyatırǵan hám áwladdan -áwladqa ótip kiyatırǵan minez-qulıq normalari, turmıs formaları, qádiriyatları hám ideyaları. Dástúrler shólkem ómiriniń túrli tarawlarında, pedagogikalıq etakchilik usılında hám taǵı basqalarda rawajlanıwı múmkin, málim bir dástúrdiń turmıslıqlıǵı onı saqlap qalıw hám shólkem aǵzalarınıń jańa áwladları tárepinen rawajlanıwına baylanıslı. Usınıń menen birge, úrp-ádetlerge hádden tıs ámel qılıw shólkem turmısında konservatizm hám turaqlılıqtı keltirip shıǵaradı, bul onıń rawajlanıwına tosqınlıq etedi, gónergen turmıs tárizin jáne onıń ayırım strukturalıq bólimlerin rawajlantıradı.
Óz - ózine xızmetko'rsatish-bul shólkem aǵzalarınıń turmıs sharayatların saqlaw hám jaqsılaw boyınsha sistemalı jumısı.
Óz-ózine xizmet kórsetiw jumısınıń mazmunı shólkem túrine hám ol iskerlik kórsetetuǵın ob'ektiv sharayatlarǵa, sonıń menen birge oqıwshılardıń jasına baylanıslı.
Eń ulıwma formada óz-ózine xizmet kórsetiw tómendegilerdi óz ishine aladı : ımaratlardı taza hám tártipli saqlaw, ásbap -úskeneler hám úskenelerdi saqlaw ; ımaratlardı, ásbap -úskenelerdi hám úskenelerdi ılajı bolǵanınsha remontlaw ; awqatlanıwdı shólkemlestiriw hám ıdıslardı tazalawda qatnasıw ; kórgezbeli qurallar, sport hám basqa úskenelerdi, ımaratlardı bezatish buyımların, ilajlar ushın rekvizitlarni tayarlaw.
Kiyim kúndelik turmıstıń zárúrli elementi bolıp tabıladı, sebebi ol shólkem aǵzalarınıń keyipin hám olardıń shólkem turmısında qatnasıw qolaylıgini belgileydi.
Mektep-internat hám jabıq tálim shólkemlerinde kiyim-keshek bólek rol oynaydı, bul erda oqıwshılardıń den sawlıǵın hám olardıń fizikalıq hám estetik rawajlanıwı oǵan baylanıslı.
Ulıwma alǵanda, tárbiyalıq shólkemdiń turmısı shólkemdiń mazmunı, formalarına sezilerli tásir etedi; jumıstıń tábiyaatı hám qatnası, dem alıw, dem alıw, shólkem aǵzaları ortasındaǵı munasábetler hám aqır-aqıbetde onıń iskerligi natiyjeliligine.
Turmıslıq iskerlik-bul insan, jámáát, gruppa mútajliklerin qandırıwǵa járdem beretuǵın hár qıylı iskerlik túrleri kompleksi. Bul pútkil jámiettiiń mútajliklerin esapqa aladı. Tálim shólkeminiń turmıslıq iskerligi insan rawajlanıwınıń shártiga aylanadı, sebebi ol óz iskerligin ámelge asırıwǵa ılayıq hám ıntıladı.
Tálim shólkeminiń iskerligi tómendegilerdi óz ishine aladı :
1) baylanıs (ol jaǵdayda insan iskerligi adamlar menen óz-ara munasábetlerge qaratılǵan );
2) biliw (iskerlik átirap daǵı dúnyanı biliwge qaratılǵan ); tema -ámeliy iskerlik (ol jaǵdayda ob'ekt ortalıǵın rawajlandırıw hám ózgertiw menen baylanıslı jumıslarda iskerlik ámelge asıriladı );
3) ruwxıy hám ámeliy iskerlik (iskerlik ruwxıy jáne social qádiriyatlardı jaratıw hám olardan paydalanıw menen baylanıslı );
4) sport (bul erda funktsional hám organikalıq iskerlik ámelge asıriladı );
5) oyın (shártli jaǵdaylarda erkin improvizatsiyada iskerlikti ámelge asırıw ).
Jınıslıq, jas, individual hám basqa ayrıqshalıqlarǵa iye bolǵan túrli dárejedegi mútajlikler insannıń aktivlikke umtılıwına járdem beredi. Mútajlik adamdı qandirilishi múmkin bolǵan arnawlı bir jaǵdayda málim bir tárzde háreket etiwge odaydı.
Arnawlı bir jas daǵı adamdıń rawajlanıwı turmıstıń túrli tarawlarında, ásirese málim bir jas basqıshı ushın eń zárúrli bolǵan orınlarda onıń iskerligin tabıslı ámelge asırıw ushın sharayatlar qanshellilik qolay ekenligi menen belgilenedi. Insan iskerligi onıń ómiriniń joqarıda aytıp ótken hár bir salasında tegis emes. Bunnan tısqarı, hár bir tarawda iskerlik ámelge asırıwdıń túrli baǵdarları hám formalarına ıyelewi múmkin.
Álbette, usınıs etilgen turmıs tarawların ajıratıw azmaz shártli, sebebi tiykarınan olar bir-biri menen bekkem baylanıslı hám bir-biri menen bekkem baylanıslı. Sonday etip, insan baylanıs salasındaǵı iskerlikti ámelge asırıwı tiykarlanıp átirap daǵı adamlar menen shaxslararo munasábetlerde júz boladı. Biraq tap sol iskerlik turmıstıń basqa tarawlarında da ámelge asıriladı. Bilim salasındaǵı iskerlik oqıw processinde, baylanıs processinde, oyın processinde hám taǵı basqalarda ámelge asıriladı.
Menejment-basshılar tárepinen social tálimdiń wazıypaları hám maqsetlerin ılajı bolǵanınsha tolıq ámelge asıratuǵın nátiyjelerge erisiw ushın húkimet, ámeldegi resurslar, ilimiy bilimlerden sanalı túrde paydalanıw.
Etakchilik usılı menejmenttiń " qatańlıǵı -jumsaqligi" ólshewin, sonıń menen birge, baslıqtıń tálim shólkeminde jáne onıń strukturalıq baslanǵısh jámáátlerinde islengen ózin ózi basqarıw shólkemlerine tapsıratuǵın funkciyaları, kepillikleri, huqıqlarınıń kólemi hám mazmunın belgileydi.
Nátiyjeli ózin ózi basqarıw jámáát aǵzalarınıń úlken bólegin turmıs maqsetlerin tańlawda, olarǵa erisiw jolların anıqlawda, turmıstı shólkemlestiriw hám ámelge asırıwda, sonıń menen birge onı analiz qılıw hám bahalawda qatnasıwdı óz ishine aladı, nátiyjede olar ortasında juwapkerli ǵárezlilik munasábetleri jaratıladı.
Óz-ózin basqarıw ulıwma jıynalıs hám oǵan esabat beretuǵın organlar sisteması tárepinen ámelge asıriladı, olar saylaw tiykarında, waqtı -waqtı menen ózgerip turatuǵın aǵzalar quramına iye. Tálim shólkemi hám baslanǵısh jámáátlerdiń ózin ózi basqarıw shólkemleriniń dúzilisi, olardıń óz-ara baylanıslılıǵı jámáát aǵzalarınıń turmısı, jası hám basqa qásiyetlerine, onıń rawajlanıw dárejesine, dástúrlerdi shólkemlestiriwde qáliplesken.
Shólkem turmısı shártleri hám mazmunınıń ózgeriwi, jámáát aǵzalarınıń quramı hám jası óz-ózin basqarıwǵa berilgen huqıqlardıń jáne onıń shólkemleri strukturasınıń ózgeriwine alıp keledi.
Óz - ózin shólkemlestiriw-bul úrp-ádetler, úrp-ádetler, etakchilik qásiyetleri, rásmiy bolmaǵan munasábetler normalari, submadaniyat qásiyetleri hám basqa social -psixologiyalıq hádiyselerge tiykarlanǵan insan jámáátlerinde óz-ózinen júz bolatuǵın tártipke salıw processleri.
Óz-ózin shólkemlestiriw salasında qabıl etilgen úrp-ádetler, normalardı (mısqallaw hám ǵıybattan tartıp, munasábetlerdi buzıw hám izolyatsiyaga shekem) hár qanday tárzde buzatuǵın jámáát aǵzalarına salıstırǵanda júdá nátiyjeli rásmiy bolmaǵan sankciyalar qollanıladı. Óz-ózin shólkemlestiriw konstruktiv (dóretiwshilik) hám ólimli (ólimli) rol oynawı múmkin.
Óz-ózin shólkemlestiriwdiń konstruktiv potencialın esapqa alıw hám olardan paydalanıw (baslıqtıń jámááttiń rásmiy bolmaǵan dúzilisi hám oǵan tán qádiriyatlar haqqındaǵı bilimlerin esapqa alǵan halda ) óz-ózin shólkemlestiriw processleriniń baǵdarı tiykarlanıp basqarıw maqsetlerine erisiw háreketlerine tuwrı keletuǵın jaǵdayǵa erisiwge járdem beredi. Bunday halda, óz-ózin shólkemlestiriw ózin ózi basqarıw rawajlanıwınıń zárúrli faktorına hám jámáátler hám tálim shólkemleriniń turmıslıq iskerligin basqarıw natiyjeliliginiń shártiga aylanadı.
Etakchilik usılı hám basqarıw, ózin ózi basqarıw hám ózin ózi shólkemlestiriw qatnası arnawlı bir jámáátler hám shólkemlerde turmıstıń barlıq tarawlarınıń tálim múmkinshiliklerin jańalawda zárúrli rol oynaydı.
Turmıslıq iskerlik mazmunınıń tárbiyalıq múmkinshiliklerin aktuallastırıw, basshılar, bir tárepden, jámáát aǵzalarında hesh bolmaǵanda tárbiyalıq shólkem iskerligi mazmunına qızıǵıwshılıq oyatǵanda, basqa tárepden, bul quramdı oǵada sub'ektiv áhmiyetke iye boladiki, ol sáwlelendiriw ushın azıq-túlik beredi hám ózin, basqalardı, ózine bolǵan munasábetti túsiniwge odaydı., menen ózińiz, tınıshlıq hám tınıshlıq menen.
Onıń ushın turmıs mazmunında bólek jámáátler hám mikro gruppalar ushın sub'ektiv áhmiyetke ıyelewi múmkin bolǵan zatlarǵa itibar qaratıladı, sebebi olardıń aǵzalarınıń jas qásiyetleri yamasa olardıń mápleri yamasa rawajlanıw dáwiri. Qandayda bir kisi ushın, eger ol óz processinde jas hám individual wazıypalar hám mashqalalardi (óz-ózin ańǵarıw, máplerdi qandırıw, basqalar arasında qolay poziciyanı tabıw hám basqalar ) sheshiw múmkinshiligin sezsa, sonıń menen birge, málim dárejede onıń mútajliklerin qandırıw múmkinshiligin sezsa, turmıstıń mazmunı áhmiyetli bolıwı múmkin.
Jámáát ushın da, onıń aǵzaları ushın da turmıstıń ózine tartatuǵındorligi onı shólkemlestiriw formaları menen baylanıslı (mısalı, bul sırtqı kórinisler jas turmıs tárizi qásiyetleri hám tawıq hám bódeneden basqa quslardıń mákiyeni tendentsiyaların esapqa alǵan halda ).
Turmıs mazmunın aktuallastırıw kóp tárepten onıń social jóneltirilgen ózgeshelikine baylanıslı. Bul sonı ańlatadıki, ol dúnya haqqındaǵı oyda sawlelendiriwdi hám jámáát aǵzaları tárepinen social haqıyqatlıq haqqındaǵı bilimlerdi qanshellilik keńeytiredi, dúnyadaǵı óz pozitsiyasini túsiniwge járdem beredi. Bul haqıyqatqa aylanadı, birinshiden, eger quram sub'ektiv áhmiyetke iye bolsa, ekinshiden, informaciya menen to'yingan bolsa, úshinshiden, jámáát aǵzalarına dóretiwshilikti ámelge asırıw hám rawajlandırıwǵa múmkinshilik beredi.
Jámáátler hám shólkemlerdiń ómirin aktuallastırıwdıń zárúrli shárti onıń mazmunı hám shólkem formaların waqtı -waqtı menen quramalılastırıw zárúrshiligi dep esaplanıwı múmkin.
Social tárbiyada siyasiy gruppalastırılgan jantasıwgumanistik pedagogikalıq dúńyaǵa kózqarastı ámelge asırıw, oqıwshılardıń social -psixologiyalıq qásiyetlerin esapqa alǵan halda pedagogikalıq mashqalalardi sheshiw usıllarınan biri bolıp tabıladı.
Bul oqıtılatuǵın gruppalar menen óz-ara baylanısda ámelge asıriladı. Bul shólkem yamasa jámááttiń haqıyqıy strukturalıq birlikleri (klass, klub, mikro gruppa hám basqalar ) yamasa nominal bolıwı múmkin, olar tek gruppa basshısınıń sanasında ámeldegi bolıp, ol birdey jas daǵı, jinsdagi, uqsas individual, jeke pazıyletlerge iye bolǵan adamlardı óz ishine aladı., málim bir iskerlikke tayarlıq dárejesi hám basqalar. basqa nominal gruppa kóbinese baslıqtıń málim bir jas hám jinsdagi oqıwshılardıń jeke qásiyetleri haqqındaǵı jasırın ideyaları tiykarında ámelge asıriladı.
Shaxstıń hár qıylı pazıyletleriniń kórinetuǵın bolıwın úyreniw, analiz qılıw hám klassifikaciyalaw tiykarında siyasiy gruppalastırılgan jantasıw baslıqǵa jámáát aǵzalarınıń málim bir toparına tán bolǵan ulıwma ayrıqshalıqlardı ajıratıp kórsetiwge múmkinshilik beredi. Keyin, izertlew nátiyjelerinen paydalanıp, ol bul gruppa menen óz-ara munasábetler strategiyası menen belgilenedi, onı ulıwma turmısqa kirgiziw ushın zárúr sharalardı kóredi. Siyasiy gruppalastırılgan jantasıwdı qóllawdıń zárúrli shárti jámáátte isbilermenlik hám shaxslararo munasábetlerdi úyreniw bolıp tabıladı, sebebi olar kóp tárepten shaxstıń kórinetuǵın bolıwınıń tábiyaatı hám qásiyetlerin, sonıń menen birge jámáátte ámeldegi bolǵan gruppalardıń quramı hám qásiyetlerin anıqlaydı.
Differentsial jantasıw nátiyjeleri qanshellilik nátiyjeli bolıwı dóretiwshilik jámáát degi ortalıqqa, qayırqomlıqqa, gumanistik jóneliske hám jámáátlik qádiriyatlarǵa, pedagogikalıq basqarıwdıń demokratiyasına baylanıslı.
Óz-ara tásir-bul shaxslar, gruppalar hám shólkemlerdiń birgeliktegi iskerligin shólkemlestiriw, olar ushın ulıwma bolǵan hár qanday jumıstı ámelge asırıwǵa múmkinshilik beredi.
Óz-ara tásirdiń mazmunli hasası intellektuallıq, ekspressiv, instrumental, social qádiriyatlar bolıp, olar óz-ara tásir ámelge asırilatuǵın jámiyet hám (yamasa ) shólkem tárepinen tán alınadı, sonıń menen birge málim bir jámááttiń aǵzaları tárepinen kórip shıǵılatuǵın qádiriyatlar bolıp tabıladı. Bul qádiriyatlar turmıstıń hár bir tarawına xos bolıp tabıladı (bilim, sport, baylanıs hám basqalar ).
Baylanıs gruppalarında - jámáátte, onıń quramına kiretuǵın mikro gruppalarda óz-ara tásir shólkemlestiriledi ; gruppalar ortasında - tálim shólkemlerinde, sonıń menen birge ǵalabalıq óz-ara tásirdiń túrli formalarında, shólkem aǵzalarınıń úlken toparı yamasa arnawlı jıynalǵan balalar, óspirimler, jigitler hár qanday shólkem tiykarında óz-ara munasábetlerdi shólkemlestiriw ushın tartılǵanında (mısalı alaman dep ataladı ).
Gruppa talqılawı nátiyjesinde qabıl etilgen qarardı ámelge asırıw processinde óz-ara tásirdi joybarlaw ne qılıw kerekligini hám jámáát aǵzaları ortasında minnetlemelerdi qanday bólistiriwdi anıqlawdı óz ishine aladı, yaǵnıy. bir qatar sorawlarǵa juwap izlew:
1) qabıl etilgen qarardı ámelge asırıw boyınsha jumıslar qanday elementlerden ibarat ;
2) kim jaqsılaw bolsa, jumıstıń ol yamasa bul bólegin (pútkil jámáátke, onıń bólek aǵzalarına yamasa mikro gruppalarına ) ámelge asırıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı;
3) jumıstıń ol yamasa bul bólegin kim uyımlastırıwı jaqsılaw ;
4) jumıstıń ayırım bólimleri qaysı waqıtta, qaysı izbe-izlilikde hám qaysı waqıtta orınlanıwı kerek.
Joybarlastırılǵan islerdi ámelge asırıw óz-ara tásirdiń málim standartlarına muwapıq ámelge asıriladı. Óz-ara tásir normalari, bir tárepden, daslep onıń shólkemlestiriwshisi (oqıtıwshı, baslıq ) tárepinen xabar etiledi, basqa tárepden, óz-ara tásir processinde seriklerdiń ózleri tárepinen islep shıǵıladı hám bunnan tısqarı, olar jámááttiń normaları hám odaǵı munasábetlerdiń tábiyaatı menen belgilenedi.
Sherikler tárepinen qabıl etilgen hám islep shıǵılǵan qádiriyatlar hám normalar olardıń minez-qulqların hám óz-ara tásir procesiniń tábiyaatın (kooperativ yamasa básekige shıdamlı ) belgileydi. Sherikliktiń kooperativ hám básekige shıdamlı tábiyaatı ortasındaǵı tiykarǵı parq onıń maqsetleri salasında jatadı.
Sheriklik sonı kórsetedi, hár bir serik (yamasa mikro gruppa ) óz maqsetine tek basqalar da óz maqsetlerine erisken táǵdirdagina erisedi, yaǵnıy kooperativ óz-ara tásir qatnasıwshılardıń individual háreketlerin muwapıqlashtirishni (olardıń háreketlerin tártipke salıw, birlestiriw, xoshametlew), serikler kúshlerin óz-ara munasábetlerdi shólkemlestiriwdiń mazmunı hám formasına muwapıq parıqlawdı, seriklerdiń bir-birin tolıqtırıwın, olardıń bir-birlerine járdem beriwge tayınlıǵı hám eger kerek bolsa, bir-birleriniń funkciyaların orınlawǵa tayınlıǵı.
Básekige shıdamlı óz-ara tásir bolsa, seriklerden biri yamasa mikro gruppalardan biri tárepinen maqsetke erisiw, basqalar tárepinen erisiwdi esaptan tısqarı etedi, bul ádetde qarama-qarsılıqǵa alıp keledi. Kelspewshilikdıń eń belgili teoretiklerinen biriM. Deutschning pikirine kóre, waqıyalar ólimli hám konstruktiv bolıwı múmkin.
wayranlaytuǵın kelspewshilik kelispewshiliklerge, óz-ara tásirdiń jamanlasıwına, onıń joq etiliwine alıp keledi. Kelspewshilikdıń mazmunli sebebi demde fonǵa ótedi hám birinshi náwbette " shaxsga" ótiw.
Konstruktiv qarama-qarsılıq kóbinese dúgilisiw óz-ara tásir qatnasıwshılarınıń uyqas kelmewi sebepli emes, bálki hár qanday mashqalaǵa, onı sheshiw usıllarına bolǵan kózqaraslardıń parqı sebepli júzege kelip júzege keledi. Bunday kelspewshilik mashqalanı hár tárepleme túsiniwge hám kórip shıǵıwǵa járdem beredi, mawasanı izlew, konfliktti tártipke salıw hám sheshiw múmkinshiliklerin ashadı hám júzege kelgen mashqalanıń maqul túsetuǵın sheshimin tabıwǵa múmkinshilik beredi. Joybarlastırılǵan jumıs tawsılǵannan keyin, jámáát onı analiz etedi. Analiz jıynalısta bolıp ótedi hám talqılawdı óz ishine aladı, onıń dawamında jámáát hesh bolmaǵanda sorawlarǵa juwap izlaydi: ne tabıslı boldı, ne islemedi hám ne ushın, ne hám qanday etip jaqsılaw qılıw múmkin edi, keleshek ushın neni esapqa alıw kerek?
Analiz nátiyjeleri ádetde jámáát basshısı yamasa basqa etakchi tárepinen juwmaq etiledi, jumıstıń ulıwma nátiyjelerine, jámáát aǵzalarınıń bizneske bolǵan munasábetine, jumıstı ámelge asırıw procesiniń abzallıqları hám kemshiliklerine, keleshek ushın sabaqlarǵa itibar qaratıladı.
Óz-ara munasábetlerdi úyretiw degende insannıń intellektuallıq, intellektual jáne social tayınlıǵın qáliplestiriw hám rawajlandırıw, óz-ara baylanısda nátiyjeli qatnasıw hám bul tayarlıqtı ámeliy ámelge asırıw usılların ózlestiriw túsiniledi. Óz-ara munasábetlerge tayarlıqtıń maqul túsetuǵın dáwirleri balalıq, óspirimlik, óspirimlik bolıp, ol jaǵdayda adam úyreniwge eń beyim bolıp, basqalar menen óz-ara munasábette bolıwǵa asıǵıs mútajlikke iye. Óz-ara munasábetlerge tayarlıq oqıw shólkeminde bir neshe usıl menen ámelge asırılıwı múmkin.
Birinshiden, onıń turmısı hám turmısındaǵı óz-ara munasábetlerdi shólkemlestiriw processinde. Bunday halda, oqıtıw baslıq tárepinen málim bir jaǵdayda, sonıń menen birge shólkem aǵzaları sheriklik etetuǵın arnawlı bir jaǵdaylar hám jaǵdaylardı joybarlaw, tayarlaw, ámelge asırıw hám analiz qılıw processinde qanday etip maqsetke muwapıq hám nátiyjeli munasábette bolıw tuwrısında tiyisli kórsetpeler járdeminde ámelge asıriladı.
Ekinshiden, shólkem turmısında hám óz-ara tásirdi óz ishine alǵan baslanǵısh jámáátlerde arnawlı jaratılǵan jaǵdaylar processinde.
Úshinshiden, shólkem turmısına organikalıq túrde kiritilgen hár qıylı treninglar, oyınlar hám izertlewler járdeminde.
Áwele neni úyretiw kerek hám onıń ushın shólkemdiń turmıslıq iskerligi qanday múmkinshiliklerdi usınıs etedi?
Balalarda sóylewiy baylanıs ushın bazanı rawajlandırıw kerek, bul etarli sóz rezerviniń bar ekenligi, sóylewdiń tuwrılıǵı, bayanattı qurıw hám usınıwda logika, esitilgen zattan tiykarǵı mánisti ajıratıp kórsetiw qábileti menen xarakterlenedi; sorawdıń tuwrılıǵı hám basqalar.
Sonıń menen birge, studentlerde social qımbatlı munasábetlerdi qáliplestiriw kerek. Olar óz-ara seriklerdi ózleriniń párawanlıǵına erisiw usılı emes, bálki maqset retinde kóriwleri zárúrli bolıp tabıladı. Balalar tekǵana onıń nátiyjesine, bálki óz-ara tásir procesiniń ózine qızıǵıwshılıq oyatıwları kerek. Olar óz-ara tásir - bul seriktiń ideyaları hám kishi kemshiliklerine salıstırǵanda tolerantlıqtı, sáwbetlesti tıńlaw hám túsiniw qábiletin talap etetuǵın dialog ekenligin túsiniwleri kerek.
Sóylewdi erkin basqarıw hám óz-ara tásir salasında arnawlı bir munasábetlerdi qáliplestiriw menen bir qatarda, balalar, óspirimler, jaslarda baylanıs qábiletlerin rawajlandırıw da zárúrli bolıp tabıladı.
Óz-ara tásir ótkeriw ushın zárúr bolǵan kónlikpeler turmıstıń barlıq tarawlarında hám tálim shólkeminiń kúndelik turmısında alınadı hám rawajlanadı.
Rolli oyın bul kónlikpelerdi maqsetli rawajlandırıwdıń nátiyjeli usılı bolıwı múmkin (aytajaq, ol hár qıylı islerdi orınlawda da, barlıq jasdaǵılar ushın arnawlı kórsetilgen maqsetler ushın da isletiliwi múmkin).
Óz-ara munasábetlerdi úyretiw usılı retinde rol oynaw oyınınıń mánisi sonda, ol yamasa bul wazıypa (qanday etip baylanıs qılıwdı úyreniw, sáwbetti tuwrı aparıw ) qatnasıwshılar tárepinen arnawlı bir jaǵdaynı qápelimde tárzde oynaw waqtında sheshiledi.
Óz-ara munasábetlerdi úyretiwdiń tabısı bir qatar shártlerge baylanıslı bolıp, olardan eń áhmiyetlisi tómendegiler dep esaplanıwı múmkin.
Menejerler tálim shólkemleriniń turmısı hám ómiriniń túrli-tumanlıǵınan maqsetli paydalanıwları kerek. Onıń ushın, birinshi náwbette, olar kúndelik turmısda hám turmısda óz-ara munasábetlerdi úyreniwge bolǵan munasábetke ıyelewleri kerek; ekinshiden, olar neni úyretiw kerekligini hám onıń ushın kúndelik turmısda hám turmısda óz-ara tásirdiń birpara formalarınan qanday paydalanıw múmkinligin oyda sawlelendirisleri kerek.
Menejerler jámáát menen óz-ara munasábetlerdiń bunday ortalıǵın jaratıwları kerek, bul áwmetsiz sóz yamasa háreketden qorqıw sezimi payda bolıwın esaptan tısqarı etedi, jámáát aǵzalarınıń ǵárezsiz izertlewlerge umtılıwlarına úles qosadı, máseleler hám jaǵdaylardı sheshiwdiń áhmiyetsiz usıllarınan waz keshiwdi xoshametlentiredi.
13-lekciya. Tálimdiń insannıń ruwxıy hám qádiriyat baǵdarına tásiri.
Tálim processinde shaxstıń rawajlanıwına tómendegiler tásir etedi: tálim mazmunı, oqıtıw usılları, jámáát degi munasábetler hám basqalar.
Bilimlerdiń maslasıwshı qollanılıwı hám olardı bir jaǵdaydan basqasına ótkeriw qábileti tekǵana bilimlerdi anıq túsiniw hám bekkem ózlestiriwdi, bálki bilimlerdiń ózgeriwshen ekenligine isenimdiń bar ekenligin de ańlatadı ; bul bilimlerge ámeliy baha beriw qábileti; bilimlerdi dóretiwshilik iyelew.
Oqıw processinde oqıwshılardıń bilim usılların biliwi hám ózlestiriwi, pikirlew usılların sınap kóriw qábileti jáne onıń usıllarınıń tuwrılıǵı júdá zárúrli bolıp tabıladı. Bul hám basqa jollardı biliw processinde hám nátiyjesinde adam bilimdiń eki qatlamın payda etedi-naq pul hám kriptognoz (grek tilinen. krurtosyashirin, jasırın vadposisbilim).
Tálim alıwshılardıń jámáátleri turmısında tálimdi shólkemlestiriw sub'ektlerdiń xabarlılıǵı, bilimlerdiń túrli tarawlarında bilim dárejesin esapqa alıwda tabıslı bolıwı múmkin; olardıń kognitiv hám basqa qızıǵıwshılıqları ; olardıń bilimge bolǵan munasábeti jáne onıń málim bilim tarawlarına ayriqsha baǵdarı bar ekenligi; málim bir tálim shólkeminde bilimge salıstırǵanda olarda ámeldegi bolǵan úmitler.
Kerekli maǵlıwmatlardı tańlaw, málim adamlar hám gruppalar ushın ǵayrıoddiy bolǵan, olar ushın zárúr bolıwı múmkin bolǵan yamasa olardıń jası, qızıǵıwshılıqları, turmıstıń ayriqsha sharayatları menen baylanıslı halda olardı qızıqtırıwı múmkin bolǵan maǵlıwmatlar xabarı arqalı bilimge qızıǵıwshılıqtı xoshametlew kerek.
Tálim shólkeminde tálim nátiyjeli bolıwı ushın mashqalalı bolıwı kerek. Buǵan olardıń jasqa baylanıslı wazıypaları, turmısındaǵı aktual yamasa potencial jaǵdaylar menen baylanıslı bolǵan oqıtılatuǵın mashqalalardi sheshiw arqalı eriwiladi.
Informaciyanıń to'yinganligi hám bilimlerdiń mashqalalı tábiyaatı tekǵana oqıtılatuǵın máplerdi qandırıw, bálki jańalarınıń payda bolıwı, sonıń menen birge máplerdiń qayta jóneltiriliwi ushın múmkinshilik jaratadı. Qayta jóneltiriw tekǵana mápler jarlılıǵında, bálki olar bir tárepleme bolǵanda da zárúr (etarlicha tereń sonda da ).
Tálim shólkemlerinde tálimdiń natiyjeliligi kóp tárepten biliw procesin shólkemlestiriwdiń gruppa formalarınan qanshellilik keń hám tabıslı paydalanılıwına baylanıslı. Bul insan tárepinen maǵlıwmattı aqıl etiw hám ózlestiriwdiń selektivligi menen baylanıslı. Selektivlik insannıń jeke qásiyetleri jáne onıń bawırlas social sheńberiniń tásiri menen belgilenedi.
Óz-ózin tárbiyalawǵa bolǵan munasábettiń payda bolıwı kóp tárepten átirap daǵı adamlardıń tásirine baylanıslı : shańaraqqa tiyisli baylanıs baǵdarı, jámáát hám mikro gruppalardıń baǵdarı, oqıtıwshılardıń maqsetli tásiri. Tálim shólkeminde óz-ózin tárbiyalawǵa munasábet tiyisli túsindiriw jumısları sebepli qáliplesedi, onıń aǵzaları búgingi hám erteń óz turmıslarında óz-ózin tárbiyalawdıń áhmiyetin ashıp bergende, óz-ózin tárbiyalaw múmkinshilikleri jáne onıń usılları kórsetiledi.
Tálim shólkeminiń turmısı dawamında óz-ózin tárbiyalawǵa bolǵan munasábetti qáliplestiriw, eger onıń túrli tarawları, birinshi náwbette bilim tarawı, oqıtılatuǵın hár qıylı bilimlerdi talap etetuǵın, qızıǵıwshılıqlardıń payda bolıwın xoshametlantiradigan hám olardı qandırıw ushın ǵárezsiz túrde bilim izlaydigan zatlar menen to'yingan bolsa, ámelge asırılıwı múmkin. Bunday islerdiń jarıs sesler uyǵınlıǵılarına boyalıwı paydalı bolıp tabıladı: kim kóbirek biladi, kim jaqsılaw biladi, kim " hámme nápes aladı" dep biladi hám taǵı basqa. óspirimler yamasa orta mektep oqıwshılarınıń baslanǵısh jámáátinde bunday jumıstıń mısalı ilimiy-kópshilikke arnalǵan yamasa ilimiy-fantastik ádebiyatlardı jaqsılaw biliw ushın tańlaw bolıwı múmkin. Bunday ádebiyatqa bolǵan qızıǵıwshılıq kútá úlken, sol sebepli kópshilik tańlawda qatnasıwǵa tayın.
Óz-ózin tárbiyalawǵa bolǵan munasábet tarawdıń yamasa tarawlardı jáne onı ámelge asırıw usılların anıqlawdı talap etedi. hám onıń ushın studentler óz-ózin oqıtıw boyınsha óz jumısların qanday shólkemlestiriw, onıń programmasın qanday dúziw, tiyisli maǵlıwmat dáreklerin qaydan tabıw, kompyuter tarmaqları, kataloglar hám maǵlıwmat baspalarınan qanday paydalanıw hám basqalar haqqında oyda sawlelendiriwge ıyelewleri kerek.
14-lekciya. Sociallashuv. Tárbiya.
IzertlewshiA. v. Mudrikningfikricha, " insannıń sociallashuvi onıń hár qıylı hám kóplegen faktorlar, gruppalar, shólkemler, agentler menen túrli qurallar hám mexanizmler járdeminde óz-ara tásiri nátiyjesinde júz boladı". Olar menen óz-ara munasábetler, olardıń balalarǵa, óspirimlerge, jigitlerge tásiri tekǵana bir-birin toldıradı, bálki ol yamasa bul dárejede bir-birine qarsı keledi.
Insannıń turmısı dawamında óz - ózinden ózgeriwi hám ulıwma onıń sociallashuvi bul óz-ara tásirdiń óz-ózinen, salıstırǵanda jóneltirilgen hám salıstırǵanda social basqarılatuǵın sotsializatsiyada qanday júz bolıwına baylanıslı.
Insannıń sotsializatsiyasini ańlatiwshı birden-bir kózqaras joq. Sotsializatsiyaning talqinlari kóp tárepten olar sotsializatsiyaga qanday jantasıw kórip shıǵilıwına baylanıslı.
Sotsializatsiyani túsiniwge sub'ekt-ob'ekt jantasıwına muwapıq, sotsializatsiya ulıwma formada " bul jámiyet tárepinen talap etiletuǵın mártebe menen belgilenetuǵın ayrıqshalıqlardıń qáliplesiwi" dep túsiniledi. Sotsializatsiya " shaxstıń social" retseptlar " ga nátiyjeli muwapıqligi" dep tariyplanadi.
Kóplegen izertlewler insannıń rawajlanıwınıń bul basqıshında qoyılatuǵın talaplarǵa muwapıqlıǵın támiyinleytuǵın jaǵdaylar hám ayrıqshalıqlardı emes, bálki keleshekte tabıslı sotsializatsiyani támiyinleytuǵın jaǵdaylardı anıqlawǵa arnalǵan.
Shaxstıń qápelimde social hámziyatlarda háreket qılıw qábileti bolsa, sotsializatsiya tabıslı boladı degen pikir keń tarqalǵan edi. Bul jónelistiń túrli mexanizmleri kórip shıǵıladı. Olardan biri " jaǵdayǵa iykemlesiw" túsinigine tiykarlanadı - " jańa jaǵdayǵa kirip, shaxs basqalardıń jańa úmitlerin óziniń " men" menen baylanıstıradı hám usınıń menen jaǵdayǵa iykemlesedi".
Sotsializatsiyani sub'ekt-sub'ekt procesi dep esaplaytuǵın izertlewshilerdiń sotsializatsiyani sezilerli dárejede basqasha anıqlama berediler. Olardıń pikirine kóre, sociallasqan adam tekǵana jámiyetke maslasqan, bálki óz rawajlanıwınıń sub'ekti hám ulıwma jámiettiiń málim dárejede bolıwı múmkin.
Sub'ekt-sub'ekt jantasıwına muwapıq isleytuǵın izertlewshilerdiń tabıslı sotsializatsiyani támiyinleytuǵın shaxstıń qásiyetlerin anıqladilar: olardıń baha baǵdarların ózgertiw qábileti; olardıń qádiriyatları hám rol talapları ortasında teń salmaqlılıqtı tabıw qábileti; anıq talaplarǵa emes, bálki ulıwmadunyalıq etikalıq insaniy qádiriyatlardı túsiniwge jóneltiriw.
Sotsializatsiya kontseptsiyası sheńberinde sotsializatsiya-bul shaxstıń jámiyette iykemlesiw hám izolyatsiyaning málim teń salmaqlılıqına jetiwi bolıp tabıladı.
Bir qatar belgiler insannıń jámiyetke iykemlesiw dárejesin kórsetedi:
1) turmıstıń túrli tarawlarında (shańaraqqa tiyisli, kásiplik, social, bos waqıt hám basqalar ) jámiyetke tán bolǵan rol úmitleri hám kórsetpelerine, sonıń menen birge olardı ámelge asırıw ushın zárúr bolǵan bilim, kónlikpe hám munasábetlerge muwapıqlıǵı ;
2) málim bir jámiyette realistik turmıslıq maqsetler hám olarǵa erisiwdiń social maqul túsetuǵın jolları hám usılları haqqındaǵı ideyalardıń bar ekenligi hám qáliplesiwiniń ólshewi (yaǵnıy, insannıń ózin ózi qádirlewi hám dawalarınıń onıń múmkinshilikleri jáne social ortalıq haqıyqatları menen izbe-izligi ólshewi);
3) bul jas basqıshında zárúr bolǵan tálim dárejesi.
15-lekciya. Sociallashuv ǵárejetleri.
Hár qanday jámiyette balalar, óspirimler, jigitlerdiń sociallashuvi hár qıylı sharayatlarda dawam etedi, bul balalardıń rawajlanıwına unamsız tásir kórsetetuǵın kóplegen qawip-xaterler bar ekenligi menen xarakterlenedi. Usınıń sebepinen, sociallashuvning qolaysız sharayatları jábirleniwshisi bolǵan balalar, náller, jigitlerdiń pútkil taypaları ob'ektiv túrde payda boladı. Olardı shártli túrde potencial hám latentlarga bolıw múmkin, olar óz gezeginde hár túrlı túrdegi taypalar menen ańlatıladı.
Sociallashuvning qolaysız sharayatlarınıń jasırın jábirleniwshileri arasında sociallashuvning ob'ektiv jaǵdayları sebepli óz qábiletlerin ámelge asırıw múmkinshiligine iye bolmaǵan adamlar kiredi.
Sonday etip, bir qatar qánigeler tuwılǵan mıńnan bir kisi joqarı iqtidor hám dahoga iye dep esaplasadı. Sociallashuv sharayatlarınıń qolaylıq ólshewine qaray, ásirese erte jas basqıshlarında, bul beyimlik onıń tasıwshıların joqarı dárejede uqıplı adamlarǵa aylantıratuǵın dárejede rawajlanadı, hár million tuwılǵan adamnan birinde. hám haqıyqattan da, tiyisli uqıplarǵa iye bolǵan on millionnan birewi dahoga aylanadı. Bunday adamlardıń kópshiligi bul turmısda óz ornın tapa almaydılar, sebebi olardıń sociallashuvi ushın sharayatlar (hátte etarlicha qolay ) olarǵa tán bolǵan joqarı iqtidorni rawajlandırıw hám ámelge asırıw ushın etarli emes. Olar ózleri de, olardıń jaqınları da bunı bilmewleri sebepli, olardı sociallashuvning qolaysız sharayatları jábirleniwshileriniń jasırın túrine kirgiziw múmkin.
Mayıplar sociallashuvning qolaysız sharayatlarınıń potencial jábirleniwshileri retinde háreket qılıwadı ; hár qıylı kemshilikler hám iyiwlerge iye balalar, óspirimler, jaslar ; etimlar hám mámleket yamasa jámiyetlik shólkemleri qarawındaǵı bir qatar taypa daǵı balalar.
Sonıń menen birge, bul balalar, óspirimler, shegara psixik jaǵdayı hám xarakter aksenti bolǵan jigitlerdi óz ishine alıwı múmkin; mámleketten mámleketke, regionnan regionǵa, awıldan qalaǵa hám qaladan awılqa kóship kelgen balalardıń balaları ; metisov, kem támiyinlengen shańaraqlar perzentleri hám basqalar. bul túrdegi jábirleniwshiler mudamı da " sap formada" usınıs etilmeydi. Kóbinese baslanǵısh kemshilik, normadan shetke shıǵıw yamasa turmıstıń birpara ob'ektiv jaǵdayları (mısalı, disfunktsional shańaraq) insan rawajlanıwındaǵı keyingi ózgerislerge úles qosadı, turmıs pozitsiyasini qayta qurıwǵa alıp keledi, dúnyaǵa hám ózine salıstırǵanda orınsız yamasa nuqsanlı munasábetti qáliplestiredi. Kóbinese, bir belgi yamasa jaǵday basqalarǵa salıstırǵanda qollanıladı (mısalı, birinshi áwlad emigranti alkogolǵa aylanadı ). Bunnan da baxıtsızlıqlı mısal - balalar úyleri pitkeriwshileriniń táǵdiri (kóbinese social etimlar, yaǵnıy áke - analardıńları yamasa jaqın aǵayınları bar). Olar arasında 30% ge shekem uysizlar, 20% ge shekem ayıpkerler hám 10% ge shekem óz janına qas qılıwadı.
Adamdı sociallashuvning qolaysız sharayatlarınıń múmkin bolǵan jábirleniwshileri qatarına kirgiziwge múmkinshilik beretuǵın birpara belgiler hám jaǵdaylar turaqlılıq menen ajralıp turadı (etim, mayıplıq ), basqaları málim bir jasda anıqlanadı (social buzılıw, alkogolizm, náshebentlik); geyparaları dúzetib bolmaytuǵın (mayıplıq ), basqaları aldın alıw yamasa ózgertiw múmkin (hár qıylı social iyiwler-nızamǵa qarsı minez-qulqlar hám basqalar )..
Qandayda bir kisi qolaysız sharayatlar jábirleniwshisine aylanıwı múmkin bolǵan ob'ektiv faktorlardı kórip shıǵıwdan aldın, " qurbanlıq", " qurbanlıq" hám " qurbanlıq" túsiniklerin kirgiziw kerek.
Jábirlengenliksotsializatsiyaning málim ob'ektiv jaǵdayları, qásiyetleri, qásiyetleri, qawip-xaterleri bar ekenligin ańlatadı, olardıń tásiri adamdı bul jaǵdaylardıń jábirleniwshisine aylandırıwı múmkin (mısalı, jábirleniwshiogen gruppa, jábirleniwshiogen mikrosotsium hám basqalar ).
Qurbanlıq -bul shaxs yamasa adamlar toparın sociallashuvning qolaysız sharayatları jábirleniwshisiniń ol yamasa bul túrine aylandırıw procesi hám nátiyjesi.
Qurbanlıqinsonning arnawlı bir jaǵdaylar jábirleniwshisi bolıwǵa beyimligin xarakteristikalaydı.
Biraq bul erda eskertiw kerek. Shın mániste qurbanlıq qurbanlıqtı ańlatadı, bul dástúriy túrde belsendilik menen sinonim retinde túsiniledi. Biziń jaǵdaylarımızda biz ob'ektiv yamasa sub'ektiv túrde qandayda bir zattıń jábirleniwshisine aylanıwı múmkin bolǵan adamlar haqqında soylesayotganimiz sebepli, ózlerin hesh kimge yamasa geypara zatqa jábirleniwshi etpeslik ushın, qurbanlıqtı neologizm járdeminde " qurbanlıq" dep aytıw tuwrılaw (avtor psixologA. S. volovich).
Arnawlı bir gruppalar yamasa arnawlı bir adamlardıń sociallashuvning qolaysız sharayatları jábirleniwshisi bolıwın yamasa jábirleniwshi bolıwın aldınan belgileytuǵın yamasa úles qosatuǵın ob'ektiv faktorlar júdá kóp hám kóp dárejeli.
Arnawlı bir mámleket, region, aymaq, xalıq punktiniń tábiyiy-ıqlım sharayatı insan jábirleniwshiliginiń faktorına aylanıwı múmkin. Íqlım adamlardıń sawlıgına túrli jollar menen tásir etedi. Qattı yamasa biyqarar ıqlım sharayatı insannıń fizikalıq rawajlanıwı, den sawlıǵın hám ruwxıylıqına istalmagan hám hátte zıyanlı tásir kórsetiwi múmkin. Aymaqtıń ekologiyalıq qásiyetleri geopatogen zonalardıń payda bolıwına alıp keliwi múmkin, bunda xalıqtıń ayırım gruppaları ayriqsha keselliklerdi rawajlantıradı hám (yamasa ) psixikaga unamsız tásir etedi, nátiyjede bir qatar adamlarda depressiv hám salmaqlilew psixik jaǵdaylar payda boladı.
Átirap -ortalıqtıń pataslanıwı menen baylanıslı hár qıylı qolaysız jasaw sharayatları da insannıń fizikalıq hám intellektual rawajlanıwına zıyanlı tásir kórsetedi. Íqlım hám átirap -ortalıq sharayatları tekǵana insan salamatlıǵına tásir etedi, bálki basqa jaylarǵa qaraǵanda jınayatlı, antisosyal, óz-ózin joq etetuǵın minez-qulqlarǵa (alkogolizm, náshebentlik, óz janına qas qılıw ) alıp keliwi múmkin. Bul Arqa hám uzaq Shıǵıstıń bir qatar aymaqları, Kemerovo wálayatı, Magnitogorsk hám basqalarǵa tán bolǵan jaǵday menen tastıyıqlanadi.
Ol jasaytuǵınlıq jámiyet hám mámleket insandı jábirleniwshi qılıw faktorlarına aylanıwı múmkin. Sociallashuvning qolaysız sharayatları jábirleniwshileriniń ayırım túrleriniń bar ekenligi, olardıń túrli-tumanlıǵı, muǵdarlıq, jinsi hám jası, hár bir turning social -materiallıq qásiyetleri kóplegen jaǵdaylarǵa baylanıslı bolıp, olardıń bir bólegin tikkeley jábirleniwshi dep esaplaw múmkin.
Sonday etip, hár qanday jámiyette mayıplar hám etimlar ámeldegi, biraq olardıń sociallashuvi hám jasaw sharayatları mámlekettiń ekonomikalıq rawajlanıw dárejesi jáne social siyasatina qaray júdá parıq etiwi múmkin: social qorǵaw jáne social kórik tarawına investitsiyalar, social reabilitatsiya sistemaları, kásiplik tayarlıq hám jumıs menen támiyinlew, etim hám mayıplardıń huqıqların belgileytuǵın Nızamshılıq.jartılay mámleket hám mámleket institutları (basqarıw shólkemleri, jámiyetlik fondlari, islep shıǵarıw hám kommerciya kárxanaları hám basqalar ). Soǵan kóre, etim hám mayıplardıń jaǵdayı da, sub'ektiv jaǵdayı da bul jaǵdaylarǵa baylanıslı.
Kóplegen mámleketlerde basqa mámleketlerden, sonıń menen birge awıldan qalaǵa hám regionnan regionǵa kóship kelgenlerdiń úlken yamasa kishi gruppaları ámeldegi bolıp, olar qashannan berli sociallashuvning potencial jábirleniwshileri retinde qaralıwı múmkin. Biraq olardıń qaysı bólegi jábirleniwshi bolıwı hám qaysı túri (ıssız, alkogolizm, ayıpkerler hám basqalar ), olar ózlerin jábirleniwshi sıyaqlı sezim etiwleri jámiettiiń social -materiallıq rawajlanıw dárejesine hám mámleket siyasatina baylanıslı. Atap aytqanda, migrantlar arasında jábirleniwshiler sanı jámiettiiń materiallıq jáne social-psixologiyalıq qásiyetlerine salıstırǵanda tolerantlıq (tolerantlıq ) ólshewine, sonıń menen birge olardı ekonomikalıq qollap-quwatlaw, olar ushın jańa turmıs sharayatlarına social -psixologiyalıq hám materiallıq iykemlesiw ilajları sistemasına baylanıslı.
Túrli jámiyetler tariyxında páleketler júz beredi, bunıń nátiyjesinde xalıqtıń úlken gruppaları jábirleniwshi boladı :
1) urıslar (jáhán, Kareya, Vetnam, Afganistan, chechen);
2) tábiyǵiy apatlar (jer silkiniwler, tasqınlar hám basqalar );
3) pútkil xalıqlardı yamasa social gruppalardı deportatsiya qılıw (1930 -jıllarda kulaklar, 1940 -jıllarda Qrim tatarlari hám basqa xalıqlar SSSRda, Arqa Prussiya nemislari, Chexoslovakiyaning Sudeten wálayatı 1940 -jıllarda Germaniyaǵa hám basqalar ) hám basqalar.
Bul páleketler olarǵa tikkeley tásir etkenlerdi ózleriniń jábirleniwshilerine aylantıradı, usınıń menen birge olardıń áwladlarınıń bir neshe áwladlarınıń jábirleniwshi bolıwına hám ulıwma jámiyetke tásir etedi.
Psixologiyada, 1940 -jıllardan baslap, adamdıń hár qıylı stress faktorlarına tásiri menen baylanıslı unamsız psixologiyalıq aqıbetlerdi kesellikti anıqlawlaw hám ońlaw mashqalası úyrenilip atır, olardıń dáregi ádetdegi insan tájiriybesinen sırtda bolǵan travmatik hádiyseler (baxtsız hádiyseler, páleketler, áskeriy háreketler, zorlıqshılıq ).
Ekinshi jáhán urısı dawamında insannıń jawınger háreketlerde qatnasıwı sebepli júzege kelgen stress reakciyaların úyreniw baslandı, bul Kareya hám Vetnam daǵı urıslar menen baylanıslı halda jáne de rawajlandi. Bular, sonıń menen birge, basqa ekstremal faktorlardı (baxtsız hádiyseler, tábiyǵiy apatlar hám basqalar ) úyreniw sonı kórsetdiki, olardıń tásiri astında adamda rawajlanatuǵın jaǵday ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa iye. Bul jaǵday tekǵana joǵalmaydı. Bul jaǵdaydı xarakteristikalaytuǵın belgiler kompleksi TSSB sindromi dep ataladı, yaǵnıy. arnawlı bir ekstremal jaǵdaylar yamasa sotsializatsiya dáwirleri nátiyjesinde adam sindromga iye bolıp, onı bul jaǵdaylardıń jábirleniwshisine aylantıradı. Sońǵı on jıllıqlarda bul mashqala afg'on urısı, Chernobil avarıyası hám Armeniya daǵı jer silkiniw munasábeti menen jergilikli ilimpazlar tárepinen úyrenila baslandı.
Basqa zatlar qatarında, bul jaǵdaylarda qurbanlıq tekǵana psixik zaqım aliwler hám shegara sharayatlarınıń payda bolıwı menen, bálki " joǵalǵan áwladlar" dıń payda bolıwı sıyaqlı social hám social -psixologiyalıq hádiyselerdiń payda bolıwı menen baylanıslı, yaǵnıy. social hám jeke ayriqshalıqtıń ǵalabalıq joǵalıp ketiwi, turmıs mazmunı hám perspektivası, " Vetnam sindromi", " afg'on" dıń qáliplesiwi menen sindrom", ayıpkerlik kompleksi (mısalı, urıstan keyin nemislar), qurbanlıq kompleksi (mısalı, XX ásir baslarında genotsiddan keyin armanlar) hám basqalar.
Bunday páleketlerdiń aqıbetlerin olardıń qatnasıwshılarınıń jábirleniwshiligi kózqarasınan minimallastırıw bólekan jámiyet hám mámlekettiń arnawlı háreketlerine baylanıslı. wayran etilgen xalıq punktlerin qayta tiklew, normal jasaw sharayatların jaratıw mámleket hám jámiyetlik strukturaları tárepinen ámelge asıriladı. Tábiyǵiy apat jábirleniwshilerin reabilitatsiya qılıw sistemasın (medicinalıq, psixologiyalıq, kásiplik, social ) jaratıw (mısalı, " afg'on sindromi" ni engish ushın ) zárúrli áhmiyetke iye.
Taǵı bir variant - sociallıq-siyasiy sistemanı ózgertiw hám jámiyettegi social -psixologiyalıq ortalıqtı ózgertiw (urıstan keyin Germaniya hám Yaponiyada bolǵanı sıyaqlı ), deportatsiya qılınǵanlar hám olardıń áwladlarına salıstırǵanda ádalattı qayta tiklew.
Ayriqsha viktimogen faktorlar olardıń rawajlanıwda biyqararlıq dáwirin basdan keshirip atırǵan jámiyetlerde qáliplesedi. Rossiyada siyasiy, ideologiyalıq qayta jóneltiriw nátiyjesinde jetkinshek jańa turmıs principlerı, umtılıwları hám minez-qulıq normalarini qáliplestirdi. Nátiyjede, dástúriy túrlerdi (ayıpkerler, náshebentler, ǵarlar hám basqalar ) sociallashtirishning qolaysız sharayatları jábirleniwshileri sanı kóbeydi. Usınıń menen birge, burınǵı SSSR respublikalarınan ǵalabalıq migratsiya, anıq hám jasırın jumıssızlıqtıń payda bolıwı hám ósiwi, jámiettiiń múlkshilik qatlamlarǵa bóliniwi hám basqalar sebepli Rossiya ushın jańa jábirleniwshiler túrleri (haqıyqıy hám potencial ) payda boldı.
Faktorlar jábirleniwshiliginiń sanı hám tábiyaatı, qurbanlıqtıń muǵdarlıq hám sapa dárejesi, jábirleniwshi etilgen populyatsiyalarga munasábet, profilaktika hám deviktimizatsiya háreketleri - jámiyet insaniyligi hám mámleket siyasatınıń kórsetkishleri. Adamlar hám xalıqtıń pútkil gruppaların jábirleniwshi qılıw faktorları sol xalıq punktleriniń ayriqsha qásiyetleri, olar jasaytuǵınlıq ayriqsha mikrosotsiumlar bolıwı múmkin.jáne bul joqarıda aytıp ótilgen qolaysız ekologiyalıq sharayatlar menen sheklenmeydi, bul, aytajaq, tekǵana insan salamatlıǵına, bálki onıń ruwxıylıqına, atap aytqanda, basqınshılıq, stresske shıdamlılıq hám basqa ayrıqshalıqlarǵa tásir etedi. Xalıqtıń ekonomikalıq turmıs sharayatı, islep shıǵarıw hám rekreatsion infratuzilma, xalıqtıń social -kásiplik hám demografik strukturaları, onıń materiallıq dárejesi, social -psixologiyalıq ıqlımı sıyaqlı turar -jay hám mikrosotsiumning qásiyetleri úlken áhmiyetke iye. Arnawlı bir turar - jay hám mikrosotsiumda sociallashuvning qolaysız sharayatları jábirleniwshileri túrleriniń bar ekenligi, hár bir turning muǵdarlıq hám demografik quramı bul parametrlerge baylanıslı bolıp, olar xalıqtıń taypaların -potencial jábirleniwshilerdi anıqlaydilar.
Tak, v malom gorode, gde bol'shaya chast' naseleniya svyazana s odnim-dvumya predpriyatiyami, ix zakritie ili pereprofilirovanie grozit massovoy bezrabotitsey. V gorodax s nerazvitoy rekreativnoy infrastrukturoy, nizkim kul'turnim urovnem naseleniya velika vozmojnost' massovoy alkogolizatsii, amoral'nogo i protivopravnogo povedeniya. Yesli sredi jiteley velik protsent osvobodivshixsya ız mest zaklyucheniya (a yest' mestnosti, gde az waqıt previshaet 30 %), sotsial'no-psixologicheskiy klimat imeet yavno antisotsial'niy i kriminal'niy xarakter, chto sposobstvuet poyavleniyu bol'shogo chisla marginalov, pravonarushiteley, alkogolikov, psixicheski travmirovannix, invalidov (iybe mnogie otsidevshie vozvrashayutsya s podorvannim zdorov'em) i t. d., a takje bol'shogo kolichestva lyudey, sovmeshayushix v sebe priznaki razlichnix ız perechislennix tipov jertv.
Ob'ektivnim faktorom viktimizatsii cheloveka mojet stat' gruppa sverstnikov, osobenno v podrostkovom i yunosheskom vozrastax, yesli ana imeet asotsial'niy, a tem bolee antisotsial'niy xarakter. No i na drugix vozrastnix etapax vozmojnuyu viktimiziruyushuyu rol' gruppi sverstnikov ne sleduet nedootsenivat', iybe gruppa pensionerov, naprimer, mojet vovlech' cheloveka v p'yanstvo, a gruppa sosedey ili soslujivtsev - sposobstvovat' kriminalizatsii cheloveka srednego vozrasta.
Nakonets, faktorom viktimizatsii cheloveka lyubogo vozrasta, no osobenno mladshix vozrastnix grupp, mojet stat' sem'ya. Sklonnost' k asotsial'nomu obrazu jizni, protivopravnomu i samorazrushitel'nomu povedeniyu mojet peredavat'sya po násiledstvu. Krome Togo, v sem'e mojet formirovat'sya opredelenniy tip jertvi v sootvetstvii s temi mexanizmami sotsializatsii, kotorie dlya nee xarakterdi,- identifikaciya, imprinting i dr. Tak, v nepolnoy sem'e mojet sformirovat'sya neskol'ko pokoleniy jenshin-mujenenavistnits, t. ye. oni stanut obladatelyami opredelennogo psixicheskogo kompleksa, chto lishit ix vozmojnosti sazdat' blagopoluchnie sem'i.
Zavershaya xarakteristiku ob'ektivnix faktorov viktimizatsii, sleduet napomnit', chto na kajdom vozrastnom etape sushestvuyut opasnosti, stolknovenie s kotorimi mojet privesti k tóbeu, chto chelovek stanovitsya jertvoy neblagopriyatnix usloviy sotsializatsii.
Viktimizatsiya lichnosti na individnom urovne v razlichnix usloviyax zavisit, vidimo, at temperamenta i nekotorix drugix xarakterologicheskix svoystv, at geneticheskoy predraspolojennosti k samorazrushitel'nomu ili otklonyayushemusya povedeniyu.
Sklonnost' stat' jertvoy neblagopriyatnix usloviy sotsializatsii vo mnogom opredelyaetsya lichnostnimi xarakteristikama individa. V odinakovix usloviyax oni mogut libo ne dopuskat', libo sodeystvovat' viktimizatsii. K takim xarakteristikam, v chastnosti, mojno otnesti stepen' ustoychivosti i meru gibkosti cheloveka, razvitost' ol nego refleksii i samoregulyatsii, yego tsennostnie orientatsii i t. d.
V zavisimosti at Togo, naskol'ko razviti dannie xarakteristiki ol cheloveka, opredelyaetsya stepen' yego podgotovlennosti k protivostoyaniyu razlichnim opasnostyam, a takje otritsatel'nomu vliyaniyu okrujayushix. Tak, chelovek neustoychiviy, so slaborazvitoy refleksiey mojet stat' jertvoy indutsirovaniya - pryamogo vnusheniya. Primerom etogo yavlyaetsya opit vovlecheniya lyudey v razlichnogo roda totalitarnie organizatsii (politicheskie, kriminal'nie, kvazireligioznie). Indutsirovanie liderami etix organizatsiy svoix posledovateley vedet k tóbeu, chto pervonachal'no skladivayushiesya mejdu nimi otnosheniya «uchitel'-uchenik» prevrashayutsya v otnosheniya «gospodin-rab».
Osobo sleduet nazvat' takuyu lichnostnuyu xarakteristiku, kak eksternal'nost'-internal'nost', t. ye.predraspolojennost' cheloveka otnosit' proisxodyashie turaqlıiya v svoey jizni k vneshnim obstoyatel'stvam libo nesti za nix lichnuyu otvetstvennost'. Nemalovajno i tap, kakim obrazom lichnost' predraspolojena reagirovat' na nevozmojnost' realizatsii naibolee znachimix dlya nee potrebnostey, na krushenie idealov i tsennostey, t. ye. na tap, kakim obrazom ana, realizuya osobuyu formu aktivnosti, perejivaet kriticheskie jiznennie situatsii. At etogo zavisit yee sposobnost' preobrazovivat' svoy vnutrenniy mir, pereosmislyat' svoe sushestvovanie.
Sub'ektivnoe vospriyatie chelovekom sebya jertvoy samim neposredstvennim obrazom svyazano i vo mnogom opredelyaetsya yego lichnostnimi osobennostyami.
V zavisimosti at etix osobennostey real'nie jertvi Togo ili inogo tipa mogut vosprinimat' ili ne vosprinimat' sebya takovimi. Tak, odni siroti i invalidi schitayut sebya jertvami, chto i opredelyaet ix samootnoshenie i povedenie, a drugie - ne vosprinimayut, chto, yestestvenno, otrajaetsya na ix samootnoshenii i povedenii. Analogichno mojet obstoyat' delo i v sluchae s jertvami-deviantami. Shast' ız nix ne schitayut sebya jertvami, imeya vpolne blagopoluchnoe samootnoshenie (chego ne skajesh' ob ix povedenii). Drugie schitayut sebya jertvami jiznennix obstoyatel'stv, chto i opredelyaet ix samootnoshenie, a takje otnoshenie k jizni i okrujayushim lyudyam. Tret'i voobshe schitayut sebya «izbrannimi», i eto stanovitsya osnovoy ix povishennogo samouvajeniya i prezreniya k okrujayushim. Konechno, perechislennie variantı sub'ektivnogo vospriyatiya opredelyayutsya ne tol'ko individual'nimi osobennostyami, no i otnosheniem blijayshego okrujeniya, v pervuyu ochered', referentnix grupp, a takje vozrastnimi osobennostyami.
Tak, izuchenie detey, podrostkov i yunoshey s fizicheskimi oporno-dvigatel'nimi defektami pokazalo sleduyushee. Doshkol'niki nachinaya s shetirex let znayut, chto oni bol'ni, chto ol nix yest' fizicheskiy defekt. No oni ne osoznayut etogo, i poetomu az waqıt ne otrajaetsya na ix psixicheskom sostoyanii i vo mnogom daje na povedenii. V 7-8 let deti osoznayut, chto ol nix yest' fizicheskiy defekt. Eto mojet spetsificheski proyavlyat'sya v ix povedenii i v otnosheniyax s okrujayushimi. Yesli im predlagayut kakoe-libo priyatnoe zanyatie, o defekte oni ne vspominayut. Yesli je zanyatie im nepriyatno ili at nix xotyat chego -to, chto ix ne ustraivaet, oni v kachestve prichini nejelaniya vipolnit' poruchenie ssilayutsya na svoy defekt (t. ye. oni ne perejivayut v svyazi s yego nalichiem, no umeyut spekulirovat' im). V ranney yunosti fizicheskiy defekt stanovitsya osnovaniem ostrix perejivaniy, poteri jiznennix perspektiv (chego ne otmechaetsya v detstve i daje ol mnogix podrostkov), t. ye. yunosha osoznaet svoyu usherbnost' po sravneniyu s okrujayushimi, ol nego poyavlyaetsya samooshushenie jertvi (chto xarakterno dlya polovini izuchennix).
V zavisimosti at individual'nix osobennostey lichnosti, norm i otnosheniya blijayshego okrujeniya mojet proizoyti i tak, chto vpolne blagopoluchniy chelovek mojet schitat' sebya neschastnim, jertvoy jiznennix obstoyatel'stv. Eto mojet vesti k tóbeu, chto yego povedenie i otnosheniya s okrujayushimi opredelyayutsya podobnim samootnosheniem, chto kak minimum uslojnyaet yego jizn' i kak maksimum privodit k negativnim posledstviyam - psixicheskomu i sotsial'nomu otkloneniyu, delaya cheloveka real'noy jertvoy.
Korrektsionnoe vospitanie - sazdanie osobix usloviy v spetsial'nix organizatsiyax dlya otdel'noy kategorii lyudey s tsel'yu ix prisposobleniya k sotsial'noy jizni, preodoleniya razlichnix nedostatkov ili defektov v razvitii. Etot vid vospitaniya neobxodim i realizuetsya po otnosheniyu k ryadu kategoriy jertv neblagopriyatnix usloviy sotsializatsii: opredelennim gruppam invalidov; detyam, lishennim rechi, zreniya, sluxa ili imeyushim tyajelie nedostatki v ix razvitii, a takje imeyushim tyajelie formi nedorazvitosti mozga i sushestvennie zaderjki ili defekti psixicheskogo razvitiya; otdel'nim kategoriyam pravonarushiteley.
Korrektsionnoe vospitanie osushestvlyaetsya v spetsial'nix organizatsiyax (zakritogo i otkritogo tipov), spetsializiruyushixsya na vospitanii opredelennix kategoriy detey, podrostkov, yunoshey. Eto i zakritie spetsinternati, i shkoli-internati, i kórkem onerorno-lechebnie uchrejdeniya, i tsentri adaptatsii i reabilitatsii i dr.
Ryad grupp invalidov, a takje detey s zaderjkami v razvitii, ne imeyushix organicheskix porajeniy mozga, neobxodimo vospitivat' v organizatsiyax sotsial'nogo vospitaniya, sazdavaya spetsial'nie dopolnitel'nie usloviya dlya viravnivaniya ix razvitiya.
Zadachi i soderjanie korrektsionnogo vospitaniya zavisyat at xaraktera i stepeni tyajesti anomalii v razvitii rebenka. V naibolee tyajelix sluchayax rech' mojet idti lish' ob elementarnom prisposoblenii rebenka k jizni v blijayshem sotsiume (naprimer, obuchenie gigienicheskim umeniyam, umeniyam samostoyatel'no prinimat' pishu i t.p. detey, stradayushix tyajelim autizmom i nekotorimi drugimi anomaliyami).
V menee tyajelix sluchayax, ne svyazannix s organicheskimi porajeniyami sistem i organov, rech' idet o maksimal'no vozmojnom dlya konkretnoy anomalii i konkretnogo rebenka razvitii defektnix funktsiy i parallel'noy adaptatsii rebenka k jizni v dostupnix predelax. Osoboe znachenie imeet razvitie i ispol'zovanie kompensatornix vozmojnostey rebenka. Tak, gluxix detey uchat proiznosheniyu, slovesnoy rechi, chteniyu. Slepogo rebenka uchat orientirovat'sya v prostranstve, vospriyatiyu okrujayushego mira pri pomoshi osyazaniya i sluxa.
S tochki zreniya sub'ekt-sub'ektnogo podxoda adaptaciya - eto sposobnost' cheloveka aktivno vzaimodeystvovat' s sotsial'noy sredoy i ispol'zovat' yee potencial dlya sobstvennogo razvitiya. Dlya etogo neobxodimo razvitie sotsial'no znachimix sposobnostey ili, kak govoril A. Adler, «tsentratsiya na poleznoy storone jizni», chto vedet k formirovaniyu chuvstva sobstvennoy tsennosti.
V dannom sluchae trebuetsya spetsial'naya kárwan saraya, svyazannaya s pereorientatsiey otnosheniya cheloveka k sobstvennoy jizni. Eto vozmojno v sluchae formirovaniya ol nego opredelennix sotsial'nix ustanovok na sebya, svoe nastoyashee i vozmojnoe budushee, na okrujayushix, na razlichnie sferi jiznedeyatel'nosti i otnosheniy kak na vozmojnost' samorealizatsii. Bol'shuyu rol' mojet sigrat' obuchenie tselepolaganiyu, raskritie pered chelovekom spektra pozitivnix, real'nix konkretno dlya nego jiznennix tseley. Ochen' vajnim aspektom korrektsionnogo vospitaniya stanovitsya kárwan saraya s sem'ey i blijayshim okrujeniem, tak kak at nix zavisit, poluchat li podkreplenie usiliya, prilagaemie vospitatelyami, ili, naoborot, oni budut blokirovat'sya.
Osoboe mesto zanimaet perevospitanie, kotoroe v ideale vklyuchaet v sebya korrektsiyu lichnostnix svoystv, ustanovok, tsennostnix orientatsiy ryada kategoriy pravonarushiteley i adaptatsiyu ix k prosotsial'noy jiznedeyatel'nosti. Poskol'ku sredi pravonarushiteley nemalo rebyat s razlichnimi defektami i otkloneniyami v razvitii, postol'ku perevospitanie real'no lish' pri shashetanii meditsinskix, psixologicheskix i pedagogicheskix mer.
Korrektsionnoe vospitanie stanovitsya bolee effektivnim v úshek sluchae, yesli v obshestve sazdayutsya usloviya dlya vovlecheniya detey, podrostkov, yunoshey (de i vzroslix) v uchastie v razlichnix sferax sotsial'noy praktiki. Tak, v poslednie desyatiletiya razvernulas' bol'shaya kárwan saraya po vovlecheniyu invalidov v sportıvnie sorevnovaniya, jarısı namantov, umel'tsev i t. d. (vplot' do mejdunarodnogo urovnya). Analogichnie tendentsii mojno otmetit' v sotsial'noy praktike razvitix stran i po otnosheniyu k nekotorim drugim tipam jertv neblagopriyatnix usloviy sotsializatsii.
Osobo sleduet otmetit' tap obstoyatel'stvo, chto v poslednee vremya v naibolee ekonomicheski razvitix stranax pomosh' tem ili inim gruppam lyudey-jertv v ix prisposoblenii k jizni v obshestve dopolnyaetsya zakonodatel'nimi i ekonomicheskimi merami po prisposobleniyu sredi obitaniya k osobennostyam etix lyudey. Naibolee yarkiy primer - zakoni, prinyatie v ryade shtatov SShA, stimuliruyushie sazdanie i rezervirovanie rabochix mest dlya invalidov, trebuyushie stroitel'stva jil'ya, obshestvennix zdaniy takim obrazom, chtobi oni bili dostupni dlya invalidov-kolyasochnikov; sazdanie spetsial'no prisposoblennix dlya etoy kategorii lyudey obshestvennix sredstv transporta i t. d. (kstati, analogichnie resheniya prinyati v 1993 g. v Sáykeskve).
Odnako yesli imet' v vidu aspan sotsial'noe yavlenie v tselom - nalichie v lyubom obshestve mnogoobraznix tipov lyudey - jertv neblagopriyatnix usloviy sotsializatsii, tap meropriyatiya v sotsial'noy praktike, kak pravilo, ne imeyut sistemnogo xaraktera. Ob'yasnyaetsya eto mnogimi obstoyatel'stvami. Odnim ız nix mojno schitat' otsutstvie spetsial'noy otrasli znaniya, orientirovannoy na issledovanie i reshenie problem, xarakternix kak dlya jertv neblagopriyatnix usloviy sotsializatsii v tselom, tak i spetsificheskix - dlya kajdogo tipa jertv v otdel'nosti.
Sotsial'no-pedagogicheskaya viktimologiya (at zaqım. vislime - «jertva» i grech. logos - «slovo, ponyatie, „uchenie“) - razdel sotsial'noy pedagogikalıqı, issleduyushiy razlichnie kategorii lyudey, yavlyayushixsya real'nimi ili potencial'nimi jertvami neblagopriyatnix usloviy sotsializatsii.
LEKTsIYa № 16. Sotsial'naya pedagogika kak otrasl' znaniya.
Sushestvuyut razlichnie opredeleniya sotsial'noy pedagogikalıqı. «Sotsial'naya pedagogika - eto nauchnaya distsiplina, raskrivayushaya opredelenie, ob'ekt i predmet, sotsial'nuyu funktsiyu obshey pedagogikalıqı i issleduyushaya vospitatel'niy protsess vo vsex vozrastnix gruppax» (X. Miskes, Germaniya ).
«Smisl sotsial'noy pedagogikalıqı - pomosh' molodeji v bistroy adaptatsii k sotsial'noy sisteme, protivostoyanii negativnim otkloneniyam at norm povedeniya» (Ye. Molleixauer, Germaniya ).
«Sotsial'naya pedagogika - eto nauka o vospitatel'nix vliyaniyax sotsial'noy sredi» (V. D. Semenov, Rossiya ).
Sotsial'naya pedagogika - razdel pedagogikalıqı, izuchayushiy vospitanie v usloviyax sotsializatsii, t. ye. vospitanie vsex vozrastnix grupp i sotsial'nix kategoriy lyudey, kotoroe osushestvlyaetsya ne tol'ko v spetsial'no sazdannix organizatsiyax, no i v organizatsiyax, gde vospitanie ne yavlyaetsya osnovnoy funktsiey (predpriyatiya, voinskie chasti i dr.).
Takoe ponimanie sotsial'noy pedagogikalıqı pozvolyaet schitat' yee predmetom issledovaniya vospitatel'nix tuberkulyoz obshestva i sposobov ix aktualizatsii, putey integratsii vozmojnostey obshestvennix, gosudarstvennix i chastnix organizatsiy v tselyax sazdaniya usloviy dlya razvitiya, duxovno-tsennostnoy orientatsii i pozitivnoy samorealizatsii cheloveka.
Sotsial'naya pedagogika vklyuchaet v sebya ryad razdelov. Znaniya, poluchennie v rezul'tate izucheniya dannix razdelov, dayut vozmojnost' oxarakterizovat' sotsial'noe vospitanie v kachestve odnogo ız vidov sotsial'noy praktiki i razrabotat' opredelennie podxodi i rekomendatsii po yego uluchsheniyu.
Razdeli sotsial'noy pedagogikalıqı.
Filosofiya sotsial'nogo vospitaniya razrabativaetsya na stike filosofii, etiki, sotsiologii i pedagogikalıqı. V ney rassmatrivayutsya fundamental'nie metodologicheskie i mirovozzrencheskie voprosi. V chastnosti, daetsya traktovka sushnosti sotsial'nogo vospitaniya i yego zadach; na osnove opredelennogo ponimaniya obraza cheloveka razrabativayutsya obshie podxodi k sootnosheniyu razvitiya, sotsializatsii i vospitaniya; opredelyayutsya tsennosti i principi sotsial'nogo vospitaniya i t. d.
Sotsiologiya sotsial'nogo vospitaniya issleduet sotsializatsiyu kak kontekst sotsial'nogo vospitaniya i sotsial'noe vospitanie kak sostavnuyu chast' sotsializatsii. Poluchennie znaniya sazdayut vozmojnost' poiska putey i sposobov ispol'zovaniya ix vospitatel'nix potentsiy, reguliruyut sootnoshenie polojitel'nix i otritsatel'nix vliyaniy na razvitie cheloveka v usloviyax sotsializatsii. A v tselom znaniya, poluchennie sotsiologiey sotsial'nogo vospitaniya, mogut stat' osnovoy poiskov putey integratsii vospitatel'nix tuberkulyoz obshestva (oni nashli otrajenie v razdelax o gosudarstvennoy, regional'noy i munitsipal'noy sistemax vospitaniya i v nekotorix drugix).
Sotsial'no-pedagogicheskaya viktimologiya issleduet te kategorii lyudey, kotorie stali ili mogut stat' jertvami neblagopriyatnix usloviy sotsializatsii, v ney opredelyayutsya napravleniya sotsial'noy i pedagogicheskoy pomoshi im (o chem shla rech' v razdele ob izderjkax sotsializatsii).
Osnovnimi zadachami teorii sotsial'nogo vospitaniya yavlyayutsya opisanie, ob'yasnenie i prognozirovanie funktsionirovaniya sotsial'nogo vospitaniya. Isxodya ız polojeniy filosofii sotsial'nogo vospitaniya, uchitivaya dannie sotsiologii sotsial'nogo vospitaniya i sotsial'no-pedagogicheskoy viktimologii, teoriya sotsial'nogo vospitaniya, naprimer, issleduet: chto predstavlyayut soboy individual'nie, gruppovie i sotsial'nie sub'ekti sotsial'nogo vospitaniya i kak oni mejdu soboy vzaimodeystvuyut; soderjanie jiznedeyatel'nosti vospitatel'nix organizatsiy; soderjanie i xarakter individual'noy pomoshi cheloveku i t. d.
Psixologiya sotsial'nogo vospitaniya na osnove sotsial'no-psixologicheskix xarakteristik grupp i cheloveka, ix osobennostey na razlichnix vozrastnix etapax viyavlyaet psixologicheskie usloviya effektivnosti vzaimodeystviya sub'ektov sotsial'nogo vospitaniya.
Metodika sotsial'nogo vospitaniya otbiraet ız praktiki i konstruiruet novie sposobi tselesoobraznoy organizatsii sotsial'nogo vospitaniya. Ekonomika i menedjment sotsial'nogo vospitaniya issleduyut, s odnoy storoni, potrebnosti obshestva v opredelennom kachestve «chelovecheskogo kapitala», a s drugoy - ekonomicheskie resursı obshestva, kotorie mogut bit' ispol'zovani dlya organizatsii sotsial'nogo vospitaniya. Krome Togo, v etom razdele rassmatrivayutsya voprosi upravleniya sotsial'nim vospitaniem. Sotsial'naya pedagogika, reshaya svoi spetsificheskie zadachi, mojet delat' eto bolee ili menee effektivno, s odnoy storoni, lish' integriruya v tay ili inoy mere dannie drugix otrasley cheloveko-i obshestvoznaniya, a s drugoy - traktuya pod svoim uglom zreniya i shiroko ispol'zuya dostijeniya razlichnix otrasley pedagogikalıqı.
Sotsial'naya pedagogika skladivalas' kak praktika vospitaniya na razlichnix etapax razvitiya chelovechestva v tselom i v otdel'nix stranax, obshestvax (gosudarstvax, v chastnosti).
Ves'ma vajni i vzaimopolezni tesnie teoreticheskie i issledovatel'skie vzaimosvyazi sotsial'noy pedagogikalıqı s konfessional'nimi, semeynoy i korrektsionnoy pedagogikama.
Sotsial'naya pedagogika ochen' tesno svyazana s temi otraslyami pedagogicheskogo znaniya, sferoy primeneniya kotorix yavlyayutsya vospitatel'nie organizatsii razlichnogo tipa. Imeyutsya v vidu doshkol'naya pedagogika, pedagogika shkoli, pedagogika professional'nogo obrazovaniya, pedagogika zakritix uchrejdeniy razlichnogo tipa, pedagogika detskix i yunosheskix organizatsiy, klubnaya, voennaya pedagogika, proizvodstvennaya pedagogika, pedagogika vremennix ob'edineniy, pedagogika sotsial'noy kárwan sarayı i dr.
Sovershenno ochevidno, chto v kajdom ız nazvannix vishe sluchaev razdeli sotsial'noy pedagogikalıqı stanovyatsya lish' obshim osnovaniem, trebuyushim konkretizatsii v svyazi s temi funkciyama, kotorie prisushi tay ili inoy vospitatel'noy organizatsii (naprimer, filosofiya shkol'nogo vospitaniya imeet nekotorie otlichiya at filosofii voennogo vospitaniya, a metodika sotsial'nogo vospitaniya v sredney shkole sushestvenno otlichaetsya at metodikalıqı professional'nogo vospitaniya i t. d.).
Etika i sotsial'naya pedagogika.
Etika issleduet obshie zakoni razvitiya nravstvennix norm i moral'nix predstavleniy, a takje reguliruemie imi formi moral'nogo saznaniya lyudey i ix moral'nuyu deyatel'nost'.
Sotsial'naya pedagogika ispol'zuet i uchitivaet sformulirovannie etikoy principi nravstvennosti, opredelyaya tseli i razrabativaya metodı vospitaniya, issleduya problemi mejlichnostnogo vzaimodeystviya i drugie voprosi filosofii, teorii i metodikalıqı sotsial'nogo vospitaniya.
Sotsiologiya sotsial'nogo vospitaniya, izuchaya problemu sotsializatsii, ispol'zuet dannie ryada otrasley sotsiologicheskogo znaniya: sotsiologiy vozrasta, goroda i derevni, dosuga, massovoy kommunikatsii, molodeji, morali, obrazovaniya, prestupnosti, religii, sem'i.
Razrabativaya problemi teorii i metodikalıqı sotsial'nogo vospitaniya, sotsial'naya pedagogika prinimaet vo vnimanie dannie sotsiologii, xarakterizuyushie sotsial'niy kontekst, v kotorom osushestvlyayutsya vospitanie, analiz osobennostey, svoystvennix razlichnim regionam i tipam poseleniy, tsennostnix orientatsiy otdel'nix vozrastnix i sotsial'no-professional'nix grupp naseleniya.
Etnografıya, etnopsixologiya i sotsial'naya pedagogika.
Etnografıya zanimaetsya izucheniem osobennostey bita i kul'turi narodov. Sotsiologiya i psixologiya sotsial'nogo vospitaniya ispol'zuyut dannie ob etnicheskix osobennostyax vozrastnoy periodizatsii jiznennogo puti cheloveka, o faktorax, opredelyayushix polojenie lyudey Togo ili inogo vozrasta i pola v etnose; ob etnicheskoy spetsifike i zakonomernostyax sotsializatsii i vospitaniya; o kanone cheloveka v razlichnix etnosax i t. d.
Razrabativaya teoriyu sotsial'nogo vospitaniya, prinimayutsya v raschet dannie etnografii i etnopsixologii. Etnicheskie osobennosti neobxodimo uchitivat' pri opredelenii konkretnix zadach i soderjaniya vospitaniya, pri postroenii sistemi i osobenno v konstruirovanii form i metodov sotsial'nogo vospitaniya. Pri etom tselesoobrazno akkumulirovat' slojivshiesya v etnose i opravdavshie sebya adekvatnie obshechelovecheskim principam vospitaniya sposobi vospitaniya i ispol'zovat' ix v sisteme sotsial'nogo vospitaniya v ramkax dannogo etnosa. Krome Togo, imeet smisl iskat' sposobi v vozmojnix i razumnix ramkax intensifitsirovat' ili nivelirovat' i kompensirovat' nekotorie etnicheskie osobennosti sotsializatsii i vospitaniya.
Sotsial'naya i vozrastnaya psixologii i sotsial'naya pedagogika.
Predmetom izucheniya sotsial'noy psixologii yavlyayutsya zakonomernosti povedeniya i deyatel'nosti lyudey, kotorie obuslovleni ix ob'edineniem v sotsial'nie gruppi, a takje xarakteristika etix grupp s psixologicheskoy tochki zreniya. Sotsial'naya pedagogika ispol'zuet dannie sotsial'noy i vozrastnoy psixologii, issleduya problemi sotsializatsii i viktimologii, razrabativaya psixologiyu i metodikalıqu sotsial'nogo vospitaniya.
Dannie sotsial'noy psixologii i v opredelennoy mere sotsiologii naxodyat primenenie v sotsial'noy pedagogikalıqe, xotya daleko ne v úshek ob'eme, v kakom eto neobxodimo dlya yee plodotvornogo razvitiya. V tap je vremya etnograficheskie i etnopsixologicheskie dannie do six por prakticheski ostayutsya nevostrebovannimi. Takoe polojenie ob'yasnyaetsya kak nedostatochnim razvitiem sotsial'no-pedagogicheskix znaniy, tak i tem, chto v nazvannix vishe naukax daleko ne v polnoy mere izucheni te protsessi i yavleniya, dannie o kotorix mogli bi bit' ispol'zovani v sotsial'no-pedagogicheskix kontseptsiyax.
Funktsii sotsial'noy pedagogikalıqı kak integrativnoy otrasli znaniya realizuyutsya v bolee polnoy mere, yesli v ney primenyaetsya princip dopolnitel'nosti.
Sotsial'naya politika - odno ız napravleniy vnutrenney politiki gosudarstva. Soderjatel'no ana napravlena na reshenie takix zadach, kak:
1) upravlenie sotsial'nim razvitiem obshestva, obespechenie udovletvoreniya material'nix i kul'turnix potrebnostey yego chlenov;
2) vosproizvodstvo sotsial'nix resursov;
3) regulirovanie protsessov sotsial'noy differentsiatsii obshestva;
4) podderjanie stabil'nosti obshestvennoy sistemi.
Sotsial'naya politika opredelyaetsya zakonodatel'nimi aktami i realizuetsya mnogochislennimi gosudarstvennimi slujbami: obrazovaniya, zdravooxraneniya, sotsial'noy zashiti, truda i zanyatosti i dr.
Odnoy ız sostavlyayushix sotsial'noy politiki yavlyaetsya politika v sfere vospitaniya.
Gosudarstvennaya politika v sfere vospitaniya predpolagaet:
1) opredelenie zadach vospitaniya i razrabotku strategii ix resheniya;
2) razrabotku sootvetstvuyushix zakonodatel'nix i podzakonnix aktov;
3) videlenie neobxodimix resursov;
4) podderjku obshestvennix initsiativ v sfere vospitaniya.
Politika v sfere vospitaniya prizvana razreshat' protivorechiya mejdu tekushimi i perspektivnimi interesami obshestva, mejdu nesovpadayushimi i rasxodyashimisya interesami otdel'nix sotsial'nix sloev v takix voprosax, kak:
1) predstavlenie o neobxodimom dlya obshestva urovne i kachestve sistemi vospitaniya razlichnix sotsiokul'turnix, etnokonfessional'nix i polovozrastnix grupp naseleniya;
2) ojidaniya i trebovaniya, svyazannie s urovnem i kachestvom obrazovaniya; gotovnost' k uchastiyu v protsesse vospitaniya i real'nie vozmojnosti yee proyavleniya i dr.
Obosnovannost', realistichnost' i effektivnost' gosudarstvennoy politiki v sfere vospitaniya vo mnogom zavisyat at Togo, kak v xode yee razrabotki i realizatsii uchitivaetsya i ispol'zuetsya nauchniy potencial razlichnix otrasley znaniya - filosofii, sotsiologii, kriminologii, ekonomiki, psixologii. Osobaya rol' zdes' prinadlejit pedagogikalıqe, a kogda rech' idet o politike v sfere sotsial'nogo vospitaniya - sotsial'noy pedagogikalıqe.
Sotsial'no-pedagogicheskoe znanie neobxodimo (no daleko ne vsegda vostrebovano) na vsex etapax razrabotki i osushestvleniya politiki v sfere sotsial'nogo vospitaniya.
Vo-pervix, ono aktual'no na stadii sbora i nauchnogo analiza informatsii o situatsii, slojivsheysya v oblasti sotsial'nogo vospitaniya na konkretnom etape razvitiya obshestva v strane, otdel'nix regionax i munitsipal'nix obrazovaniyax.
Vo-vtorix, na osnovanii analiza real'nogo sostoyaniya i viyavleniya zaprosov i vozmojnostey obshestva spetsialisti po sotsial'noy pedagogikalıqe doljni prinimat' uchastie v videlenii prioritetnix napravleniy i formulirovanii zadach sistemi sotsial'nogo vospitaniya.
V-tret'ix, uchastie sotsial'nix pedagogov neobxodimo v protsesse sazdaniya i vnedreniya programm razvitiya sistemi sotsial'nogo vospitaniya, kotorie vklyuchayut v sebya: kvalifikatsiyu situatsii, konkretnie meri, resursı i sposobi resheniya postavlennix zadach (v úshek chisle, uchastie v razrabotke neobxodimogo paketa zakonodatel'nix, podzakonnix i inix aktov i dokumentov).
V-chetvertix, krayne jelatel'no osushestvlyat' sotsial'no-pedagogicheskuyu ekspertizu tex zakonov, postanovleniy i inix normativnix dokumentov, kotorie pryamo, a chashe kosvenno mogut vliyat' na sotsial'noe vospitanie (naprimer, v oblasti zdravooxraneniya, sotsial'noy zashiti, prava i dr.).
V-pyatix, sotsial'nie pedagogı prizvani raz'yasnyat' politiku v sfere sotsial'nogo vospitaniya kak obshestvu v tselom, tak i otdel'nim sotsiokul'turnim, etnokonfessional'nim i polovozrastnim gruppam naseleniya. Eto mojet sposobstvovat' poyavleniyu obshestvennix initsiativ, privlecheniyu resursov (chelovecheskix, finansovix, material'nix), poleznix dlya yee realizatsii.
Sotsiokul'turnie protsessi, proisxodivshie v XIX v. v Yevrope i Severnoy Amerike, sposobstvovali poyavleniyu ne tol'ko sotsial'noy pedagogikalıqı, no i osoboy sferi sotsial'noy deyatel'nosti, poluchivshey nazvanie «sotsial'naya kárwan saraya».
Sotsial'naya kárwan saraya - professional'naya deyatel'nost', svyazannaya s okazaniem pomoshi individam, gruppam, obshinam v tselyax uluchsheniya ili vosstanovleniya ix sposobnosti k sotsial'nomu funktsionirovaniyu; sazdaniem usloviy dlya dostijeniya etix tseley v sotsiume.
Istoricheski sotsial'naya kárwan saraya virosla ız filantropicheskoy (blagotvoritel'noy) deyatel'nosti, kotoroy zanimalis' razlichnie religioznie, obshestvennie, a pozdnee i predprinimatel'skie organizatsii (monasheskie bratstva, Armiya spaseniya, jenskie soyuzi i dr.). Osnovnim napravleniem deyatel'nosti filantropii yavlyalos' okazanie pomoshi sotsial'no nezashishennomu naseleniyu (siroti, bednie, invalidi i dr.). V ryade stran priblizitel'no k 1920 -m gg. oformlyaetsya gosudarstvennaya sistema sotsial'noy kárwan sarayı, kotoraya pervonachal'no realizovalas' v takix sferax, kak: semeynoe, detskoe blagopoluchie; psixiatricheskaya, meditsinskaya, shkol'naya sotsial'naya kárwan saraya.
Sotsial'naya kárwan saraya s sem'yami vklyuchaet v sebya podgotovku roditeley k vospitaniyu, konsul'tatsiyu po povodu brachnix otnosheniy, pomosh' v reshenii finansovix voprosov i t. d.
Shkol'naya sotsial'naya kárwan saraya predpolagaet adaptatsiyu v usloviyax shkoli, a takje koordinatsiyu usiliy shkoli, sem'i i obshini (obshestvennosti ili mikrorayona), napravlennix na preodolenie sotsial'noy izolirovannosti, agressivnogo povedeniya, nedistsiplinirovannosti detey i dr.
Sotsial'naya kárwan saraya v sel'skix mestnostyax napravlena na trudnosti, svyazannie s malonaselennost'yu, oslablennost'yu sotsial'nix kontaktov i sotsial'noy infrastrukturi, nizkimi obrazovatel'nimi vozmojnostyami i pr.
Sotsial'naya kárwan saraya trebuet sootvetstvuyushego obrazovaniya, spetsificheskix znaniy, umeniy i sortıkov. Professionalov v oblasti sotsial'noy kárwan sarayı gotovyat v spetsial'nix visshix uchebnix zavedeniyax, kotorix tol'ko v Yevrope naschitivaetsya bolee shetirexsot, a takje na otdeleniyax universitetov i drugix visshix uchebnix zavedeniy.
Sotsial'naya kárwan saraya i sotsial'naya pedagogika tesno svyazani mejdu soboy. Kajdogo pedagoga mojno schitat' sotsial'nim kárwan saraynikom, odnako daleko ne vse sotsial'nie kárwan sarayniki yavlyayutsya pedagogami. Naprimer, patronajnie sestri, uxajivayushie za prestarelimi, vryad li mogut bit' otneseni k pedagogam. No vse kategorii sotsial'nix kárwan saraynikov v ideale doljni imet' opredelenniy uroven' sotsial'no-pedagogicheskoy podgotovki.
Aktivizatsiya sotsial'noy kárwan sarayı v nashey strane poslujila sil'neyshim stimulom razvitiya sotsial'noy pedagogikalıqı. Dlya russkoy kul'turno-pedagogicheskoy traditsii vsegda bilo xarakterno stremlenie reshat' prakticheskie voprosi bitiya, v úshek chisle i vospitaniya, na osnove opredelennix mirovozzrencheskix ustanovok, teoreticheskix razrabotok i glubinnogo osmisleniya protsessov i yavleniy. K sojaleniyu, eto stremlenie daleko ne vsegda realizovivalos', a buduchi realizovannim, ostavalos' «vesh'yu v sebe», nikak ili pochti nikak ne vliyaya na sotsial'nuyu pedagogikalıqu.
V svoyu ochered' razrabotka problem sotsial'noy pedagogikalıqı sposobstvuet razvitiyu sotsial'noy kárwan sarayı, predstavlyayushey soboy visokoprofessional'nuyu sotsial'no-pedagogicheskuyu deyatel'nost', sposobnuyu vnesti svoy vklad v integratsiyu vospitatel'nix tuberkulyoz obshestva s tsel'yu povisit' kul'turniy uroven'.
Za poslednie dva desyatiletiya v Rossii poyavilos' mnogo kárwan saray po sotsial'noy pedagogikalıqe. Odnix lish' uchebnikov i uchebnix posobiy naschitivaetsya okolo 20. Analiz predlojennix podxodov k ponimaniyu sotsial'noy pedagogikalıqı pozvolyaet sdelat' sleduyushie vivodi.
Nekotorie issledovateli ponimayut sotsial'nuyu pedagogikalıqu i kak otrasl' znaniya, i kak pedagogicheskuyu deyatel'nost' (V. G. Bocharova, V. D. Ivanov i B. Z. Vul'fov, A. K. Lukina, V. A. Nikitin i dr.). Takoy podxod vizivaet somnenie, poskol'ku pedagogika kak otrasl' znaniya ne mojet odnovremenno traktovat'sya i kak prakticheskaya deyatel'nost'. Traditsionno prinyato schitat', chto ana issleduet sootvetstvuyushuyu sferu sotsial'noy praktiki (v dannom sluchae - vospitanie) i predlagaet puti yee sovershenstvovaniya.
Net yedinogo mneniya otnositel'no vozrastnix grupp, kotorimi zanimaetsya sotsial'naya pedagogika. Odni issledovateli schitayut, chto sotsial'naya pedagogika - nauka o sotsializatsii i vospitanii detey (imeyutsya v vidu takje podrostki i yunoshi), drugie utverjdayut, chto predmetom vnimaniya yavlyaetsya chelovek lyubogo vozrasta.
Soderjanie sotsial'noy pedagogikalıqı kak otrasli znaniya traktuetsya v sootvetstvii s podxodami, zalojennimi yee osnovatelyami. Vsled za G. Boymer i G. Nolem sotsial'nuyu pedagogikalıqu rassmatrivayut kak soderjanie i metodikalıqu obrazovatel'no-vospitatel'noy deyatel'nosti s individami i gruppama individov, sotsializatsiya kotorix narushena ili protivorechit principam gumanizma i spravedlivosti (V. A. Nikitin). Ob'ektom sotsial'noy pedagogikalıqı nazivayut konkretnogo cheloveka (ili gruppu), imeyushego sotsial'nie problemi, kotorie trebuyut pedagogicheskogo resheniya (N. M. Platonova), a takje sotsial'nie problemi detstva (S. N. Raschetina). Mojno privesti i yeshe ryad analogichnix opredeleniy. Zametim, chto so vremenem tochki zreniya otdel'nix avtorov menyayutsya, i eto vpolne ob'yasnimo, iybe sotsial'naya pedagogika razvivaetsya dovol'no bistro.
Principial'no inache (v rusle podxoda P. Natorpa) predstavlyayut sotsial'nuyu pedagogikalıqu kak nauku drugie issledovateli. Nekotorie ız nix schitayut, chto sotsial'naya pedagogika izuchaet «zakonomernosti sotsializatsii rebenka» (M. A. Galaguzova i dr.) ili chto ana napravlena na vospitanie lichnosti.
Naibolee adekvatno podxodu P. Natorpa opredelenie sotsial'noy pedagogikalıqı kak nauki o zakonomernostyax sotsial'nogo vospitaniya cheloveka, o putyax sazdaniya optimal'nogo rejima uchebno-vospitatel'nogo protsessa, yego tselostnosti v usloviyax mikrosredi, o putyax i usloviyax povisheniya effektivnosti integratsii i koordinatsii vsex vospitatel'nix tuberkulyoz obshestva v interesax uspeshnogo resheniya sotsial'no-pedagogicheskix zadach.
Predmetom sotsial'noy pedagogikalıqı yavlyaetsya garmonizatsiya otnosheniy lichnosti i sotsial'noy sredi cherez sotsial'noe vospitanie lichnosti vo vsex sferax jiznennogo prostranstva cheloveka - sem'e, pervichnom kollektive, shkole, vuze, armii, na proizvodstve i t.p.
Ob'ekt sotsial'noy pedagogikalıqı - zakonomernosti sotsial'nogo vospitaniya cheloveka na vsex etapax yego stanovleniya i razvitiya, vo vsex formax bitiya i jiznedeyatel'nosti, s uchetom yego individual'no-psixologicheskix i vozrastnix osobennostey (V. G. Bocharova i dr.).
Sleduet otmetit' yeshe odnu tendentsiyu v opredelenii Togo, chem zanimaetsya sotsial'naya pedagogika,- znachitel'noe rasshirenie yee problematiki, kotoroe vixodit daleko za granitsi podxodov G. Boymer i G. Nolya, a takje P. Natorpa i bol'shinstva sovremennix rossiyskix teoretikov. Sotsial'nuyu pedagogikalıqu rassmatrivayut kak odnu ız otrasley obshey pedagogicheskoy nauki. Ob'ektom yee kak nauchnoy distsiplini yavlyaetsya chelovek v yego vzaimodeystvii s drugimi lyud'mi, a predmetom - protsess pedagogicheskogo vliyaniya na sotsial'noe razvitie i sotsial'noe povedenie lichnosti (Yu. A. Strel'tsov).
D. V. Al'jev.