Sotsializatsiya tushunchasi

Sotsializatsiya tushunchasi
Insonning tashqi dunyo bilan o'zaro ta'sirida rivojlanish jarayoni sotsializatsiya deb ataladi.
Amerikalik sotsiolog N.Smelser sotsializatsiyani "individlarning ijtimoiy rollariga mos keladigan malakalari va ijtimoiy munosabatlarini shakllantirish jarayoni" deb ta'riflaydi. Polsha sotsiologi Y.Shchepanski sotsializatsiyani “shaxsni jamiyat hayotida ishtirok etishga bog‘laydigan, madaniyatni tushunishga, o‘zini guruhlarda tutishga, o‘zini namoyon qilishga va turli ijtimoiy rollarni bajarishga o‘rgatuvchi butun muhitning ta’siri” deb tushunadi.
Ko'pgina pedagogik faoliyat bolalar rivojlanishining barcha tomonlarini qamrab olmaydi, chunki o'qituvchilar hali nazariya va amaliyotni bog'lash va ilg'or kurslarda o'rganilgan tushunchalarni sinab ko'rish imkoniyatiga ega emaslar. Shuning uchun o'qituvchilar psixologiya, pedagogika va sotsiologiyaning nazariy va kontseptual hissasi bilan tashkil etish va rivojlanishning kundalik ehtiyojlari o'rtasidagi vositachilik rolining ahamiyatini bilishlari kerak. ta'lim faoliyati ichida Kundalik hayot muassasalar. Tanamachining fikricha, bu, xususan, zarur.
Aynan shu yo'nalishda konstruktivistik ijtimoiy-madaniy nuqtai nazarning hamkorligi o'z vaqtida amalga oshirildi. Bir tomondan, bu yangi rivojlanish uchun aniq istiqbollarni ochadi madaniy amaliyotlar rivojlanish va ta'lim kontekstida ijtimoiy o'zaro ta'sirlar va munosabatlarning asosiy rolini ta'kidlaydi. Boshqa tomondan, istiqbol muayyan ta'lim maqsadlarini, shu jumladan ijtimoiy maqsadlarni ilgari surishda faol, qasddan va ongli mavzuning muhimligini ta'kidlaydi, o'qituvchiga strukturaning markaziy jihatlarini aniqlash va tahlil qilishga yordam beradigan mikrogenetik metodologiyalarning ahamiyatiga ishora qiladi. pedagogik faoliyatning madaniy kontekstidagi o'zaro ta'sir dinamikasi.
Turli lug'atlarda sotsializatsiya quyidagicha ta'riflanadi (qarang: 147, 67-bet):
1) "shaxsning hayoti davomida o'zi mansub bo'lgan jamiyatning ijtimoiy normalari va madaniy qadriyatlarini o'zlashtirish jarayoni";
2) “assimilyatsiya jarayoni va yanada rivojlantirish ijtimoiy-madaniy tajribaga ega shaxs”;
3) "shaxsni shakllantirish, shaxs tomonidan ma'lum bir jamiyatga, ijtimoiy hamjamiyatga, guruhga xos bo'lgan qadriyatlar, me'yorlar, munosabatlar, xulq-atvor namunalarini o'rganish va o'zlashtirish jarayoni";
Shunday qilib, maktab muhiti oila bilan birgalikda bolalar o'rtasidagi ijtimoiy rivojlanish va hamkorlikni rag'batlantirish uchun imtiyozli makondir. Interfaol dinamika va ta'lim loyihalari odamlar o'rtasidagi hurmat va hamkorlik bilan tavsiflangan o'zaro ta'sir va munosabatlarni rivojlantirishga yo'naltirilishi kerak.
Ijtimoiy kontekstda ijtimoiy rivojlanish: o'zaro hamkorlikdagi hamkorlik va raqobatbardosh o'zaro ta'sir modellari. Connolly, Rivojlanish psixologiyasi bo'yicha qo'llanma. Maktab psixologiyasi va xilma-xilligi: Demokratik madaniyatni shakllantirishdagi amaliyotlar, e'tiqodlar va qadriyatlar. Maciel, Inson taraqqiyoti: Psixologiya va ta'lim dialogiga qo'shgan hissasi.
4) “amaliy faoliyatda muayyan rol oʻynash orqali shaxsni ijtimoiy amaliyotga kiritish, ijtimoiy fazilatlarni egallash, ijtimoiy tajribani oʻzlashtirish va oʻz mohiyatini anglashning murakkab, koʻp qirrali jarayoni”.
Mahalliy fanda sotsializatsiya muammosini shakllantirish va ko'rib chiqishga eng katta hissa I.S.Con. Uning asarlarida muammoning falsafiy tomonlari ham, sotsiologik, ijtimoiy-psixologik, etnografik va pedagogik jihatlari ham o‘z ifodasini topgan. I.S. nuqtai nazaridan. Kona, "ijtimoiylashtirish" tushunchasining ko'lami "ta'lim" tushunchasidan biroz kengroqdir. Ta'lim, birinchi navbatda, yo'naltirilgan ta'sirlar tizimini nazarda tutadi, uning yordamida shaxs o'ziga kerakli xususiyat va xususiyatlarni singdirishga harakat qiladi, ijtimoiylashuv esa, shuningdek, o'z-o'zidan paydo bo'ladigan ta'sirlarni ham o'z ichiga oladi, bu orqali shaxs madaniyatga qo'shiladi va to'laqonli bo'ladi. tegishli jamiyatning a'zosi.
Bola rivojlanishida metakommunikatsiyaga ijtimoiy-madaniy konstruktivistik yondashuv. Valsiner, inson rivojlanishidagi metakommunikatsiya. Labirintlarning ma'nosi: bola va madaniyat bir-birini qanday yaratadi. Miller, "Bolalarni ijtimoiylashtirishga sharhlovchi yondashuvlar". Bola rivojlanishining yangi yo'nalishlari.
Maktabdagi muvaffaqiyatsizlik: ijtimoiy muammo. Karlos Chagas fondining ilmiy maqolalari, 45, 3. Rivojlanayotgan madaniyat. Rivojlanish psixologiyasi: kengaytirilgan darslik. J: Lawrence Erlbaum Associates. Nyu-York: Kembrij universiteti nashriyoti. Chikago: Chikago universiteti matbuoti.
Pedagogika fanida so‘nggi yillarda ijtimoiylashuv muammosi A. V. Mudrik tomonidan faol rivojlantirildi (82, 85,86).
Ijtimoiylashuv insonning atrof-muhit bilan o'z-o'zidan o'zaro ta'siri sharoitida, jamiyat va (yoki) davlat tomonidan ma'lum yoshga, odamlarning ijtimoiy, kasbiy guruhlariga nisbatan yo'naltirilgan ta'sir jarayonida, shuningdek nisbatan maqsadga muvofiqdir. va ijtimoiy nazorat ostidagi ta'lim (oilaviy, diniy, ijtimoiy).
Bolalarni talqin qilishda nazariy va uslubiy istiqbollar. Miller, "Bolalarni ijtimoiylashtirishga sharhlovchi yondashuvlar: bola rivojlanishining yangi yo'nalishlari". Psixologiya instituti, Braziliya universiteti, Braziliya. Psixologik bilim va ta'lim bilan aloqasi. Ochiq, 9, 3.
Boshqasiga asoslanish: inson taraqqiyotining konstruktivistik ijtimoiy-madaniy istiqboli. Kosta Junior. Inson taraqqiyoti fani: hozirgi tendentsiyalar va kelajak istiqbollari. Doktorlik dissertatsiyasi, Psixologiya instituti, Braziliya universiteti, Braziliya.
Ijtimoiylashuvning mohiyati shundan iboratki, u shaxsni o'zi mansub bo'lgan jamiyat a'zosi sifatida shakllantiradi. Har qanday jamiyat o'zining ijtimoiy, madaniy, diniy va axloqiy ideallariga eng mos keladigan ma'lum bir turdagi shaxsni shakllantirishga intilgan va intilmoqda. Lekin bu ideallarning mazmuni tarixiy an’analarga, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyotga, ijtimoiy-siyosiy tuzumga qarab juda xilma-xildir. Shu bilan birga, zamonaviy davrda jamiyatning to'la huquqli a'zosi ideali turli jamiyatlar uchun umumiy yoki ko'proq yoki kamroq o'xshash ko'plab xususiyatlarga ega ekanligini aytish mumkin. Shunga ko'ra, turli jamiyatlarda sotsializatsiya jarayoni ma'lum o'ziga xosliklarni saqlab qolgan holda, global sayyoraviy va global tendentsiyalar (urbanizatsiya va axborotlashtirishdan ekologik va demografik siljishlar) bilan bog'liq bo'lgan bir qator universal va o'xshash xususiyatlarga ega bo'ladi.
Hamkorlik, raqobat va individualizm: rivojlanish kontekstlarining mikrogenetik tahlili maktabgacha ta'lim. Doktorlik dissertatsiyasi, Psixologiya instituti, Braziliya universiteti, Braziliya. Sotsiologik tadqiqotlarda sotsializatsiya qarama-qarshiliklarni o'z ichiga olgan atamadir.
Ammo mas'uliyat bilan va bilim doirasidan tashqarida ijtimoiylashuv jarayoni haqida gapirish muhimdir. Ijtimoiylashuv jarayoni bolalikdan boshlanadi. Madaniy antropologik tadqiqotlarga bag'ishlangan qiz Margaret Mead sotsializatsiya jarayoni ikkiga bo'linadi, degan fikrni mustahkamladi: bir tomondan, bolalik davriga to'g'ri keladigan birlamchi sotsializatsiya va bu orqali inson jamiyatning a'zosi bo'ladi. ikkinchisi, ikkilamchi sotsializatsiyalarning uzluksiz to'plami bo'lib, ular orqali barcha yoshdagi shaxslar va murakkab va juda tabaqalangan jamiyatlar o'zlarining shaxsiyatlari ustidan avtonomiyaga ega bo'lishga imkon beruvchi rollar, me'yorlar va turli xil vakilliklarni o'z ichiga oladi.
Ijtimoiylashuv jarayonining mazmuni har qanday jamiyat o'z a'zolarining erkak yoki ayol rollarini muvaffaqiyatli o'zlashtirishdan (ya'ni, jinsiy rolni muvaffaqiyatli sotsializatsiya qilishda), malakali ishtirok etishdan manfaatdorligi bilan belgilanadi. ishlab chiqarish faoliyati (kasbiy sotsializatsiya), mustahkam oila yaratish (o'rganilgan oila rollari), qonunga bo'ysunuvchi fuqarolar (siyosiy sotsializatsiya) edi va hokazo Bularning barchasi insonni sotsializatsiya ob'ekti sifatida tavsiflaydi. Shu bilan birga, inson nafaqat ob'ekt, balki sotsializatsiya sub'ekti bo'lib, jamiyatning to'la huquqli a'zosiga aylanadi.
Meadning birlamchi sotsializatsiyasida sub'ektiv o'zlashtirish deb ataladigan kichik narsa mavjud. Bu, asosan, inson ijtimoiy rollarni tan oladi va aniqlaydi va ularni shaxsiy tarzda bajarishni o'rganadi. Shu sababli, Meadning tadqiqotlari sotsializatsiya jarayoni sub'ektivlik va o'zaro tushunish bilan boshqarilishini juda aniq ko'rsatadi. Dyurkgeym narsaga nisbatan deterministik nuqtai nazarga ega bo'lishiga va tashqi ta'sirlar ustunligiga ishonishiga qaramay, Meadning sub'ektiv yondashuvi bilan birlashadi.
Keyin habitus deb ataladigan narsaga kiramiz. Biz jinsiy aloqaning sotsializatsiyasini o'z ichiga olgan habitusda topamiz. Bizni individual qiladigan hamma narsa. Ammo Bordieu uchun habitus muqarrar determinizm emas, balki ehtimoliy tendentsiyadir. Bu bizni Meadning sub'ektivligiga qaytaradi. Xulosa qilib aytadigan bo'lsak: sotsializatsiya murakkab, sub'ektiv tushunchadir, xoh Dyurkgeymchi determinizmda bo'lsin, xoh marksistik strukturalizmda bo'lsin, biz nazariy bilimlarsiz mas'uliyatsizlik haqida gapira olmaymiz. Ijtimoiylashuv jarayoni qayta belgilanishi va zamonaviy voqelikka o'tishi mumkin.
Ijtimoiylashuv jarayonida shaxs sub'ekt sifatida ijtimoiy normalar va madaniy qadriyatlarni o'z faoliyatini amalga oshirish, jamiyatda o'zini o'zi rivojlantirish va o'zini o'zi anglash bilan ajralmas birlikda o'zlashtiradi. Ijtimoiylashuv inson uchun muvaffaqiyatli bo'ladi, agar uning shaxsiyati jarayonda rivojlansa.
Shaxsning shakllanishi murakkab jarayon bo'lib, bir qator o'zaro bog'liq darajalarni o'z ichiga oladi. Shaxsning biologik, psixologik, ijtimoiy va mafkuraviy shakllanish darajalarini ajratib ko'rsatish mumkin. Ularning har biri o'ziga xos xususiyatlar va xususiyatlar bilan ajralib turadi, lekin ularning barchasi bir-biri bilan chambarchas bog'liq va yagona bir butunlikni tashkil qiladi. Turli vaqt bosqichlarida u yoki bu daraja ustunlik qiladi. Bolalik davrida insonning jismoniy rivojlanishi eng intensiv tarzda sodir bo'ladi, ijtimoiy va mafkuraviy tarkibiy qismlar esa kamroq namoyon bo'ladi. Keyin ijtimoiy va mafkuraviy komponentlar hukmronlik qila boshlaydi, jismoniy qismi esa orqaga o'tadi.
Ijtimoiylashuv nafaqat ob'ektiv tuzilmalarni ichkilashtirishga, balki shaxsning xatti-harakati orqali eksteriorizatsiyaga ham bog'liq. Ayolning feminist bo'lishi uning sotsializatsiya jarayoni muvaffaqiyatsiz bo'lganligini anglatmaydi. Xuddi shu tarzda, trans ayol, u go'dakligida unga majburlangan erkak ijtimoiylashuviga tushib qolganligini anglatmaydi. Subyektivlik bizning mavjudligimizni qamrab oladi va biz stimullarga javob berganimizda, bizning shaxsiyatimizni yaratadi. muhit. Bu ijtimoiylashuv jarayoni.
Ijtimoiylashtirish - bu jamiyatning normalari, qoidalari va boshqa qoidalari, qadriyatlari va munosabatlarini o'rganish jarayoni. Ijtimoiylashuv - bu bolalikdan boshlanadigan doimiy jarayon. Bu jamiyat mavjud bo'lgan hayotiy ta'lim jarayonidir. Har bir jamiyat o'z a'zolarini o'z qadriyatlariga muvofiq birlashtiradi.
Shaxsning rivojlanishi jarayonida alohida komponentlar o'zaro munosabatlarining o'ziga xosligi faoliyatning tabiatida ham namoyon bo'ladi. Shunday qilib, o'yin faoliyati odatda yuqori darajadagi ijtimoiylashuvni va yaxshi shakllangan dunyoqarashni talab qilmaydi (garchi ular butunlay chiqarib tashlanmasa ham). Ta'lim va ishlab chiqarish faoliyati ijtimoiy omil rolining ortishi bilan birga keladi va ijodiy o'zgartiruvchi faoliyat etuk dunyoqarashning mavjudligini taqozo etadi.
Inson tabiati nima?
"Tabiat" va "madaniyat" haqidagi munozaralar o'nlab yillar davomida davom etmoqda. Ba'zi olimlar tabiat o'ynaydi, deb hisoblashadi muhim rol sotsializatsiyada, boshqalar esa madaniyatni insonni ijtimoiylashtirishning yo'li deb hisoblashadi. Ushbu munozarali savolga javob berish uchun hech bo'lmaganda odamlarda tabiiy tilda mavjud bo'lmagan mantiqiy sabablarni keltirish mumkin. Bu jamiyat faqat suyaklari, go'shti va nafas olish tizimiga ega bo'lgan bolani o'z ichiga oladi. Agar bu bola bir necha yil karserda saqlansa, u gapira olmaydi.
Ijtimoiylashuv jarayonida shaxsning rivojlanishi inson bir qator vazifalarni hal qilganda sodir bo'ladi. An'anaviy ravishda, ijtimoiylashuvning har bir yoshi yoki bosqichi uchun uchta vazifa guruhini ajratish mumkin: tabiiy-madaniy, ijtimoiy-madaniy va ijtimoiy-psixologik.
Tabiiy va madaniy vazifalar - har bir yosh bosqichida ma'lum bir mintaqaviy va madaniy sharoitlarda me'yoriy farqlarga ega bo'lgan jismoniy va jinsiy rivojlanishning ma'lum darajasiga erishish (turli etnik guruhlar va mintaqalarda balog'atga etishning turli ko'rsatkichlari, erkaklik va ayollik me'yorlari va boshqalar). .).
Irsiyat unga o'sishi uchun zarur bo'lgan narsani beradi, lekin ijtimoiy muhit unga tilni o'rgatadi. Tilning bu kontseptsiyasisiz shaxs boshqalar bilan munosabatlarni yarata olmaydi. Til aloqalarni yaratishga va ijtimoiy o'zaro ta'sirda ishtirok etishga yordam beradi. Shunday qilib, ijtimoiy muhit borliqni ijtimoiy mavjudotga aylantiradi.
Hozirgi pragmatizm sotsiologi Charlz Xerton Kuli bizning o'zimizni takomillashtirish tuyg'usi boshqalar bilan o'zaro munosabatda bo'lish natijasida rivojlanadi, deb hisoblaydi. Uning fikricha, bu nazariyaning uchta elementi mavjud. Biz kontseptsiyani ishlab chiqmoqdamiz. Boshqalarning reaktsiyalaridan biz o'zimiz haqida his-tuyg'ularni va g'oyalarni rivojlantiramiz.

• 
  Misol uchun, boshqalar bizni aqlli yoki ahmoq deb o'ylashini taxmin qilishimiz mumkin.
  
• 
  Biz boshqalarning reaktsiyalarini sharhlaymiz.
  
• 
  Ehtimol, boshqalar bizni qanday baholashini bilishimiz kerak.
  
• 
  Ular bizni aqlli bo'lganimiz uchun yaxshi ko'radilarmi?
  
• 
  Bizni ahmoq bo'lganimiz uchun yomon ko'rishadimi?
  

O'z-o'zini hurmat qilish nazariyasi inson o'z qiyofasini ko'rishi mumkin bo'lgan "ijtimoiy oyna" ga o'xshaydi.
Ijtimoiy-madaniy vazifalar - ma'lum bir jamiyatda o'z tarixining ma'lum bir davridagi har bir yosh bosqichiga xos bo'lgan kognitiv, axloqiy, qiymat-semantik. Bu vazifalar ob'ektiv ravishda butun jamiyat, shaxsning mintaqaviy va yaqin atrof-muhit tomonidan belgilanadi. Inson oldiga ijtimoiy voqelikni bilish sohasida ham, jamiyat hayotida ishtirok etish sohasida ham aniq ijtimoiy-madaniy vazifalar qo'yiladi.
O'z-o'zini rivojlantirish jarayoni bizga shaxsiyatimiz qiyofasini aniq ko'rsatadi. Biz o'z shaxsiyatimizni boshqalarning fikriga qarab baholay olamiz. Shunday qilib, ijtimoiylashuv jarayonida o'z-o'zini hurmat qilish jarayoni muhim rol o'ynaydi. Ijtimoiylashtirish agentlari - bu bizning his-tuyg'ularimizga, xulq-atvorimizga va xatti-harakatlarimizga ta'sir qiladigan odamlar va odamlar guruhlari. Oila, din, maktab, ish bizning jamiyatdagi o'rnimizni tayyorlaydigan sotsializatsiya agentlaridir.
Oila muhim ijtimoiylashtiruvchi vosita bo'lib, unda bola oila tilida o'rganadi. Sekin va asta-sekin, bola turli oila a'zolarining rollarini o'rganadi. Bu ota, ona, aka-uka rollarini tan oladi. Din shuningdek, inson yaxshilik va yomonlikni o'rgatgan ijtimoiylashuvning muhim agentidir. Dinlar hayotimizning ajralmas qismiga aylangan axloqning asosiy g'oyalarini ta'minlaydi. Din bizga o'zini tutish, gapirish va ijtimoiy munosabatlarimizga mos keladigan usullarni o'rgatadi.
Ijtimoiy-madaniy seriyalarning vazifalari, go'yo, ikki qatlamga ega. Bir tomondan, bu jamiyat institutlari tomonidan shaxsga og'zaki shaklda taqdim etiladigan vazifalar, ikkinchi tomondan, ijtimoiy amaliyot, odatlar, urf-odatlar, yaqin atrof-muhitning psixologik stereotiplaridan u tomonidan qabul qilinadigan vazifalar. Bundan tashqari, bu ikki qatlam har doim ham bir-biriga to'g'ri kelmaydi va ko'pincha va qisman bir-biriga zid keladi.
Maktablar va bolalar markazlari sotsializatsiya agentlari bo'lib, u erda bola bir xil yoshdagi ko'plab odamlar bilan uchrashadi. Ushbu sotsializatsiya agentlari bolalarning intellektual shaxsini rag'batlantiradi. Kasbiy muhit - bu shaxs kattalikka kiradigan yana bir ijtimoiylashtiruvchi vositadir. Ko'rinishidan, ish joyi odam mahorat evaziga bir necha evro oladi. Ish joyi ijtimoiylashuv agenti bo'lib, u erda odam ko'p narsalarni o'rganish imkoniyatiga ega.
Ijtimoiylashuv - bu shaxs jamiyat asoslarini o'rganadigan doimiy jarayon. Normlar, urf-odatlar, qadriyatlar, munosabatlar, fikrlar va xalq an'analari sotsializatsiyadan foydalanish orqali avloddan-avlodga o'tdi. Bola o'zi bilan irsiyatga ozgina olib keladi, lekin ijtimoiy muhit unga ijtimoiy aloqalarni yaratish uchun kerak bo'lgan narsalarni beradi.
Ijtimoiy-psixologik vazifalar - bu har bir yosh bosqichida o'ziga xos mazmun va ularni hal qilish usullariga ega bo'lgan shaxsning o'z-o'zini ongini shakllantirish, uning hozirgi hayotda va kelajakda o'zini o'zi belgilashi, o'zini o'zi anglashi va o'zini o'zi tasdiqlashi.
Insonning o'zini o'zi anglashi - bu har bir yoshda o'zini o'zi bilishning ma'lum bir me'yoriga, o'zini o'zi qabul qilish o'lchoviga, nisbatan yaxlit o'zini o'zi anglashning mavjudligi va o'zini o'zi hurmat qilishning ma'lum darajasiga erishishdir. .
Sizga ushbu maqola yoqdimi? Mead, aynan "muhim boshqalar" bilan qarama-qarshilik orqali "boshqalar bu yashirin ijtimoiylashuv sodir bo'lishini umumlashtirishgan". Ijtimoiylashuv odamlarni butun hayoti davomida tashvishga soladigan uzluksiz jarayon sifatida ko'rish kerak. Birlamchi sotsializatsiya va ikkilamchi sotsializatsiya o'rtasida klassik farq mavjud. Birlamchi sotsializatsiya bolalik davriga to'g'ri keladi. Bu birinchi navbatda asosiy tarzda amalga oshiriladi; uning harakatlari jamiyatning tuzilishi uchun zarurdir. Maktab boshlang'ich sotsializatsiyaning yana bir muhim namunasidir: Émil Dyurkgeym uchun yosh avlodning kattalar avlodi tomonidan ushbu uslubiy ijtimoiylashuvi uni tashkil etuvchi qadriyatlar va qadriyatlarni singdirishga imkon beradi. umumiy asos jamiyat.
Inson o'zini o'zi bilishning uchta usuliga ega. Birinchisi, baholash, boshqa odamlarning fikrlari. Ushbu baholashlar eng oddiy (suhbatdoshning har qanday so'zlariga javoban kulgili tabassum) va murakkab (masalan, ish joyidagi attestatsiya, uning davomida bildirilgan fikrlar professional martaba istiqbollarini belgilaydi). Ikkinchi yo'l - ijtimoiy taqqoslash. bilan har qanday odam erta bolalik o'zini boshqa odamlar bilan taqqoslay boshlaydi va taqqoslash - tengdoshlaridan, avlodidan orqadami, ular uni tushunadimi yoki yo'qmi, degan xulosaga keladi. Ayniqsa, bu ko'pincha yoshlarda sodir bo'ladi; boshqalar bilan hamqadam bo'lish, yoshlar uchun zamon darajasida bo'lish zarurati juda dolzarb. Uchinchi mumkin bo'lgan yo'l - o'z-o'zini hurmat qilish. Inson o'z harakatlarini tashqi tomondan kuzatadi va ularning motivlari, boshqalar bilan munosabatlari va o'z harakatlari haqida xulosa chiqaradi. shaxsiy fazilatlar. Darhaqiqat, harakat, ya’ni ijtimoiy vaziyatdagi harakat shaxsning ichki dunyosini ochib beradi, unda nima muhim, nima tashqi, vaziyatli ekanligini ochib beradi. O'z-o'zini bilishning bu usuli birinchi ikkitasiga qaraganda ancha murakkab: odam ba'zida maxsus vaziyatni qurishi kerak, keyin esa unda o'zini sinab ko'rishi kerak.
Bola ham tengdoshlar guruhi orqali ko'proq norasmiy muloqot qiladi. Ikkilamchi sotsializatsiya birlamchi sotsializatsiya yutuqlariga asoslanadi, ularni kengaytiradi va oxir-oqibat o'zgartiradi. Bu kattalarga ma'lum guruhlarga qo'shilishga imkon beradi; Shunday qilib, har bir inson turli xil ijtimoiy rollarga va uning hayoti davomida u bo'ladigan rollarga sotsializatsiya qilinadi. Agar bolalik davrida u ayniqsa qizg'in bo'lsa, sotsializatsiya hech qachon tugamaydi, uning natijalari dastlabki va har doim shubha ostiga olinadi.
Birlamchi sotsializatsiyaning turli holatlarining nisbiy kuchida qanday o'zgarishlarni sezasiz? Lakmanning ta'kidlashicha, birlamchi sotsializatsiyaning oqibatlari yanada muhimroq bo'ladi va hissiy kontekstga joylashtiriladi. Bu ikkilamchi sotsializatsiya mahsulotlari shaxsda kamroq ildiz otganligini anglatadimi?
Insonning o'zini o'zi belgilashi hozirgi hayotning turli sohalarida ma'lum bir pozitsiyani topish va kelajak uchun rejalar ishlab chiqishni o'z ichiga oladi. Shunday qilib, boshlang'ich maktab yoshida bola yangi ijtimoiy vaziyatda - maktabga kirish holatida individual ravishda maqbul va ijtimoiy ma'qullangan pozitsiyani topishi kerak. U tengdoshlar va kattalar bilan munosabatlarni belgilashi, shu munosabat bilan o'zida mavjud bo'lgan munosabatlar tizimini qayta qurishi kerak. O'smirlik davrida alohida ma'no bir jinsdagi tengdoshlar orasida mavqeni izlashga erishadi, bu erta yoshlik davrida qarama-qarshi jinsdagi tengdoshlar bilan munosabatlardagi pozitsiyani aniqlash orqali to'ldiriladi. Yoshlikda siz oilada va ish sohasida o'z mavqeingizni topishingiz kerak. Va hokazo.
Shaxsiy o'zini-o'zi tasdiqlash - bu insonni hayotning u uchun muhim bo'lgan sohalarida qoniqtiradigan o'z faoliyatini amalga oshirish. Shu bilan birga, ushbu amalga oshirishning muvaffaqiyati inson uchun muhim bo'lgan shaxslar tomonidan tan olinishi va ma'qullanishi kerak. Shunday qilib, o'smirlik davrida kattalardan avtonomiyaga erishish orqali o'zini o'zi tasdiqlash alohida ahamiyatga ega. Erta o'smirlik davrida o'zini-o'zi tasdiqlash tengdoshlaridan ma'lum bir avtonomiyaga ega bo'lish va muhim kattalar bilan aloqani saqlab qolish orqali erishiladi. Voyaga etganida - unumdorlik hissi, vaziyatni nazorat qilish tuyg'usi, qariyalarda esa - yashagan hayotdan qoniqish hissi paydo bo'ladi. Shaxsiy o'zini o'zi tasdiqlash turli shakllarda bo'lishi mumkin: ijtimoiy qimmatli, ijtimoiy foydali, ijtimoiy maqbul, shuningdek, asotsial va antisotsial.
Sotsializatsiya haqida gapirganda, shaxs, birinchi navbatda, ijtimoiy munosabatlar tizimiga kiritilgan ma'lum bir tarixiy davr vakili sifatida ijtimoiy tomondan namoyon bo'lishidan kelib chiqishi kerak. Shuning uchun shaxsning eng muhim xususiyatlari - uning turli sohalarda, guruhlarda, tashkilotlarda va rollarda egallagan ijtimoiy maqomlari barqarordir. ijtimoiy funktsiyalar u bajaradi. Maqom huquq va majburiyatlar bilan tavsiflanadi. Masalan, voyaga yetgan yosh fuqarolik maqomiga ega bo‘ladi, bu unga saylash va saylanish, turmush qurish, mehnat qilish majburiyati va boshqa ko‘p narsalarni beradi. Talabaning maqomi va roli uning bilim olishi kerakligini ko'rsatadi.
Ijtimoiy rollarga kelsak, hayotda ham rol ichidagi, ham rollararo ziddiyatlarga duch kelish kerak. Rollar nafaqat ijtimoiy jihatdan berilgan xulq-atvor va faoliyat shakllari, balki boshqa odamlarning rolini kutishlari bilan ham belgilanadi. Ko'pincha bu taxminlar bir-biriga zid keladi. Masalan, o'qituvchilar tirishqoq o'quvchi rolini o'ynashni talab qilsalar, sinfdoshlar esa, aksincha, quvnoq o'rtoq, darsga xalaqit beradigan hazilkash rolini talab qiladilar. Natijada, o'qituvchining ham, sinfdoshlarining fikri ham talaba uchun muhim bo'lsa, rollararo ziddiyat yuzaga keladi. Shaxsning rol ziddiyatlarini hal qilish uchun barqaror qadriyatlar tizimi, hayotiy maqsad va tanlov qilish va harakat qilish qobiliyatiga ega bo'lish kerak.
Rol nazariyasi shaxsning o'zi - rol ijrochisining faolligini, uning faoliyatiga bo'lgan munosabatini va unga ta'sirini inkor etmaydi, balki faqat har qanday faoliyatda improvizatsiya, ijodkorlik elementlarini birlashtirish zarurligini ta'kidlaydi. bir tomondan, tartibga solish, tayinlash - boshqa tomondan. Shaxsning shakllanishi kasbiy sohada, kundalik hayotda, dam olishda, shaxslararo munosabatlarda keng ko'lamli rollarni o'zlashtirishni o'z ichiga oladi.
Ijtimoiylashuv ikki tomonlama jarayon sifatida, bir tomondan, shaxs ijtimoiy muhitga, ijtimoiy aloqalar tizimiga kirib, ijtimoiy tajribaga ega bo'lishini, ikkinchi tomondan, sotsializatsiya jarayonida u ijtimoiy munosabatlar tizimini faol ravishda qayta ishlab chiqarishini anglatadi. muhitga faol kirish orqali ijtimoiy aloqalar. Shaxs ob'ektiv muammolarni hal qilishda passiv emas, balki u yoki bu darajada o'z hayotining yaratuvchisi bo'lib, o'z rivojlanishining sub'ekti, sotsializatsiya sub'ekti sifatida qaralishi mumkin.
Biroq, shaxs sotsializatsiyaning ob'ekti va sub'ekti bo'lib, uning qurboniga aylanishi mumkin. (Ijtimoiylashuv qurbonlari haqida ko'proq ma'lumot olish uchun Ijtimoiy-pedagogik viktimologiyaning 11-bobiga qarang.)
Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, insonning ijtimoiylashuvi u yoki bu tarzda unga ta'sir qiladigan va undan ma'lum bir xatti-harakat va faoliyatni talab qiladigan turli xil holatlar bilan shug'ullanadigan vaziyatda sodir bo'ladi. Bu holatlarni shartli ravishda sotsializatsiya omillari deb atash mumkin.
Lug'atlarda omil jarayon uchun zarur shartlardan biri sifatida ta'riflanadi. Insonning sotsializatsiya jarayoni haqida gapirganda, bu jarayon qanday sharoitlarda sodir bo'lishini hisobga olish kerak. A.V. Mudrik sotsializatsiyaning barcha shartlarini yoki omillarini umumlashtirilgan shaklda 4 guruhga birlashtirishni taklif qiladi. Birinchisi - megafaktorlar (mega - juda katta, universal) - sayyora, dunyo, kosmos. Ikkinchisi - makro omillar (makro - yirik) - ma'lum mamlakatlarda barcha yashovchilarning ijtimoiylashuviga ta'sir qiluvchi mamlakat, jamiyat, davlat; bu ta'sir omillarning boshqa ikkita guruhi tomonidan vositachilik qiladi. Uchinchisi - mezofaktorlar (mezo - o'rta, oraliq), odamlarning katta guruhlarini sotsializatsiya qilish shartlari, ajralib turadi: millati bo'yicha (etnos ijtimoiylashuv omili sifatida); yashash joyi va turi bo'yicha (viloyat, shahar, shaharcha, qishloq); ommaviy kommunikatsiya tarmoqlari (radio, televidenie, kino va boshqalar) auditoriyasiga mansubligi bilan. Mezofaktorlar to'rtinchi guruh omillari - mikrofaktorlar orqali ham bevosita, ham bilvosita sotsializatsiyaga ta'sir qiladi. Bularga aniq odamlarga bevosita ta'sir ko'rsatadigan shartlar kiradi: oila, tengdoshlar guruhi, mikro-jamiyat, ijtimoiy ta'lim olib boriladigan tashkilotlar - ta'lim, kasbiy, jamoat, diniy tashkilotlar.
Mikrofaktorlar insonning rivojlanishiga sotsializatsiya agentlari, ya'ni uning hayoti bilan bevosita aloqada bo'lgan shaxslar orqali ta'sir qiladi. Turli yosh bosqichlarida agentlarning tarkibi o'ziga xosdir. Shunday qilib, bolalar va o'smirlarga nisbatan ota-onalar, aka-uka va opa-singillar, qarindoshlar, tengdoshlar, qo'shnilar, o'qituvchilar. Yoshlik yoki yoshlik davrida agentlar soniga turmush o'rtog'i, ishdagi, o'qishdagi va (yoki) harbiy xizmatdagi hamkasblari ham kiradi. Voyaga etganida o'z farzandlari, qariyalarda esa oila a'zolari qo'shiladi.
I. S. Kon ta'kidlaganidek, «har qanday murakkab sanoat jamiyatining umumiy xususiyati qattiq ierarxik tizimni tashkil etmaydigan va o'z qonunlari va qoidalariga muvofiq rivojlanadigan sotsializatsiya institutlari va agentlarining ko'pligidir. Biz har doim ularning sa'y-harakatlarini muvofiqlashtirish haqida gapirar ekanmiz, biz ko'pincha bu institutlarning har biri alohida-alohida va ularning barchasi birgalikda bir xil ishni qilayotgan va hamma narsaga qodir bo'lgandek gaplashamiz. Aslida esa, albatta, bunday emas”.
Turli xil ijtimoiylashuv omillarining shaxsga ta'siri sxematik tarzda ifodalanishi mumkin, bu erda:
I - megafaktorlar,
II - makrofaktorlar, III - mezofaktorlar, IV - mikrofaktorlar.
Ijtimoiylashtirish omillari:
Insonning sotsializatsiyasi turli omillar va agentlar bilan o'zaro ta'sirda sodir bo'lishi, shuningdek, uning sotsializatsiya jarayonidagi faolligini hisobga olgan holda, sotsializatsiyaning bir nechta universal "mexanizmlari" ajratiladi va shartli ravishda quyidagicha nomlanadi va tavsiflanadi: an'anaviy - oila va yaqin atrof-muhit; institutsional - jamiyat institutlari orqali; stilize qilingan - subkulturalar orqali; shaxslararo - muhim shaxslar orqali; refleksiv - individual tajriba va xabardorlik orqali.
Ijtimoiylashuvning an'anaviy mexanizmi - bu odamning o'z oilasi va yaqin atrofiga (qo'shni va professional) xos bo'lgan me'yorlarni, xulq-atvor standartlarini, qarashlarni o'zlashtirishi, garchi ular har doim ham ijtimoiy ma'qullanganlarga to'liq mos kelmasa ham. Bu assimilyatsiya, qoida tariqasida, ongsiz darajada, hukmron stereotiplarni tanqidiy idrok etish yordamida sodir bo'ladi.
Institutsional sotsializatsiya, atamaning o'zidan ma'lum bo'lishicha, insonning uning sotsializatsiyasi uchun maxsus yaratilgan jamiyat institutlari bilan o'zaro ta'siri jarayonida amalga oshiriladi va shu yo'lda ularning asosiy funktsiyalari bilan parallel ravishda sotsializatsiya funktsiyalarini amalga oshiradi ( ishlab chiqarish, jamoat, klub va boshqa tuzilmalar, shuningdek, ommaviy axborot vositalari). Insonning turli institutlar bilan o'zaro munosabati jarayonida sotsializatsiya tegishli bilim va ijtimoiy ma'qullangan xatti-harakatlar tajribasining ortib borayotgan to'planishi asosida sodir bo'ladi.
Ijtimoiylashuvning stilize qilingan mexanizmi ma'lum bir submadaniyat doirasida ishlaydi. Submadaniyat deganda ma'lum bir yoshdagi, kasbiy yoki madaniy qatlamdagi odamlarga xos bo'lgan axloqiy-psixologik xususiyatlar va xulq-atvor ko'rinishlari majmui tushuniladi, ular odatda yosh, kasbiy yoki ijtimoiy guruh uchun turmush tarzini yaratadi. Submadaniyat, qoida tariqasida, osongina aniqlanadi, chunki u bir qator xulq-atvor va munosabatlar normalarida, xatti-harakatlar va muloqot uslubining ba'zi xususiyatlarida, nutq, ko'rinish va bo'sh vaqtni o'tkazish usullari. Submadaniyat estetik madaniyatning ma'lum qatlamlariga qaramlik, turmush tarziga oid qadriyatlar ierarxiyasi bilan tavsiflanadi. Submadaniyat insonning ijtimoiylashuviga ta'sir qiladi, chunki uning tashuvchisi bo'lgan hamkasblar yoki tengdoshlar guruhlari u uchun referent (muhim) bo'ladi.
Ijtimoiylashuvning shaxslararo mexanizmi insonning u uchun sub'ektiv ahamiyatga ega bo'lgan shaxslar bilan muloqot qilish jarayonida ishlaydi. Bu ota-ona (har qanday yoshda), sevimli o'qituvchi, hurmatli kattalar yoki hamkasb, bir xil yoki qarama-qarshi jinsdagi tengdosh do'st bo'lishi mumkin. Muloqot jarayonida ma'lum bir shaxs bilan identifikatsiya (identifikatsiya) sodir bo'ladi. Tabiiyki, muhim shaxslar insonga ta'sir qiluvchi jamiyat institutlarining a'zolari bo'lishi mumkin va agar ular tengdoshlar yoki hamkasblar bo'lsa, ular yosh yoki professional submadaniyatning tashuvchisi bo'lishi mumkin. Ammo muhim shaxslar bilan aloqa tashkilotlar va guruhlardan tashqarida sodir bo'lishi odatiy hol emas. Bundan tashqari, guruhlar va tashkilotlardagi muhim shaxslar bilan muloqot odamga guruh yoki tashkilotning o'zi bilan bir xil bo'lmagan ta'sir ko'rsatishi mumkin,
Bu barcha mexanizmlarning ta'siri aks ettirish orqali amalga oshiriladi, ya'ni. inson jamiyatning turli institutlariga, oilaga, tengdoshlar guruhiga, muhim shaxslarga xos bo'lgan qadriyatlarni hisobga oladigan, baholaydigan, qabul qiladigan yoki rad etadigan ichki muloqot. Shuning uchun insonning sotsializatsiyasining refleks mexanizmini o'ziga xos deb hisoblash uchun barcha asoslar mavjud. Reflektsiya bir necha turdagi ichki dialog bo'lishi mumkin: birinchidan, shaxsning o'zidagi farqlar o'rtasidagi dialog; ikkinchidan, real yoki xayoliy shaxslar bilan shaxsiy suhbat. Ichki muloqotning o'ziga xos turi - sheriklarning o'zaro munosabatlaridagi chuqur izchil o'zaro aks ettirish, uning mazmuni sherikning ichki dunyosini takrorlashdir va bu ichki dunyo, o'z navbatida, aks ettirishni o'z ichiga oladi. ichki tinchlik hamkorlarning birinchisi. Boshqacha qilib aytganda, inson o‘zi yashayotgan voqelikni, bu voqelikdagi o‘rnini va o‘zini anglashi, tajribasidan bilishi natijasida shakllanishi va o‘zgarishi mumkin.
Har bir insonning ijtimoiylashuvi yuqorida aytib o'tilgan barcha mexanizmlar yordamida sodir bo'ladi. Biroq, turli yosh-jins, ijtimoiy-madaniy va kasbiy guruhlar va aniq odamlar uchun sotsializatsiya mexanizmlarining roli nisbati har xil va ba'zan sezilarli.
Shunday qilib, qishloq joylarida, shuningdek, kam ma'lumotli shahar oilalarida an'anaviy mexanizm muhim rol o'ynashi mumkin. Katta shahar sharoitida ular asosan institutsional va stilize ishlaydi. Aniq introvert tipdagi odamlar uchun (ya'ni, ichkariga kirgan, juda xavotirli, o'zini-o'zi tanqid qiladigan) refleks eng muhim narsaga aylanishi mumkin. Ijtimoiylashuv jihatlariga qarab u yoki bu mexanizm hukmronlik qilishi mumkin. Shunday qilib, agar biz dam olish, moda sohasi haqida gapiradigan bo'lsak, unda etakchi ko'pincha stilize qilinadi va standart va turmush tarzi ko'pincha an'anaviy mexanizm yordamida shakllanadi.
Yuqorida aytilganlardan ko'rinib turibdiki, insonning sotsializatsiyasi uning turli xil va juda ko'p sonli omillar, guruhlar, tashkilotlar, agentlar bilan o'zaro ta'siri jarayonida sodir bo'ladi va bir qator mexanizmlar yordamida amalga oshiriladi. Ularning funktsiyalari, o'rni va roli umuman sotsializatsiya jarayonida va turli yosh bosqichlarida nafaqat bir-birini to'ldiradi, balki ma'lum darajada bir-biriga mos kelmaydi va bir-biriga zid keladi. Bularning barchasi mustaqil ravishda qaror qabul qilishga, tashqi bosimga qarshilik ko'rsatishga va hokazolarga qodir shaxsni shakllantirish uchun zarur bo'lgan ma'lum darajadagi inson avtonomiyasini ob'ektiv ravishda belgilaydi. Shu bilan birga, avtonomiya ijtimoiy anomaliyalar, deviant xatti-harakatlar va h.k.larni ham o'z ichiga oladi. .
Ijtimoiy pedagogikaning bu boradagi vazifasi hozirgi bosqichdagi sotsializatsiya jarayonidagi tendentsiyalarni aniqlash, uning ijobiy va salbiy imkoniyatlarini aniqlash, ijobiylaridan foydalanish va mustahkamlash yo'llarini izlash, salbiylarini tekislash va qoplashdir.
Jamiyat - bu odamlarning kundalik faoliyatida yuzaga keladigan haqiqiy munosabatlar tizimi. Qoida tariqasida, ular bir-biri bilan tasodifiy yoki o'zboshimchalik bilan o'zaro ta'sir qilmaydi. Ularning munosabatlari ijtimoiy tartib bilan tavsiflanadi. Sotsiologlar bu tartiblilikni - odamlar munosabatlarining takrorlanuvchi va barqaror shakllardagi o'zaro to'qnashuvini ijtimoiy tuzilma deb atashadi. Tizimda o'z ifodasini topadi ijtimoiy pozitsiyalar va odamlarni taqsimlash.
Ijtimoiy tuzilma hayotning uyushtirilgan va barqaror ekanligini his qiladi, chunki guruh yoki jamiyat a’zolari o‘rtasida doimiy va tartibli munosabatlar mavjudligini nazarda tutadi.
Ijtimoiylashtirish - bu shaxs tomonidan muloqot va faoliyatda amalga oshiriladigan ijtimoiy tajribani o'zlashtirish va faol takrorlash jarayoni. Ijtimoiylashtirish hayotning turli xil ko'p qirrali sharoitlarining shaxsga o'z-o'zidan ta'sir qilish sharoitida ham, ta'lim va tarbiya sharoitida ham - maqsadli, pedagogik jihatdan tashkil etilgan, rejalashtirilgan jarayon va inson rivojlanishining natijasi bo'lishi mumkin.
Ijtimoiy tuzilma tushunchasi ijtimoiy maqom, ijtimoiy rol, ijtimoiy guruhlar, institutlar va jamiyatlar bilan chambarchas bog'liq.