Sport ishlari vazirligi

VII bob. HARAKATLI 0 ‘YINLARGA 0 ‘RGATISH 
USLUBIYATI 
7.1. 
Harakatli o ‘yinIarga dastlabki o‘rgatishning 
psixopedagogik ahamiyati
Bolalarni harakatli o ‘yinlarga dastlabki o'rgatish, ularda ushbu 
o ‘yinlam ing m ohiyati, sog'liqni mustahkamlovchi va hayotiy zarur 
harakat 
ko ‘nikm alarini 
shakllantiruvchi 
qiymati 
haqida 
ilk 
ta sa w u m i hosil qilish o ‘ta m uhim fundam ental aham iyat kasb etadi.
H arakatli 
o ‘yinlarining 
m azm uni, 
shart-sharoitlari, 
tartib- 
qoidalari, ushbu o'yinlarda ijro etiladigan rollar, obrazlar va 
psixofunksional topshiriqlar bolalar qanchalik keng va chuqur 
singdirilsagina ularda qiziqish ham da m otivatsion ehtiyoj yuzaga 
keladi. Binobarin, h a r bir harakatli o ‘yin o ‘zining hajmi, shiddati 
(yuklama jihatidan) va murakkabligi jihatidan bolalam ing yoshi, 
jinsi, ruhiy va jism oniy imkoniyatlariga qarab qo ‘llanilishi ularda 
ana shu yuzaga keladigan qiziqish va m otivatsion ehtiyojni yanada 
kuchaytiradi.
M azkur jarayonning samarali amalga oshishi ustivor jihatdan 
m uayyan harakatli o'yinlarga o'rgatish uslublari va prinsiplari bilan 
belgilanadi.
Dastlabki o ‘rgatish jarayonini rejalashtirish va tashkil qilishda 
bolaning ontogenetik ham da biopsixologik xususiyatlari e ’tiboiga 
olinishi zarur. B osh-qacha qilib aytganda dastlabki o'rgatish 
jarayonida o'tkaziladigan o ‘yinlar yuklamalari 
shug‘ullanuvchi 
bolalarning 
jism oniy 
va 
funksional 
imkoniyatlariga 
qarab 
m e’yorlanishi va qo‘llanilishi lozim.
M a’lumki, o'yinlam ing (yuklamasi) hajm i va shiddati inson 
salomatligi, uning jism oniy va funksional shakllanishida m uhim
ahamiyatga egadir. Lekin barcha о ‘yin turlari, jum ladan, sport 
to ‘garaklarida ijro etiladigan jism oniy va texnik-taktik m ashqlar 
hajm i ham da shiddati shug‘ullanuvchm ing funksional im koniyat­
lariga mos kelishi yoki xiyolgina yuqori b o ‘lishi lozim. Chunki 
biologiya fanida azaldan o ‘z isbotini topgan qonuniyatlarga ko'ra, 
ontogenetik taraqqiyotning m uayyan bosqichlarida bajariladignn 
kundalik jism oniy yuklam aning (nagruzka) yalpi ta ’sir “ kuchl"
219

---

organizm ning funksional im koniyatlaridan doim o yuqori b o ‘lsa, shu 
organizm da (organlar, m ushaklar, tom irlar, hujayralar, to ‘qim alar, 
yurak, o ‘pka, taloq, jigar va h.k.) zo'riqish yoki tez toliqish 
alom atlari paydo bo'ladi.
Bunday salbiy “izlar” odam ning, ayniqsa, bolaning odatiy 
funksional faoli-yatini izdan chiqaradi, kayfiyatini tushiradi, uyquni 
buzadi, piravordida ish qobiliyatini susaytiradi va u n i t o ‘liq 
tiklanishiga to ‘sqinlik qiladi. Agar shunday yuklam alar ustunligi bola 
faoliyatida surunkali qaytarilib tursa, oiganizm ning nafaqat norm al 
o ‘sishiga ta ’sir etishi m um kin, balki ushbu yuklam alar ustunligi turli 
funksional “obyekt”larda lokal yoki global patologik asoratlar paydo 
b o lish ig a olib kelishi ehtim oldan holi emas. Aksincha, kundalik 
yoki yalpi m ashg‘u lo t yuklam alari hajm i va shiddati funksional 
im koniyatdan past b o ‘Isa, jism oniy sifatlarning shakllanishi susayadi, 
ish qobiliyati kuchaym aydi. Shunday ekan, kundalik yoki yalpi 
yuklam alar, shu ju m lad an, jism oniy tarbiya darslari va trenirovka 
m ashg‘ulotlarida qo'llaniladigan o ‘yin yuklam alarnii bolalarning 
yoshi, jinsi, jism oniy va funksional im koniyatlariga qarab “to 'lq in - 
sim on ” prinsipda oshira borish darkor. D em ak, bolalarga oid 
o ‘yinlarni tashkil qilishda pedagogik va tibbiy nazoratga asoslanish 
sog‘lom , 
barkam ol 
avlodni 
tarbiyalash jarayonining 
ajralmas 
qismidir.
Shunday ekan, jism oniy tarbiya va sport b o ‘yicha o'tkaziladigan 
o ‘yinlar m azm unini m aqsadli rejalashtirish va boshqarish h ar bir 
mutaxassis (o'qituvchi, murabbiy, tashkilotchi, uslubchi, yo'riqchi) 
va rahbar shaxsga k atta m as’uliyat yuklashi, 
ular jism oniy 
m adaniyat, 
jism oniy 
tarbiya, 
jism oniy 
rivojlanish, 
jism oniy 
tayyorgarlik va sport m asalalariga oid bilim lam i o'zlashtirishlari, 
m uvofiq 
kasbiy-pedagogik 
m alaka 
va 
ko'nikm alarni 
puxta 
egallashlari zarurligi isbot talab qilmaydi.
Jism oniy tayyorgarlik va uning salohiyatini ifoda etuvchi kuch, 
tezkorlik, chaqqonlik, chidam korlik va egiluvchanlik kabi sifatlar 
ilm iy obyekt sifatida azaldan ko ‘p d an -k o ‘p tadqiqotchi olim lar 
diqqatini jalb qilib kelgan. 
U lam ing tadqiqotlarida jism oniy 
sifatlarning m ohiyati, m azm uni, ularni jism oniy tarbiya va sport 
ham da 
boshqa 
jarayonlardagi 
aham iyati 
va 
rivojlantirish 
m uam m olari atroflicha yoritilgan.
U shbu m uam m olam i turli yoshdagi o ‘quvchi yoshlar va bolalar 
sporti m isolida o ‘rganishga qaratilgan tadqiqotlar natijalari ham
talaygina ilmiy nashrlarda o ‘z ifodasini topgan.
220

---

T a ’kidlash joizki, jism oniy tarbiya va sport turlari nazariyasi va 
uslubiyati b o ‘yicha nashr etilgan darslik h am d a q o ‘llanm alarda 
jism oniy tayyorgarlik tushunchasi — bu m uayyan kasbiy faoliyat yoki 
sport turida m a ’lum jarayon sam aradorligini belgilab berish 
darajasida shakllangan tayyorgarlik — ish qobiliyati, harakat sifatlari, 
m alakalari va k o ‘nikm alarining integral ifodasini anglatadi.
Sport 
am aliyotida 
(kasbiy 
am aliyotda 
ham ) 
jism oniy 
tayyorgarlik, odatda, ikki bir-biriga cham barchas bog‘liq bo'Igan — 
um um iy va maxsus jism oniy tayyorgarlik turlariga b o ‘linadi.
H ayot davomida inson sog‘lig‘i, uning aqliy va jism oniy faolligi, 
k o ‘p yillik sport trenirovkasi davom ida sport m ahoratining shakllana 
borishi ustuvor jih atdan shu ikki tayyorgarlik turlari m azm uni va 
darajasi bilan belgilanadi.
Jism oniy tarbiya va sport m ashg‘ulotlarida q o ‘yiIadigan asosiy 
m aqsad — sog‘liqni m ustahkam lash ham da yuqori sport natijalariga 
erishish aw alam bor yoshlikdan boshlab um um iy jism oniy sifatlam i 
rivojlantirish m uhim ligiga e ’tibor qaratadi. Aksariyat olim larning 
ta ’kidlashicha, m uayyan sport tu ri b o ‘yicha m untazam o ‘tkazib 
boriladigan ham da hajm , shiddat va m azm un jih a td a n t o ‘g ‘ri tashkil 
qilingan m ashg‘ulotlar bolalar va o'sm irlar organizmiga ijobiy t a ’sir 
k o 'rsa ta r ekan. Lekin, um um iy jism oniy tayyorgarlikka asoslangan 
va to r doirada ixtisoslashtirilgan m ashg‘u lotlar salbiy oqibatlarga olib 
kelishi kuzatilgan. Binobarin, dastlabki o ‘rgatish bosqichida jism oniy 
va texnik-taktik m ashqlar nisbatini t o ‘g‘ri rejalashtirish bolalar 
sog‘lig‘i va ularning harakat m ahoratini sam arali shakllantirish 
im koniyatini yaratadi.
0 ‘rgatish jarayoni — bu pedagogik jarayon b o ‘lib, tren er- 
o ‘qituvchidan katta m ahorat, kasbiy tayyorgarlikni talab qiladi. 
Lekin shunday b o ‘lsada, harakatni (o ‘yin m alakasini) ijro etish 
texnikasiga 
0
‘rgatish boshqa aham iyatli sabablarga ham bog‘liqdir. 
bolaning faolligi, m ashg‘ulotlam ing soni, sifati, davom etish 
m uddati, yordam chi texnik uskunalar, m ashg'ulot o ‘tkaziladigan 
joyning shart-sharoitlari, bolaning qiziqishi, harakat “boyligi” , 
tajribasi va hokazo.
Shuni ham aytish zarurki, harakat ko'nikm alarini o ‘zlashtirish 
m uddati bolaning oilaviy sharoitiga, uning ijtim oiy va iqtisodiy 
im koniyatiga ham da ruhiy holatiga h am bog‘liqdir.
Yuqorida keltirilgan m a ’lum ot va 
0
‘rgatish jarayonida e ’tiborga 
olinadigan om illar m a’lum uslubiy tartibda asoslangan rejalashtiruv 
hujjatlaridan joy olishi kerak. B undan tashqari bolaning ichki “sirli”
221

---

im koniyatlarini h am da m avjud om illam i aniqlash turli harakatli 
o ‘yinlar yordam ida am alga oshirilishi zarur.
Dastlabki 
0
‘rgatish jarayoni bir necha bosqichlarda am alga 
oshiriladi va bu bosqichlarning har biri o ‘ziga xos uslub va 
prinsiplarni o ‘z ichiga oladi.