Sotsiologiya bag’darlari Joba

Sotsiologik oylawdıń zárúrli tárepleri. (O. Kont, P. Sorokin, E. Dyurkgeym, M. veber, T. Parsons).
Házirgi zaman sotsiologiyasi quramalı strukturalıq dúzılıwǵa iye. Sotsiologiya pán retinde, bárinen burın, dialektik metodologiyaga tayanadi. Sotsiologiyaning metodologiyasi - «sotsial processlerdi izertlew principleri, formaları hám metodların islep shıǵıwdir».[2]
Sotsiologik oylaw Evropada salkam bir yarım ásirlik waqıt dawamında túrli mektep hám jónelis wákilleri tárepinen hár qıylı oy-pikirlerge sebep boldı. Biraq bul jantasıwlardı maqseti bir - insandı, onı qorshap turǵan social bolmıstı túsiniw hám sotsiologiyani pán dárejesine kóteriw bolǵan. Orıs sotsiologi P. Sorokin pikiri boyınsha bul pánni ayriqsha hám ortalıqta jasawshı adamlardıń xulqini uyreniwshi pán dep aytıp ótken. XIX ásir Batıs evropada E. Dyurkgeym, M. veber, O. Kontlar xam sotsiologiya salasında málim islerdi ámelge asırǵanlar.
Ogyust Kont.
Álbette, bir kisi pútkil bir pánge tiykar sola almaydı, dáslepki sotsiologiyaning payda bolıwında kóplegen kisiler óz úlesin qushganlar. Biraq, teńler arasında birinshi retinde, ádetde, fransuz jazıwshısı Ogyust Kontni (1789 -1857) tán aladılar, bul áwele sol sebepliki, áyne mine sol jazıwshı «Sotsiologiya» terminin mámilege kirgizgen edi. Daslep Kont pánniń jańa salasın ańlatıw ushın «sotsial fizika» termininen paydalandı, keyin basqa avtorlar da bul termindi qullay basladılar, nátiyjede olar hám óz qarawları ortasındaǵı farqni, hám de ózi tárepinen tiykar salınǵan pánni ańlatıw maqsetinde jańa sózdi jańalıq ashtı. Kont sotsiologiya pánin jas, lekin áhmiyetke kóre eń quramalı hám zárúrli pán esaplardı. Kont pikrine qaraǵanda, jańa pán insaniyat baxıt hám ıǵbalǵa eriwuvida tuwrıdan-tuwrı tásir kórsetedi; ómiriniń aqırında ol fransuz jámiyetin hám ulıwma pútkil insaniyattı qayta to'zishning ullı jobaların islep shıqtı.

Emil Dyurkgeym.

Kontning jumısları boshka fransuz oyshılı Emil Dyurkgeymga (1858-1917) tikkeley tásir kórsetdi. Tiykarınan Dyurkgeym Kont ijodining birpara táreplerine tayanıwına qaramastan, onıń jumısların oǵada spekulyativ hám uǵımsız dep esaplardı jáne onıń pikrine qaraǵanda, Kont sotsiologiyani pán retinde jaratıw boyınsha óz programmasın orınlawǵa muvaffaq bóle almadı. Dyurkgeymning pikrine qaraǵanda, sotsiologiya pánge aylanıw ushın, «sotsial faktlarni» úyreniw kerek. Dyurkgeymning atap ótiwishe, sotsiologiyaning birinshi ataqlı principi tómendegishe bolıp tabıladı: «sosial faktlarni buyımlar sıyaqlı urǵanıw kerek». Ol bul sóz dizbegin tutınıwǵa kirgizgende, sosial ómir xam tábiyaat daǵı obiektler yamasa vokealar sıyaqlı qatań analiz etiliwin názerde tutqan edi.
Sotsiologiyaning barlıq tiykarlawshileri sıyaqlı, Dyurkgeym da kóz ońında jámiyette júz berip atırǵan ózgerislerden ruxlanadi. Ol bul ózgerislerdi sanaatlashuvning bir bólegi retindegi miynet bólistiriwi menen (túrli kásip tarawları ortasında ayırmashılıqlar quramalılasıp baradı ) túsindiriwge háreket etedi. Dyurkgeym atap ótiwishe, mexnat bólistiriwi social jixatdan óz-ara baylanıslılıq hasası bulgan dinni barǵan sayin siqib shıǵara baradı. Mexnat bólistiriwi kúshaygan sayin, barǵan sayın kisiler bir-birine bekkem baylanıslı bóle baradı, sebebi olardıń hár biri basqa kásip degi kisiler islep shıǵarap atırǵan tovarlar hám xızmetlerge mútájlik sezedi. Dyurkgeym pikrine qaraǵanda, zamanagóy dunyadaǵı ózgerisler sonshalıq tez hám jedel pátda júz berip atırki, bul sezilerli social qıyınshılıqlardı keltirip shıǵarıp atır. Bunı ol anomiya hádiysesi menen baylanıstıradı. Anomiya - bul arnawlı bir social shárt-shárayatlar natajasida, óziniń bar ekenliginen maqset yuqligi yamasa paydasızligi, kereksizligin sezim etiw bolıp tabıladı. Dástúriy ádep-etika normalardıń shegaraları hám talapları dinge sıyınıw menen baylanısqan bolıp, tiykarlanıp social rawajlanıw processinde buzib taslanadı, sol sebepli zamanagóy jámiyetlerde kóplegen individler, ózleriniń kúndelik bar ekenliginen mánis joq ekenligin sezim etiwge dus kelip atırlar.

Dyurkgeymning ataqlı izertlewlerinen biri óz-ózin óltiriwlerdi analiz etiw menen baylanısqan edi. Óz-ózin óltiriw oǵada jeke akt esaplanıp, úlken jeke baxıtsızlıqlar áqibeti esaplanadı. Dyurkgeym pikrine qaraǵanda, suisidga social faktorlar fundamental tásir kórsetedi hám olardıń biri anomiya bolıp tabıladı. Óz-ózin óltiriw statistikası jıldan jılǵa tákirarlanatuǵın tábiyat kórinisin kórinetuǵın qılıp atır, bul bolsa hádiyseni sotsiologik jixatdan túsindiriwdi taqazo etedi. Dyurkgeym izertlewlerdiń kupgina jixatlari kelispewshiliklerdi keltirip shıǵarıp atır, lekin soǵan qaramay, eski jumıs retinde onıń axamiyati zamanagóy sotsiologiya ushın eli zárúrli bolıp tabıladı.

Nemis alım Maks veber sananı social háreketler faktorı hám jemisi dep tariyp bergen. Ol ilimiy izertlewlerdi mádeniyat hám tábiyaat haqqındaǵı pánlerge ajratgan. Onıń pikrine qaraǵanda, insannıń sanalı janzat ekenligin na tariyxchi, na sotsiolog hám na ekonomist biykar eta aladı. Maks veber social xulqni insaniy munasábetlerden ibarat dep bilgen. Insaniy qulıq bolsa óz gezeginde social mániske iye esaplanadı. veber stratifikatsiya temasına da itibarın qaratıp ótken. Stratifikatsiya - strata (qatlam ) tikasiya (atqaraman ) degen mánisti ańlatadı.[3]
veber pikrine qaraǵanda, klasslarǵa bóliniw tek ǵana islep shıǵarıw qurallarına ıyelew yamasa bolmaw emes, bálki múlk menen tikkeley baylanıslı bulmagan ekonomikalıq ayırmashılıqlar menen de belgileniwin aytıp ótken. M. veber ideyaları zamanagóy sotsiologiyada keń qollanıladı. Atap aytqanda, onıń social status (poziciya ), partiyalar haqqındaǵı pikirlerin keltirip ótiwimiz múmkin.
Amerikalıq sotsiolog T. Parsons M. veberning sotsial stratifikasiya teoriyasın jáne de rawajlantirdi. Onıń pikrine qaraǵanda «stratifikatsiya- social sistema strukturalıq qarama-qarsılıqtıń tiykarǵı júzege keltiretuǵınsi» dep esaplanadı.[4] Onıń tiykarǵı shıǵarması «Sotsiologiya sistemasında» sotsiologiyaning mánis mazmunın keń túrde ashıp bergen. Taǵı bir amerikalıq sotsiolog T. Parsonsning funktsional táliymatı teń salmaqlılıqı haqqında pikir júrgizgen. Onıń pikrine qaraǵanda, «ijtimoiy ortalıqtaǵı turaqlı teń salmaqlılıqi», ishki hám sırtqı tásirin muwapıqlastırıw - sotsiologiyaning tiykarǵı waziypası bolıp esaplanadı.