Son so’z turkumi

Son so’z turkumi

• Reja:
• Son haqida ma’lumot.
• Sonning leksik, grammatik xususiyatlari.
• Bir sonining o’ziga xos xususiyatlari.
• Miqdorni butun va qismlarga ajratib ifodalashga ko’ra turlari.
• Sonning ma’no turlari.
• Sonning tuzilishiga ko’ra turlari.

• www.arxiv.uz

• Narsa-buyumning sanog’ini, joylashish tartibini, ish-harakatning bajarilish tartibini bildirgan so’zlar son deyiladi. Necha? qancha? nechanchi? so’roqlariga javob bo’ladi.
• Sonlar harflar bilan ham, raqamlar bilan ham ifodalanadi.
• a) arab raqamlari: 1,2,3, 19, 1990 (sana, sinf, yil, moddalarni ifodalashda ishlatiladi).
• b) rim raqamlari: I, IV, VI, IX, VIII, XX (asr, konferentsiya, anjumanlarni ifodalashda ishlatiladi).

• www.arxiv.uz

• Har qanday son raqam bilan ifodalanadi. Oz, ko’p so’zlari ham miqdorni ifodalaydi.
• Eski o’zbek tilida tuman (10000), lak (yuz ming) sonlari ham bo’lgan. Boshqird, uyg’ur tilida (Dmitrev fikricha) ming (10) ni bildirgan. Tarixiy so’zlar.
• Son predmetning miqdorini bildiradi. SHuning uchun gapda predmet tushunchasini ifodalovchi otga bog’lanib keladi. Masalan: Rasulbek 4 ta gilamni mashinaga joylab bo’lguncha, terlab-pishib ketdi. (predmetning miqdorini bildiradi).
• Azizbek birinchi ayolni imlab ko’rsatdi (tartib ifodalayapti).
• Fe’lga bog’lanib keladi: Urgutlik tojiklarga uning bu bema’niligi malol kelgandan bir-ikki ushlab olishdi, kaltaklashdi. (S.Ahm).

• www.arxiv.uz

• Son otga bog’lanib kelgan konkret miqdorni ifodalaydi. Otga bog’lanmagan holda ham qo’llanadi. Bunda miqdor mavhum, abstrakt bo’ladi (hisoblashda, arifmetikada). Sonning nomi bo’lib keladi. Ikki qo’shuv ikki barobar to’rt. 2 ta nima ekanligi aniq emas.
• I. Sonning leksik- semantik xususiyatlari: Miqdor tushunchasini ifodalaydi. Miqdor tushunchasining nomi bo’ladi.

• www.arxiv.uz

• II.Morfologik xususiyatlari: 1) turlanmasligi: Biz ozdan keyin shoir holvafurush tandiridan yangi uzilgan ikkita non bilan juda nafis ishlangan mis lagan kesma holva olib chiqdi: 4 kitob, 10 talaba.
• 1) otga bog’lanmaganda, son bog’langan sifatlarning ot tushib qolganda (otlashadi). Turlanadi (2 xil tushunchani –miqdor, predmetni, tasavvurni aks ettiradi). (Maqol, afforizm, hikmatli so’zlarda uchraydi). Bilagi zo’r birni yiqar, bilimi zo’r mingni yiqar. (Ikkoviga birov botolmas, otliqqa yayov yetolmas) 10 bir yonda, 100 bir yonda, botir yurar maydonda.

• www.arxiv.uz

• Otlashgan son fikrni stimistik jixatdan ixcham, obrazli ifodalash uchun xizmat qiladi. Hamma turlari ham turlanmaydi, chamali son (-tacha, -lab) –lar, va kasr songa qo’shilmaydi.
• I shaxs birlik egalik sanoq son otlashgan formaga qo’shilmaydi: oltim, beshim.
• 2. Son yasalish sistemasiga ega emas.
• 3. Sonning turli modal formlarini hosil qilgan forma yasovchi qo’shimchalar bor, -ta, -tacha, -tadan, -ov kabi. Sonning bu modal formalari predmetning to’dasini. Taxminiy miqdorini, taqsimini, joylashish tartibini ko’rsatadi: beshtadan daftar, III kurs, uchchala talaba.
• 4. Hisob so’zlari bilan qo’llanadi. 2 juft tufli, 1 so’m (pul), 1990 yil.

• www.arxiv.uz