Sovet davrida O’zbekistonda tarix fani


Download 221.95 Kb.
Pdf ko'rish
Sana09.01.2022
Hajmi221.95 Kb.
#266229
Bog'liq
7-mavzu



Sovet davrida O’zbekistonda tarix fani  

 

Reja: 

 

1. 20-30  yillarda   tarix  fani.  Mahalliy  tarixchilar. 

2. O’zbekitonda   ilmiy  muassasalarning  tarixchi  mutaxasislar  

tayyorlashdagi  o’rni. 

3. Sovet  hokimiyati  qarshi   qurolli  kurash  tarixi. 

 

        




   

Oktyabr    to’ntarishi  amalga  oshishi  bilan    Sovet  tuzumining  

mohiyatidan  kelib  chiqqan holda unga mos bo’lgan ilmiy  tadqiqotlarning  tashkil 

e`tishning  shakl  va  usullarini  maqsadida  vazifalarini      metodologiyasini  ishlab 

chiqish  ilgari  surildi.  Kommunistik  partiya  asosiy  e`tiborni  partiya  tarihi  

yunalishiga  qaratdi.  Tarihiy  izlanish  maktablari    yuq  qilib  tashlandi.Tarih  fanini 

jadallik bilan  siyosiylashtirish va g’oyalashtirish  jarayoni yuz berdi  uslubiyatda 

sinfiylik  bir hillik tamoyili yuzaga kelib  tarihni sinfni o’zi yaratadi degan  qoida 

qaror  topdi.    Sobiq  sovetlar  tuzumi    davrida  ijtimoiy    fanlarga  shu    jumladan 

tarihshunoslikka  e`tibor  va    munosabat    bolshevistik  tuzum  talabi  va  manfaatlari 

nuqtai  nazaridan    qarab  kelindi,  lekin  shunga  qaramasdan    zamonaviy  ilmiy 

tarihshunoslik  shakillandi va rivoj topdi.Bu  davrda bir qancha  milliy tarihchilar 

etishib chiqdi. 1918 yilda Toshkentda Turkiston SHark instituti  ochildi.Bu ilmgoh  

1924  yilda  O’rta  Osiyo  universitetiga    birlashdi.1927  yilda  Samarqanda  Oliy 

pedagogika  instituti ochildi.Bu oliy o’quv yurtlarida  ko’plab qo’lyozma kitoblar  

vaqfnomalar  va vasiqalar  yig’ilib ilmiy tadqiq e`tildi. V.Bartol'd  , V. Vyatkin va 

Zimin kabi  sharqshunos va o’lkashunos olimlar  o’rta asrlar tarihini hamda  turli 

hildagi qadriyatlarni  o’rgandilar. Ammo mahaliy tarihshunoslikning  shakllanishi 

va  uning  rivoji    B.  Soliev,  M.Saidjonov  ,  S.Ayniy,    A  .Fitrat,    T.  Riskulov,  

F.Hujaevlarning  nomi  bilan  bog’liq.  O’zbekistonda  1932  yilda  Fanlar 

Komitetining  tuzilishi  tarihshunoslikni    rivojlanishida  muhim  ro’l  o’ynadi.  1940 

yilda  Fanlar  Komiteti  Ittifoq  FA  ning  O’zbekiston  filialiga  aylantirilib,    uning 

qoshida Til.adabiyot va tarih instituti ochildi. 

1940  yilda  O’rta  Osiyo  Davlat  Universitetida    O’rta  Osiyo  arxeologiyasi 

kafedrasi    ochildi.  O’zbekistonda  tarihshunoslikning  tarraqiyotida    Moskva  va 

Leningrad  olimlari  bilan bo’lgan  hamkorlik K.V.Trever,  A. YU.YAkubovskiy, 

M.  Nechkina,  M.  Drujinin,  S  Tolstovlar  ijobiy  natijalar  berdi.  Bu  davrda  

O’zbekiston halqlari tarihining  davrlanish masalasi ishlab chiqilib  e`ng qadimgi 

va  qadim,    shuningdek  O’rta  asrlarda    ijtimoiy-  iqtisodiy      va  madaniy    hayotda 

sodir  bo’lgan    tadrijiy  o’zgarishlar    yozma  manbalar  va  moddiy  yodgorliklar  

asosida  o’rganildi  va  ilmiy  tadqiq  e`tildi.  Natijada    1947-1950  yillarda  ilk  bor  



O’zbekiston  halqlari  tarihining  ikki  jildi  yaratildi.  Uni    nashrga  tayyorlashda    K. 

Trever,  F YAkubovskiy,  N. Baykovlar bilan birga  o’zbek olimlari  YA. Gulomov 

,  R.  Nabiev,    V.Zohidov  va  boshqa  olimlar  ishtirok  e`tishdi.  Keyinchalik  bu 

fundamental asar asosida  O’zbekiston tarihi uch jildda nashr e`tildi. Keyinchalik 

Tarih va arheologiya instituti  tarihiy tadqiqotlar bo’yicha ilmiy markazga aylandi.  

 

 



 Turkistonda  sovet    hokimiyatiga  qarshi  olib  borilgan    kurash  voqealari  shu 

mustabid  hukumat    hukmronligi    sharoitida    o’zining    holisona  haqiqiy  ilmiy 

talqinini      ololmasligi  maqarrar  e`di.  CHunki  bu  kurash    sovet  hokimiyatining 

Turkistondagi  hukmronligi  va  zulmiga    qaratilgan  e`di.  Uning  sabablarining  

holisona  e'tirof  e`tilishi  sovet  hokimiyatining  mustamlakachilik  mohiyatini  fosh 

e`tardi.  Ushbu  kurashning  umumhalq  harakteri  Turkiston  halqlarining  sovet 

hokimiyati  va  uning  g’oyalarini  tan  olmaganidan  dalolat  berar  edi.  Kurashning 

shiddati,  ommaviyligi  qariyb  5-6  yil  davomida  engilmay  olib  borilgani  Turkiston 

xalqlarining shijoati milliy g’urur va mustaqillik istagi naqadar kuchli  ekanligini  

namoyon  e`tib    sovet  hokimiyati  va  uning  g’oyalarini  tan  olmaganidan  dalolat 

berar  e`di..Kurashning  shiddati  ommaviyligi  kariyib  5-6  yil  davomida  engilmay 

olib  borilgani  Turkiston  xalqlarining  shijoati  milliy  g’urur  va  mustaqillik  istagi 

naqadar  kuchli    ekanligini    namoyon  e`tib,   sovet  hokimiyatining    kuch  va  zurlik 

bilan    urnatilganligini  fosh  e`tardi  .Bu  kurash  haqidagi    haqqoniy  tasavvurlar  

xalqda milliy g’urur, o’z kuchiga ishonch, ajdodlarga hurmat, sovet davlatiga esa 

nafrat uygotishi shubhasiz e`di.  

 SHu  sabablar  tufayli  sovet  hokimiyati  bu  kurash  mohiyatini    u  haqdagi 

haqiqatni  haqqoniy tasavvurlar va hotiralarni  xalq ongidan uchirib yuborish  uni 

qoralash notug’ri talqin e`tish  sohtalashtirish va bu sohta tarihni avlodlar ongiga  

singdirish  maqsadida    juda katta tashkiliy    tashvikot  -targibot ishlarini olib bordi. 

Lekin xalq ongidan  uning o’zi guvoh bo’lgan, ishtirok e`tgan  voqealarni o’chirib 

tashlash unga notug’ri  talqin e`tib, sohta tasavvurlarni singdirish oson emas edi 

 Sovet  adabiyotlari  ijtimoiy  siyosiy  hayot  voqeligi,  mafkuraviy  sohada  olib 

borilgan    faoliyat  tahlilining  ko’rsatishicha  bunga  zuravonlik  ,  tahdid,  tazyiq  va 




ta'qiblar asosidagina erishilgan. Bu muammoga doir  sovet tarihshunosligi quyidagi 

bosqichlarni  bosib  o’tgan.20-  yillar-  sovet  hokimiyatiga  qarshi  kurashlarning 

tarihiy  talqini    yo’lidagi  ilk  tajribalar    haqqoniy  va  sohta  qarashlarning 

shakllanishi. 

  2-bosqich  30-50  -yillar  2inchi  yarmi  -  bolshevikcha  konsepsiya  

asoslarining yaratilishi va majburiy qaror toptirilishi. 

  3-bosqich-50-80 yillarning O’rtalari - bolshevikcha - lenincha konsepsiyaga 

asoslangan    sohta  tarihning  yaratilishi.  Uning  yanada  sinfiylashtirilib  

ommalashtirilishi. Goyaviy kurash maydoniga aylantirilishi. 

 4  boskich-  80-yillar  ohiri-90-yil-sohta  tarihning  fosh  e`tilishi.  Haqiqatning 

ilk sadolari. 

 Turkistonda  sovet  hokimiyatiga  qarshi  olib  borilgan  kurash  sabablari  va 

mohiyati zamondoshlar tomonidan qanday baholangani  haqida qayd etilgan  aniq 

ma'lumotlar,    bu  voqealar  haqida  dastlabki  yillarda  mutlaqo  haqqoniy  ijtimoiy 

qarashlar  shakllanganidan  dalolat  beradi.  Bunday  sharoitda  sovet  hokimiyati  va 

hukmron  mafkura  ko’zlagan  maqsadiga,  ya'ni  haqiqatni  sohtalashtirib  uning  o’z 

manfaatlariga moslashtirilgan sohta talqinini yaratishga erisha olmasligi shubhasiz 

e`di. 


  

 SHu tufayli  bu kurashlar haqidagi haqqoniy axborotlar, mulohaza va 

tasavvurlarga  barham  berish,    ularni  oshkor  e`tishga  yul  kuymaslik  choralari 

belgilandi.  1921-1922  -yillardan  boshlab  matbuotda  bosmachilik  rukni  ostida 

maqolalar chop etildi.  Hukmron tomon manfaatlariga moslashtirilgan  real ahvolni 

.notug’ri  baholagan,  uning  asl  mohiyati  buzilgan.  Bu  xabar  va  sharhlarda  

bosmachilar  sinfiy  dushman    qizil    armiya  mehnatkashlar  haloskori    degan  sohta 

tasavvurlar  targ’ib  e`tildi.  Ya'ni  sovet  hokimiyati  zuravonligiga  qarshi    mahalliy 

xalqning  adolatli  kurashi    bosmachilik  harakati  degan    tuhmat  tamg’asi  ostida 

qoralanib, bu hodisa haqida jamoatchilik orasida  salbiy tasavvurlar  aniqrogi sohta 

ijtimoiy qarashlarni yuzaga keltirish, uni mustahkam qaror toptirishga kirishildi va 

bu davlat ahamiyatiga molik masala darajasiga kutarildi.   asala xususida juda keng 

miqyosda  tashkiliy  targ’ibot  ishlari  olib  borildi.  Qizil  armiya  siyosiy  targ’ibot 



bo’limlari,  maorif,  matbuot  minglab  kommuristlar  faoliyati  shu  vazifaga 

bo’ysundirildi. Katta mablag’lar sarf e`tildi Sovet hokimiyati  qo’lida sinfiy kurash 

ta'limoti asosiy g’oyaviy qurol bo’lib xizmat qildi. 

  50-  yillarning  2nchi  yarmidan  boshlab  Turkiston  xalqlarining    mustabid 

sovet  hukumatiga  qarshi    olib  borgan  kurashlarini  bosmachilik  fuqarolar  urushi 

sifatida ta'riflagan  sovet tarihshunosligida   yangi bochkqch boshlandi. Bu davrda 

eng  avvalo  muammo  talqinida    stalincha  mezonlardan  voz  kechildi.  Bu  masala 

KPSS HH s’ezdi kun tartibidan joy oldi. 

 Sovet  adabiyotlarida  sovet  hokimiyatining  Turkistondagi  milliy  ozodlik 

uchun  kurash  frontiga  qarshi  qo’llagan  chora  tadbirlari  razil  faoliyati  mutlaqo 

oqlandi,  qizil  beyoqlarda  ko’rsatildi,  sinfiy  kurash  sifatida  yoritildi.  Mustabid 

hukumatning  bu  boradagi  siyosati,    qo’llagan  keskin  chora  tadbirlari  eng  yirik 

harbiy  tuqnashuvlar,  sovet  davlatining  o’lkadagi  milliy  siyosati  bir  yoqlama  - 

mustamlakachilar nuqtai - nazaridan talqin e`tildi. Ularda real ahvol o’z aksini topa 

olmadi. 

Bundan  keyingi  tadqiqotlarni  yaratishda  markaz  nazoratini  ta'minlash  , 

g’oyaviy  chetga  chiqishlarga  yo’l  qo’ymaslikka  alohida  e'tibor  berilda.  Buni 

ta'minlashda  SSSR  FAning    Ulug’  Oktyabr  sosialistik  revolyusiyasi  muammosi 

bo’yicha tuzilgan ilmiy kengash  qoshida 1962 yilda tashkil e`tilgan.  O’rta Osiyo 

ilmiy kengashi katta ro’l o’ynadi. 1917-1920 -yillardagi voqealar tarihining muhim  

masalalarini  ishlab  chiqishda  O’rta  Osiyo  olimlariga    yordam  berish,  ularga 

yo’llanma  va  kursatma  berib  boshqarib  turish,  ushbu  bulimning    muhim 

vazifalaridan biri. 

 Ilmiy  kengash  O’rta  Osiyo  bo’limining  bevosita  rahbarligida  ikki  jilddan 

iborat    hujjatlar  tuplami    tayyorlashdi.  1158  ta  hujjat  jamlangan  bu  tuplamda  

rasmiy  harbiy  buyruqlar,  yozishma,  kursatma    axborotlar  joy  olgan  bo’lib,  ular 

sovet  hukumatining  tashkiliy  faoliyatini  butunlay  oqlab  ko’rsatishga  qaratilgan. 

Markaz  olimlari  tomonidan  yaratilgan  barcha  asarlarda    sovet  hokimiyatining  

1918-1924-yillardagi  faoliyati  ideallashtirildi,  uning  juda  katta  yo’qotishlar, 

zo’ravonlik, zo’riqish hisobiga amalga oshirgan. 




 

Adabiyotlar ro’yhati: 

 

1. Зиеева.Д .Туркистон миллий озодлик кураши харакати.Т.2000. 

2. Зие Валидий Тугон. Хотиралар.Т. 1997. 

3. Узбекистон тарихи.Т.Укитувчи.1994. 

4. Ражабов .К. Ф. Хужаев ва миллий истиклол харакати.Т.1997. 

 

 



      

 

Download 221.95 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling