Soha iqtisodiyoti va menejmenti

Boshqarish prinsiplari. Umumiy maksadlar yunalishida o‘zaro munosabatlar o‘rnatib birgalikda xatti-xarakatlar kiluvchi tashkilotning turli tarkibiy kismlari (elementlari) muvaffakiyatli eki samarali faoliyat kursatadilar, agar, munosabatlar umumiy maxraj asosida urnatilgan bulsa. Umumiy maxrajga kelishning zaruriyligi nuktai-nazarlarning turlichaligidan kelib chikadi. Turli nuktai-nazarlarning soxiblari insonlar-tashkilot tarkibiga kiruvchi raxbarlar, mutaxassislar, oddiy ishchi-xodimlar. Ularning tashkilot tarkibiga kiruvchi mashinalar, stanoklar, ishlab chikarish binolari, mexnat kurollari va x.klardan forki odamlarning keyingi kuyadigan kadamlarini (xatti-xarakatlarini, munosabatlarini) ilgaritdan ayta olish (belgilash, rejalashtirish) extimollik xarakteriga ega, ya’ni animk belgilash imkoniyati yuk. SHuning uchun, umumiy maksadlarga erishish uchun echiladigan masalalarni rejalashtitirsh, tashkil etish, nazorat kilish buyicha barcha uchun umumiy xisoblangan xatti-xarakatlarning koidalari (umumiy maxrajlar) ishlab chikilishi zarur buladi. Ba’zida bu kabi koidalar tashkilotning konunlari eki boshkarish prinsiplari deb xam nomlanadi.
Koidalar odamlar orasidagi munosabatlarni belgilaganligi xamda odamlar orasidagi munosabatlarning asosini sotsial munosabatlar tashkil etganligi uchun bu koidalarni sotsial birikmalarni (strukturasini) shakllantiruvchi koidalar, konunlar eki prinsiplar deb atash mumkin. Ularni umumiy maksadlar yunalishida munosabatlar urnatish (eki xatti-xarakatlar kilish) chegaralari deb atash xam mumkin. Odatda, munosabatlarda urnatilgan chegaralardan chetga chikish tartibsizlik deyiladi. YA’ni, maksad yunalishidan farkli yunalish buyicha kilingan xatti-xarakatlar tartibsiz xatti-xarakatlar deyiladi. Demak, koida, konun eki prinsip deb ataluvchi chegaralar orkali xatti-xarakatlarning faoliyatlarning tartibli eki tartibsiz ekanligi baxolanadi. Faoliyatlarning baxolanishining zaruriyati umumiy maksadlarning borligi, ya’ni zaruriy natijalarga muxtojlikdan kelib chikadi.
Lekin, koida, konun, prinsip tushunchalari orasida fark borligini ta’kidlash lozim. Tashkilotlarning kundalik faoliyatida koida tushunchasi oddiy va anik masalalarni echish bilan boglik xatti-xarakatlarning mantikiy ketma-ketligini, tartibini aniklashga nisbatan ishlatiladi. Konun tushunchasi odatda, tashkilotlardan tashkarida amal kiluvchi munosabatlarga nisbatan kullaniladi. Prinsip esa, tashkilotlar doirasida amalga oshiriladigan boshkarishning umumiy funksiyalari orasidagi munosabatlarga, mexnat taksimoti natijalariga, boglovchi jaraenlarni tashkil etish ishlariga nisbatan kullaniladi. SHuning uchun xam tashkilotlarning boshkarish(menejment) prinsiplari turli tashkilotlarda taxminan bir xil bulishi mumkin. Xulosa kilish mumkinki, boshkarish prinsiplari tashkilotlarning boshkarish jaraenining chegaralarini aniklaydi.
Biz yukorida koida, konun, prinsip tushunchalariga yagona ta’riflar berishga intilganimiz yuk. Fakat, ularni tashkilotlarni boshkarish jaraenidagi urnini taxlil kilishga xarakat kildik, xolos.
Xozirgi zamon menejmentining prinsiplari xakida suz borganda A.Fayolning “Obщee i promыshlennoe upravlenie”(5) kitobida eritilgan boshkarish prinsiplari tushuniladi. Ularga kuyidagilar kiradi:

• 
  mexnat taksimoti(razdelenie truda)
  
• 
  xokimiyat (vlast)
  
• 
  intizom(dissiplina)
  
• 
  farmoyish berishning birligi (edinstvo rasporyaditelstva)
  
• 
  raxbarlikning birligi (edinstvo rukovodstvo)
  
• 
  xususiy intilishlarning umumiy intilishlarga buysundirish (podchinenie chastno‘x interesov obщemu)
  
• 
  ragbatlantirish (voznagrajdenie)
  
• 
  markazlashtirish(sentralizatsiya)
  
• 
  boshkarish pogonalari(ierarxiya)
  
• 
  tartib(poryadok)
  
• 
  xakkoniylik (spravedlivost) 
  
• 
  xodimlarning turgunligi (postoyanstvo sostava personala)
  
• 
  (initsiativa)
  
• 
  xodimlarning birligi (edinenie personala)
  

Adabietda (6), menejmentning asosiy prinsiplari sifatida asosan kuyidagilar takidlanadi:

• 
  boshkarishda markazlashtirish va nomarkazlashtirishning optimal birligi prinsipi.
  
• 
  xukuklar, majburiyatlar va mas’uliyatlarning birligi prinsipi (prinsip sochetaniya prav, obyazannostey i ottvetstvennosti) 
  
• 
  boshkarishni demokratlashtirish : xodimlarni boshkarish jarayonida katnashishlari (uchastie rabotnikov v protsesse upravleniya).
  

G.Emersonning “Dvenadsat prinsipov proizvoditelnosti” kitobida boshkarish prinsiplari unumdorlikni oshirish prinsiplari sifatida talkin kilingan. Ularga kuyidagilar kiradi :

• 
  maksadning anik belgilanishi;
  
• 
  soglom fikr;
  
• 
  mutaxassis maslaxati;
  
• 
  intizom;
  
• 
  xodimlarga xakkoniy munosabatda bulish;
  
• 
  tez, ishonchli, tula, anik va doimiy xisob;
  
• 
  dispetchirlik;
  
• 
  me’yorlar va jadvallar;
  
• 
  sharoitlarni me’yorlashtirish;
  
• 
  operatsiyalarni me’yorlashtirish;
  
• 
  yozilgan standart yuriknomalari;
  
• 
  unumdorlik uchun ragbatlantirish.
  

Biz yukorida boshkarish jarayonining chegaralarini aniklashga nisbatan fakat uch xil yondoshish takidladik. Aslida, boshkarish ilmi bilan shugullanuvchi turli olimlar, murakkb tashkilotlarning tajribali raxbarlari (boshkarish amaliyoti mutaxassislari) uzlarining saviyasi, tajribasi, nuktai-nazarlari, kullayotgan boshkarish usullari va raxbarlik uslublaridan xamda muayan tashkilotning faoliyat kursatish sharoitlari va vaziyatlaridan kelib chikkan xolda boshkarish prinsiplarining turli tarkibini taklif kilishlari yoki kullashlari mumkin.
Usul – bu tadqiqot qilish yoki ta`sir ko‘rsatish usulidir. Boshqaruv ob`ektini o‘rganish jarayonida qo‘llaniladigan usullar:

• 
  tizimli yondashuv;
  
• 
  kompleks yondashuv;
  
• 
  tarkibiy yondashuv;
  
• 
  integratsion yondashuv;
  
• 
  modellashtirish;
  
• 
  iqtisodiy-matematik yondashuv;
  
• 
  kuzatish;
  
• 
  eksperement;
  
• 
  sotsiologik kuzatuv.
  

Boshqaruv usullari:

• 
  tashkiliy-ma`muriy;
  
• 
  iqtisodiy;
  
• 
  Sotsial-ruhiy.