Soliqlar va soliqqa tortish
Iqtisodiyotni modernizasiyalash sharoitida soliqlarni o’z vaqtida tushib
Download 0.97 Mb. Pdf ko'rish
|
soliqlarning iqtisodiy moxiyati va guruhlanish asoslari
|
3.2. Iqtisodiyotni modernizasiyalash sharoitida soliqlarni o’z vaqtida tushib
turishini ta’minlash masalalari Harakatda bo’lgan soliq turlarining o’z vaqtida va belgilangan miqdorda tushib turishiga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi qo’yidagi omillarning mavjud ekanligi amaliyotda o’z isbotini topgan: -umumdavlat va mahalliy soliqlar hamda yig’imlarni soliq to’lovchilar tomonidan byudjetga o’z vaqtida va belgilangan summalarda to’lanmasligi va moliya-byudjet-to’lov intizomiga rioya qilmaslik hollarining sodir
etilayotganligi; -umumdavlat va mahalliy soliqlar hamda yig’imlarni budjetga o’z vaqtida va belgilangan miqdorda byudjetga to’lab turishdan bo’yin tovlash holatlarining mavjudligi; -umumdavlat va mahalliy soliqlar hamda yig’imlarni byudjetga yil choraklari bo’yicha undirilishi rejalarining noreal, haqiqiy hisob-kitoblarga etarli darajada asoslanmasdan, sub’ektiv omillarning ta’sirida tuzilishiga yo’l qo’yilishi; -rejalarni tuzishda yillarning ayrim
choraklari bo’yicha reja ko’rsatkichlarining sun’iy ravishda pasaytirilishi va aksincha, boshqa bir choraklar uchun teskari tarzda yo’l tutilishi; -ko’pchilik hollarda hech bir ob’ektiv sabablarni va kelgusi davrlarda vujudga kelishi mumkin bo’lgan ayanchli iqtisodiy (moliyaviy) vaziyatni inobatga olmagan holda doimo byudjet manfaatlarining birinchi o’ringa qo’yilaverishi; -Soliq undiruvchilarda o’z faoliyatlarining natijalaridan moddiy manfaatdor bo’lish hissining etarli darajada shakllanmaganligi; -soliqlarni byudjetga o’z vaqtida va belgilangan summalarda undirilishini ta’minlovchi mexanizmning etarli darajada takomillashmaganligi, bu mexanizm elementlarining “uzilish”lar sodir etib, nosog’lom ravishda ishlayotganligi;
56
-soliqlar va yig’imlarni undirishga qaratilgan mexanizmning barcha holatlarda xam etarli darajada oddiy va sodda emasligi; -soliqlar va yig’imlarning hamma vaqt ham soliq to’lovchilar uchun qulay bo’lmagan vaqtlar (holatlar) da undirilayotganligi; -budjetga to’lanishi (undirilish) lozim bo’lgan soliqlar va yig’imlarning barcha hollarda ham soliq to’lovchilarga tushunarli emasligi; -soliqlar va yig’imlarni byudjetga undirish jarayonida adolatlilik tamoyiliga etarli darajada rioya qilinmayotganligi va bu tamoyil talablarining soliq to’lovchilar tomonidan ongli ravishda buzilayotganligi; -soliq to’lovchilar zimmasiga yuklangan soliq yukining ular o’rtasida amalda notekis taqsimlanmaganligi, soliqlarni o’z vaqtida va belgilangan summalarda to’lab turilishiga harakat qilayotgan soliq to’lovchilar uchun uning haddan ziyod og’irligi va soliqlar hamda yig’imlarni to’lashdan turli yo’llar va vositalarni qo’llash evaziga bo’yin tovlayotganlar uchun soliq yuki og’irligining sezilmayotganligi va boshqalar. Soliqlarni o’z vaqtida va belgilangan summalarda tushib turishiga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi omillarni bartaraf etishdagi asosiy va eng muhim muammolar qo’yidagilardan iborat deb hisoblaymiz: -soliqlarni byudjetga o’z vaqtida va belgilangan summalarda tushib turishini ta’minlashning mohiyati, ob’ektiv zarurligi va ahamiyati soliq to’lovchilar va soliq undiruvchilar tomonidan to’g’ri idrok etilishiga to’g’ri bog’likdir; -soliqlarni byudjetga o’z vaqtida va belgilangan summalarda tushib turishini ta’minlash, shak-shubhasiz, ma’lum bir mexanizm orqali amalga oshirilishi kerak. Fikrimizcha, bu mexanizm tarkibiy jihatdan uch qismdan iborat: a) soliq to’lovchilar b) soliq undiruvchilar v) huquqiy hujjatlar. 57
O’z navbatida bu mexanizmning har bir tarkibiy qismlari bir necha elementlardan tashkil topgan. Bularga muvofiq bu mexanizmning har bir tarkibiy qismi va ularning elementlari sog’lom va uzluksiz faoliyat ko’rsatsa, o’z faoliyatida uzilishlar sodir etmasagina soliqlarni byudjetga o’z vaqtida va belgilangan summalarda tushib turishini ta’minlashga erishish mumkin; -bir vaqtning o’zida soliqlarni byudjetga o’z vaqtida tushib turishini ta’minlashni takomillashtirishning asosiy yo’nalishlari belgilanayotgan yoki ishlab-chiqarilayotgan paytda, umumiy tarzda O’zbekiston Respublikasi soliq mexanizmiga xos bo’lgan holatlarga alohida e’tibor bermoq lozim. -soliqqa tortish jarayonini tartibga solib turuvchi huquqiy hujjatlarni xalkaro
amaliyotida keng
qo’llanilib xalqaro huquqiy tamoyillariga moslashtirish yo’nalishida rivojlantirish soliqlarni byudjetga o’z vaqtida va belgilangan summalarda tushib turishini ta’minlashni takomillashtirishning navbatdagi yo’nalishidir; -soliqlarni byudjetga o’z vaqtida va belgilangan summalarda tushib turishini ta’minlashni takomillashtirish asosiy yo’nalishlarining yana biri soliq tushumlari darajasining rejalashtirilishi va prognozlashtirilishi bilan bog’liqdir. Buning uchun soliq tushumlarini rejalashtirish jarayonida hozirgi paytda amalga oshirilayotgan ishlarga qo’shimcha ravishda yana qo’yidagilarni hisobga olmoq lozim:
1)hududiy mulkning daromadliligini (mintaqaning moliyaviy jihatdan ta’minlanganlik va byudjet samaradorligi koeffitsentlaridan foydalanish orqali), mintaqada ixtisoslashgan tarmoqlarining texnikaviy yangilanishiga ehtiyojini, mehnatga haq to’lashning ahvolini, mintaqaning resurs bazasini, hududning eksport-import operatsiyalarini amalga oshirishdagi ishtirokini, ishlab-chiqarish va
ijtimoiy infratuzilmaning sifatini, transport magistrallari bilan
ta’minlanganligini va x.k. larni baholash; 2)mintaqaning iqtisodiy o’sish sur’atlarini hisobga olgan holda soliq tushumlarining hajmini rejalashtirish;
58
3)viloyatlar iqtisodiyotining resurslarini tashkil qiluvchilarni va mulklarning turlarini inventarizatsiya qilish asosida ularning (viloyatlarning) ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlarini rejalashtirish. Hududiy mulkdan foydalanishdan olinadigan mablag’lar va ichki ehtiyojlarni qondirishga xizmat qiladigan, shu jumladan, markazlashgan holda hududidan chiqib ketayotgan mablag’larning hissasini (salmog’ini) aniqlash. Umumdavlat, korporativ va shaxsiy iqtisodiy manfaatlarni muvofiqlashtirish mexanizmiga va mulkchilik munosabatlariga ob’ektiv zaruriy o’zgarishlar kiritish; 4)soliq tushumlarini rejalashtirish jarayonida byudjet taqchilligi, inflyatsiya darajasi, baholar indeksi va bozor indikatorlari kabi omillarni hisobga olish; 5) soliq to’lovchilarning byudjet bilan bo’ladigan o’zaro munosabatlaridagi ijobiy va salbiy holatlarni har tomonlama o’rganish, shu munosabatlar rivojlanishining qonuniyatlarini aniqlash. Bozor munosabatlarini erkinlashtirish sharoitida soliqlarning tartibga soluvchilik vazifasining amalga oshirilishi ayniqsa muhim hisoblanadi. Davlat soliqlar yordamida tovarlar (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotishning iqtisodiy shart-sharoitini tartibga soladi va bu bilan korxonalarning iqtisodiy faoliyatini amalga oshirish uchun muayyan soliq muhitini yaratadi. Bu muhitni sog’lom ravishda yaratilishida boshqa omillar qatori, soliqlarning rag’batlantiruvchi jihatlari, ayniqsa, soliq imtiyozlari va ulardan samarali foydalanish mexanizmini ishlab chiqish dolzarb masala hisoblanadi. Boshqacha aytganda, mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishi uchun «lokomotiv» rolini o’ynovchi ustuvor tarmoqlarni (faoliyat turlarini) yoki korxonalar faoliyatining ijtimoiy-iqtisodiy jihatlarini rag’batlantirish maqsadida soliq imtiyozlaridan samarali foydalanish muhimdir. Bugungi kunda, mamlakatimiz iqtisodiyoti tub o’zgarishlarni o’z boshidan kechirayotgan pallada, mahalliy bozorni o’zimizda ishlab chiqarilgan sifatli iste’mol tovarlari bilan to’ldirish vazifasining qo’yilishi milliy ishlab chiqarish korxonalarining oyoqqa turishida, ayniqsa, katta ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun ham
59
hozirgi kundagi soliq siyosatining muhim vazifalaridan biri milliy ishlab chiqaruvchilarni har tomonlama qo’llab-quvvatlashdir. Milliy ishlab chiqarishni rivojlantirish masalasi, o’z navbatida, hozirgi paytdagi mablag’ etishmovchiligi sharoitida xorijiy sarmoyalar ishtirokidagi korxonalarni barpo etish va ularda tayyor sifatli buyumlar ishlab chiqarish orqali ichki bozorni to’ldirish hamda jahon bozorlarida O’zbekiston tovarlarining raqobatbardoshligini ta’minlash vazifasini qqyadi. Ushbu vazifalarni samarali joriy qilishning muqobil yo’llaridan biri bu xorijiy
investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarni soliqlar vositasida rag’batlantirishdir. Chunonchi, iste’mol bozorida tovar va xizmatlar taqchilligini bartaraf etishda xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarning soliqlar vositasida rag’batlantirilishi bu turdagi mahsulot va xizmatlar sohasining kengayishiga zamin yaratadi. Shuning uchun ham, hozirgi kunda Respublikamiz hukumati mamlakatda xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarni rivojlantirishga katta ahamiyat berib kelmoqda va unga mamlakat ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishining eng asosiy omillaridan biri sifatida qaramoqda. Bu borada mamlakatimiz hukumati tomonidan eksportga yo’naltirilgan va importning o’rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarni qo’llab-quvvatlashga qaratilgan bir qator qonun va qarorlarning ishlab chiqilishini bu turdagi korxonalarga yaratilayotgan qulay shart-sharoitlar sifatida qarash mumkin. Soliq solishning soddalashtirilgan tizimiga o’tib ishlovchi va iste’mol tovarlari ishlab chiqaruvchi korxonalarga qo’lanilayotgan yagona soliq stavkasi ular tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar narxining ko’tarilib ketishiga olib
kelib, buning
natijasida ularning foyda olish
imkoniyatlarini chegaralamoqda. Amaldagi soliq qonunchiligiga muvofiq, iste’mol tovarlari ishlab chiqaruvchi yagona soliq to’lovchi korxonalar 25% qisqartirilgan tartibda soliq to’lasalarda, real vaziyat bu turdagi korxonalarning etarli darajada foyda olishiga tqsqinlik qilmoqda. Misol uchun, mahalliy bozorda chinni buyumlar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan xorijiy investitsiya ishtirokidagi korxona bu 60
mahsulotni tayyorlash uchun kerak bo’ladigan xom-ashyo, elektr energiyasi va boshqa yordamchi mahsulotlar va xizmatlarni qqshilgan qiymat solig’i bilan sotib oladi. Xom-ashyoni qayta ishlash va xizmatlardan foydalanish tufayli tayyor mahsulot hosil bo’ladi. Bu turdagi korxonalar qqshilgan qiymat solig’i to’lovchilari bo’lmaganligi uchun sotib olingan xom-ashyo va materiallar mahsulot tannarxiga olib boriladi. Natijada, tayyor mahsulot tannarxi sun’iy ravishda oshirilib, korxonaning foyda olish imkoniyati kamaymoqda. Bizningcha, bu boradagi qonunchilikni takomillashtirishda bu imtiyoz nafaqat xorijiy investitsiyali korxonalarga, balki o’zimizning ishlab chiqarish korxonalarimizga ham joriy etilsa, maqsadga muvofiq bo’lar edi. Bu erda faqat xorijiy investitsiyali korxonalarga berilgan imtiyozning sharti shunda bo’lishi kerakki, ular xom-ashyoni sotib olishi uchun erkin almashtiriladigan valyutada hisob-kitob qilishlari lozim. Mamlakat iqtisodiyotiga xorijiy invetitsiyalar jalb qilinayotgan bir pallada, xorijiy sarmoyadorlarning xususiy sektorga alohida qiziqish bilan qarashlarini aytib o’tish lozim. AQSh, Yaponiya va Evropaning rivojlangan davlatlari tajribasining ko’rsatishicha, xususiy sektor odatda, kichik va xususiy biznes hamda xizmat ko’rsatish sohalarida rivojlanadi. Bu davlatlarda xususiy sektorning YaIMdagi ulushi 50-60%ni tashkil etadi. Ish bilan band aholining 65- 70 %i aynan mana shu sohada faoliyat ko’rsatadi. Mamlakatimizda esa xususiy sektorning YaIMdagi ulushi bor-yo’g’i 35 %ni (2001 yil ma’lumotlari bo’yicha), aholini ish bilan ta’minlashda esa atigi 30 %ni tashkil qiladi 24 . Bozor munosabatlari sharoitida resurslar va mol-mulk solig’ining xorijiy investitsiyali korxonalarga ta’siri sezilarli bo’lishi mumkin. Chunki, zamonaviy ishlab chiqarish texnologiyasining qiymati arzon emas va shuning uchun katta soliq manbaiga ega bo’lgan holda, bu soliq miqdorining ozgina qsishi korxonaning hamma foydasini ishg’ol etishi mumkin. Mol-mulk solig’ining yuqori darajada o’rnatilishi birinchi navbatda, ishlab chiqarish vositalariga, sig’imi katta bo’lgan xqjalik yuritish va ilmiy ishlab chiqarish manfaatlariga
24 «Тошкент оқшоми» газетаси. Т.:2002 йил 15 феврал сони. 61
salbiy ta’sir ko’rsatadi. Mol-mulk solig’i stavkasining korxonalar to’lov qobiliyatiga qarab darajalashuvi korxonalar moliyaviy ahvolini mustahkamlash uchun xizmat qiladi. Fikrimizcha, korxonalarning investitsion faolligini va mamlakatga yangi texnologiyalar kiritishni rag’batlantirish borasidagi imtiyozlarni maqsadli va adresli bo’lishini taqozo etadigan chora-tadbirlarni amalga oshirish maqsadga muvofiq. Amaldagi soliq qonunchiligida investitsion faollikni qo’llab- quvvatlaydigan soliq imtiyozlari moliya yili davomida bir martagina qo’llanilishi talab etiladi. Bu albatta, tadbirkorlik faolligini susaytirish bilan birga, uning jozibadorligiga ham putur yetkazadi. Bu borada rivojlangan mamlakatlar tajribasi ayniqsa qo’l kelishi mumkin. Shu bilan birga, jahon amaliyotida qo’llanib kelinayotgan bir qator rag’batlantiruvchi chora-tadbirlarning qo’llanilishi tizimning yanada samarali ishlashiga olib kelishi mumkin: a) yuzaga kelgan joriy zararlarni besh yil davomida olingan daromadlar hisobiga o’tkazish; b) bu zararlarni oldingi yilda olingan foyda hisobiga qaratish; v) turli zahiralarni shakllantirishga ruxsat berish (undirilishi gumon qarzlar, fan-texnika taraqqiyoti, qaytarilgan mahsulot uchun va boshqa zahiralar); g) ba’zi asosiy vositalar uchun alohida eskirish me’yorini hisoblashga ruxsat berish, chunonchi, 24 soat ishlovchi asosiy vositalar uchun alohida tezlashtirilgan eskirish me’yorlarini qo’llash. Yuqorida bayon etib o’tilgan fikr-mulohazalarimiz nafaqat soliq tizimidagi ayrim muammolarni hal etishda, balki shu bilan birga, bugungi kunda iqtisodiyotimiz duch kelayotgan ayrim kamchiliklarni bartaraf etishda ham xizmat qiladi, degan fikrni bildirgan holda, bular natijasida kelib chiqadigan chora-tadbirlar tizimini keltirib o’tishni lozim topdik: xorijiy investorlarga berilayotgan imtiyozlar mexanizmini ba’zi bir shartlar bilan boyitish. Xususan, eksportyor korxonalar uchun jahon 62
standartlariga to’g’ri keladigan tayyor mahsulot ishlab chiqarish fakti tasdiqlangandagina soliq imtiyozini taqdim etish; soliq solishning soddalashtirilgan tizimida ishlovchi korxonalarning moliyaviy barqarorligini ta’minlash uchun sotib olinayotgan xom-ashyo va materiallardagi qo’shilgan qiymat solig’ining alohida hisobini yuritish va uni tannarxga qo’shmaslik natijasida mahsulot tannarxining sun’iy ravishda oshishini oldini olish; soliqqa tortiladigan bazani isloh etish orqali ba’zi bir xarajatlarni uning tarkibidan chiqarish, korxonalarning moliyaviy mustahkamligini ta’minlaydi; korxonaning o’z ishlab chiqarishiga investitsiya qilish, xususan, sotib olinayotgan zamonaviy texnologiya uchun xqjalik yurituvchi sub’ektlarga alohida rag’batlantirish chora-tadbirlarini qo’llash. Shuningdek, bu sub’ektlarni qo’llab-quvvatlashga qaratilgan soliq imtiyozlarining qanchalik samara berayotganligi to’g’risidagi masala ham asosiy hisoblanadi. Chunki, o’z faoliyatining dastlabki yillarida soliq imtiyozlariga ega bo’lgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’z hisobotlarida olayotgan foydalarini, ishlab chiqarish hajmlarini va boshqa iqtisodiy ko’rsatkichlarini to’liq ko’rsatadilar, lekin imtiyozlarning qisqarishi bilan bu ko’rsatkichlar miqdori ham asta-sekin kamayuvchi xarakter kasb etib boradi. Bunday nomaqbul holatlarning oldini olishni soliq imtiyozlari evaziga bqshatib olingan mablag’larni faqat ishlab chiqarishni rivojlantirishga yo’naltirish orqali amalga oshirish mumkin. Fikrimizcha, korxonalarning investitsion faolligini va mamlakatga yangi texnologiyalar kiritishni rag’batlantirish borasidagi imtiyozlarni maqsadli va adresli bo’lishini taqozo etadigan chora-tadbirlarni amalga oshirish maqsadga muvofiq. Amaldagi soliq qonunchiligida investitsion faollikni qo’llab- quvvatlaydigan soliq imtiyozlari moliya yili davomida bir martagina qo’llanilishi talab etiladi. Bu albatta, tadbirkorlik faolligini susaytirish bilan birga, uning jozibadorligiga ham putur yetkazadi. Bu borada rivojlangan mamlakatlar tajribasi ayniqsa qo’l kelishi mumkin. |
