Stilistik sintaktik figuralar poetik sintaksis

Assonans (lat. Assonare - homohang) – satr, misra va banda bir xil unli tovushlarning takrorlanishidir:


Botirlari kanal qozadi
Shoirlari g’azal yozadi
(h.Olimjon)
Dissonans (fr. Dissanange – nouyg’un tovush) – och qofiyadagi faqat undosh tovushlarga asoslangan moslikdir:


Shaharlarga ishga chiqib el,
Odam bilan to’lar Tekstil.
(h.Olimjon)
Monorim (fr. Monorime – yagona qofiya) – g’azal, qasida, qit’a, ruboiy, fard va boshqa lirik janrlardagi qofiyaga tegishli bo’lib unda raviy (tovush) butun asar davomida aynan takrorlanadi:
Azim ayla sabo ul gulu xandonimg’a,
Ne gulki, quyoshdek mohi tobonimg’a.
(Alisher Navoiy)
“Xandonimg’a - tobonimg’a” qofiyasidagi “n” tovushi raviy sanaladi...
poetik sintaksis. Raqamlar.
She'riy lug'atdan kam ahamiyatga ega bo'lmagan holda, ekspressiv vositalarni o'rganish sohasi she'riy sintaksisdir. She'riy sintaksisni o'rganish leksik elementlarni tanlab olish va keyinchalik ularni yagona sintaktik konstruktsiyalarga guruhlashning badiiy usullarining har birining vazifalarini tahlil qilishdan iborat. Agar adabiy matn lug‘atini immanent o‘rganishda so‘zlar tahlil qilinadigan birliklar vazifasini bajarsa, sintaksis, gap va iboralarni o‘rganishda. Agar lug'atni o'rganish so'zlarni tanlashda adabiy me'yordan chetga chiqish faktlarini, shuningdek so'zlarning ma'nolarini ko'chirish faktlarini aniqlasa (majoziy ma'noga ega bo'lgan so'z, ya'ni tropik faqat kontekstda namoyon bo'ladi). , faqat boshqa so'z bilan semantik o'zaro ta'sir paytida), keyin sintaksisni o'rganish nafaqat gapdagi so'zlarning sintaktik birliklari va grammatik munosabatlarini tipologik ko'rib chiqishni, balki so'zlarning ma'nosini tuzatish yoki hatto o'zgartirish faktlarini aniqlashni ham majbur qiladi. butun ibora uning qismlarining semantik korrelyatsiyasi bilan (odatda yozuvchi tomonidan atalmish raqamlardan foydalanish natijasida yuzaga keladi).
Muallifning sintaktik konstruksiya turlarini tanlashiga e’tibor qaratish lozim, chunki bu tanlovni asar mavzusi va umumiy semantikasi taqozo qilishi mumkin. Keling, F.Villonning "Osilganlar balladasi"ning ikkita tarjimasidan parcha bo'lib xizmat qiladigan misollarga murojaat qilaylik.
Biz besh kishi osilganmiz, balki oltitamiz.
Va ko'p lazzatlarni bilgan go'sht,
U uzoq vaqtdan beri yutib yuborilgan va badbo'y hidga aylangan.
Biz suyak bo'ldik - biz chang va chirigan bo'lamiz.
Kim tabassum qilsa, o'zi baxtli bo'lmaydi.
Bizni kechirishi uchun Xudoga ibodat qiling.
(A. Parin, "Osilganlar balladasi")
Biz besh kishi edik. Biz yashashni xohladik.
Va ular bizni osib qo'yishdi. Biz qorayib ketdik.
Siz kabi yashadik. Biz endi yo'qmiz.
Mahkum qilishga urinmang - odamlar aqldan ozgan.
Bunga javoban e'tiroz bildirmaymiz.
Qarang va ibodat qiling, shunda Xudo hukm qiladi.
(I. Erenburg, "Un uchun Villon tomonidan yozilgan epitaf
va uning o'rtoqlari dor ostidagi")
Birinchi tarjima manbaning tarkibi va sintaksisini aniqroq aks ettiradi, lekin uning muallifi leksik vositalarni tanlashda o'zining she'riy individualligini to'liq ko'rsatdi: og'zaki turkumlar stilistik antitezalarga qurilgan (masalan, "zavq" yuqori so'zi bir ibora ichida to'qnashadi. "gorged" past so'zi bilan). So‘z boyligining uslubiy xilma-xilligi nuqtai nazaridan ikkinchi tarjima kamaygandek ko‘rinadi. Bundan tashqari, Erenburg tarjima matnini qisqa, “to‘g‘ralgan” iboralar bilan to‘ldirganini ko‘rishimiz mumkin. Darhaqiqat, Parin tarjimoni iboralarining minimal uzunligi bir misraga teng, yuqoridagi parchadagi Erenburg iboralarining maksimal uzunligi ham unga teng. Bu tasodifmi?
Ko'rinib turibdiki, ikkinchi tarjima muallifi faqat sintaktik vositalardan foydalanish orqali eng yuqori ekspressivlikka erishishga intilgan. Bundan tashqari, u sintaktik shakllarni tanlashni Villon tanlagan nuqtai nazar bilan muvofiqlashtirdi. Villon hikoya qiluvchi ovoz huquqini tirik odamlarga emas, balki tiriklar bilan gaplashadigan ruhsiz o'liklarga bergan. Bu semantik antiteza sintaktik tarzda ta'kidlanishi kerak edi. Erenburg osilgan nutqni emotsionallikdan mahrum qilishi kerak edi va shuning uchun uning matnida juda ko'p noaniq, noaniq shaxsiy jumlalar mavjud: yalang'och iboralar yalang'och faktlarni aytadi ("Va biz osildik. Biz qora rangga aylandik ..."). Bu tarjimada baholovchi lug‘atning, umuman, epitetlarning yo‘qligi o‘ziga xos “minus-qabul”dir.
Erenburgning she'riy tarjimasiga misol sifatida qoidadan mantiqiy asosli og'ishdir. Ko'pgina yozuvchilar she'riy va nasriy nutqni farqlash masalasiga to'xtalganda, bu qoidani o'ziga xos tarzda shakllantirdilar. Nazm va nasrning sintaktik xususiyatlari haqida A.S.Pushkin quyidagicha gapirgan.
“Ammo eng oddiy narsalarni tushuntirishni asos deb hisoblagan holda, bolalar nasrini qo‘shimchalar, beg‘ubor metaforalar bilan jonlantirishni o‘ylaydigan yozuvchilarimiz haqida nima deyish mumkin? alanga, va hokazo deyishadi: erta tongda - va ular yozadilar: ko'tarilgan quyoshning birinchi nurlari jozibali osmonning sharqiy chekkalarini yoritishi bilanoq - oh, bularning barchasi qanchalik yangi va yangi, faqat yaxshi bo'lgani uchunmi? uzunroq.<...> Aniqlik va qisqalik - bular nasrning birinchi afzalliklari. U fikr va fikrni talab qiladi - ularsiz yorqin ifodalardan foyda yo'q. She'rlar boshqa masala ... "("Rus nasrida")
Binobarin, shoir qalamiga mansub “porloq iboralar” – ya’ni leksik “go‘zalliklar” va ritorik vositalarning rang-barangligi, umuman, sintaktik konstruksiya turlari nasrda majburiy hodisa emas, balki mumkin. She'riyatda esa bu keng tarqalgan, chunki she'riy matnning haqiqiy estetik funktsiyasi har doim ma'lumot berish funktsiyasini sezilarli darajada qoplaydi. Buni Pushkinning o'zi ijodidan misollar isbotlaydi. Sintaktik jihatdan qisqacha Pushkin nasriy yozuvchi:
"Nihoyat, nimadir o‘sha tomonga qarab qorayib keta boshladi. Vladimir o‘sha tomonga o‘girildi. Yaqinlashib, bir to‘qayni ko‘rdi. Xudoga shukur, endi yaqinlashib qoldi" deb o‘yladi. ("Blizzard")
Aksincha, shoir Pushkin ko'pincha perifrastik iboralar qatori bilan uzun iboralar tuzadi:
Faylasuf chaqqon va o'tkir,
Parnasiyalik baxtli dangasa,
Harit erkalagan sevimli,
Sevimli aonidlarning ishonchli vakili,
Pochto oltin torli arfada
Jimmisiz, shodlik qo'shiqchisi?
Bu siz bo'la olasizmi, yosh xayolparast,
Nihoyat Fibus bilan ajrashdingizmi? <...>
("Batyushkovga")
E. G. Etkind ushbu she’riy xabarni tahlil qilib, perifrastik qatorga izoh beradi: “Piit” – bu eski so‘z “shoir” degan ma’noni bildiradi. "Parnassian baxtli yalqov" - bu "shoir" degan ma'noni ham anglatadi. "Xarit erkalagan sevimli" - "shoir". "Sevimli aonidlarning sirdoshi" - "shoir". "Quvonchli xonanda" - shuningdek, "shoir". Aslini olganda, “yosh xayolparast” va “qizg‘in faylasuf” ham “shoir”dir. <...> "Oltin torli arfada deyarli jim qoldi..." Bu degani: "Nega she'r yozishni to'xtatding?" Ammo keyinroq: «Siz ham... Fiba bilan xayrlashdingizmi...» <...> ham xuddi shunday », degan xulosaga keladi va Pushkinning «bir xil fikrni har tomonlama o‘zgartiradi:» Nega sen, shoirsan. , ko'proq she'r yozmang?" [1]
Aniqlash kerakki, leksik “go‘zallik” va sintaktik “uzoqlik” she’riyatda semantik yoki kompozitsion turtki bo‘lgandagina zarur bo‘ladi. She'riyatdagi so'zli gaplar asossiz bo'lishi mumkin. Nasrda esa leksik-sintaktik minimalizm mutlaq darajaga ko'tarilsa, xuddi shunday asossizdir:
"Eshak sher terisini kiyib, hamma uni sher deb o'yladi. Odamlar, chorvalar yugurishdi. Shamol esdi, terisi ochildi, eshak ko'rindi. Odamlar yugurib kelishdi: eshakni urishdi".
("Arslon terisida eshak")
Tejamkor iboralar bu tugallangan asarga dastlabki syujet rejasi ko'rinishini beradi. Elliptik tipdagi konstruksiyalarni tanlash ("va hamma buni sher deb o'ylagan"), grammatik buzilishlarga olib keladigan muhim so'zlarning tejamkorligi ("xalq va mol yugurdi") va nihoyat, rasmiy so'zlarning tejamkorligi ( "xalq qochib ketdi: eshakni urishdi") bu masallar syujetining haddan tashqari sxematikligini aniqladi va shuning uchun uning estetik ta'sirini zaiflashtirdi.
Boshqa ekstremal - konstruksiyalarning haddan tashqari murakkabligi, turli xil mantiqiy va grammatik bog'lanishlarga ega bo'lgan, ko'p sonli taqsimlanish usullariga ega bo'lgan ko'pnomli jumlalardan foydalanish. Masalan:
“Bir yil, ikki, uch yil yaxshi edi, lekin qachon: oqshomlar, ballar, kontsertlar, kechki ovqatlar, koptoklar, tana go'zalligini ko'rsatadigan soch turmagi, yosh va o'rta yoshli qarovchilar, baribir, hammasi Bir narsani biladiganga o'xshay, hamma narsadan foydalanishga va hamma narsaga kulishga haqqi borga o'xshaydi, yoz oylari bir xil tabiatga ega bo'lgan dachada, shuningdek, faqat hayotning rohatini baxsh etadi, musiqa va o'qish ham bir xil bo'lganda. - faqat hayotga oid savollarni ko'tardi, lekin ularni hal qilmadi - bularning barchasi etti-sakkiz yil davom etganida, nafaqat hech qanday o'zgarishlarni va'da qilmasdan, balki, aksincha, o'zining jozibasini tobora yo'qotib, umidsizlikka tushdi va tushkunlikka tushdi. umidsizlik, o'limga bo'lgan ishtiyoq unga tusha boshladi "("Tushimda ko'rgan narsam")
Rus tilini o'rganish sohasida ruscha iboraning maksimal uzunligi qancha bo'lishi mumkinligi haqida aniq fikr yo'q. Biroq, o'quvchilar ushbu jumlaning o'ta cho'zilganligini his qilishlari kerak. Masalan, iboraning “ammo bularning hammasi qachon” bo‘lagi noto‘g‘ri sintaktik takror sifatida, “lekin bo‘lganda” qismiga juftlashgan element sifatida qabul qilinmaydi. O'qish jarayonida birinchi ko'rsatilgan qismga etib kelganimiz sababli, o'qilgan ikkinchi qismni xotirada saqlay olmaymiz: bu qismlar matnda bir-biridan juda uzoqda joylashganligi sababli, yozuvchi bir iborada eslatib o'tilgan juda ko'p tafsilotlar bilan o'qishimizni murakkablashtirdi. . Muallifning harakatlar va ruhiy holatlarni tasvirlashda maksimal tafsilotga intilishi jumla qismlarining mantiqiy bog'lanishining buzilishiga olib keladi ("u umidsizlikka tushib qoldi va umidsizlik holati uni boshdan kechira boshladi").
Keltirilgan masal va hikoya L.N.ga tegishli. Tolstoy. Ayniqsa, ikkinchi misolga murojaat qilganda uning muallifligini aniqlash oson, uslub hosil qiluvchi sintaktik vositalarga e’tibor esa bunga yordam beradi. G.O.Vinokur hikoyadan yuqoridagi iqtibos haqida shunday yozgan edi: “...Men bu yerda Lev Tolstoyni nafaqat bu parcha bu yozuvchi tez-tez va odatda gapiradigan narsa haqida gapirgani uchun emas, balki u odatda shunday mavzularda gapiradigan ohang bilan ham tanidim. sub’ektlari, balki tilning o‘zi, sintaktik xususiyatlari nuqtai nazaridan ham... [ 2] chunki uslub evolyutsiyasi faktlari muallifning tarjimai holidagi faktlardir.Shuning uchun, xususan, uslubning sintaksis darajasida rivojlanishi.
Poetik sintaksisni o‘rganish muallif iboralarida qo‘llanilgan grammatik bog‘lanish usullarining milliy adabiy uslub me’yorlariga mos kelishi faktlarini baholashni ham o‘z ichiga oladi. Bu erda biz she'riy lug'atning muhim qismi sifatida turli uslubdagi passiv lug'at bilan parallellik qilishimiz mumkin. Sintaksis sohasida ham, lug‘at sohasida ham barvarizmlar, arxaizmlar, dialektizmlar va boshqalar mumkin, chunki bu ikki soha o‘zaro bog‘liqdir: B.V.Tomashevskiyning fikricha, “har bir leksik muhit o‘ziga xos sintaktik burilishlarga ega. " [3]
Rus adabiyotida sintaktik vahshiyliklar, arxaizmlar va xalq tili eng keng tarqalgan. Sintaksisdagi vahshiylik, agar ibora chet tili qoidalariga muvofiq qurilgan bo'lsa, yuzaga keladi. Nasrda sintaktik vahshiyliklar ko‘proq nutq xatosi sifatida aniqlanadi: A.P.Chexovning “Shikoyatlar kitobi” hikoyasida “Mana shu bekatga yaqinlashib, derazadan tabiatga qarasam, qalpoq tushib ketdi” – bu gallikizm shunchalik yaqqol ko‘rinib turadiki, bu gallikizmning o‘ziga xosligi shu darajada namoyon bo‘ladi. o'quvchi kulgili his qiladi. Rus she'riyatida sintaktik vahshiylik ba'zan yuqori uslub belgilari sifatida ishlatilgan. Masalan, Pushkinning “Dunyoda bir kambag‘al ritsar bor edi...” balladasida “Uning bir ko‘rishi bor edi...” qatori ana shunday vahshiylikka misol bo‘la oladi: “uning ko‘rishi bor edi” bog‘lovchisi “u” o‘rnida keladi. tasavvurga ega edi". Bu erda biz an'anaviy stilistik balandlikni ko'tarish funktsiyasiga ega sintaktik arxaizmga ham duch kelamiz: "Otaga ham, O'g'ilga ham, Muqaddas Ruhga ham abadiy ibodat yo'q / Paladin bilan bunday bo'lmagan ..." ( Bu shunday bo'ladi: "na Otaga, na O'g'ilga"). Sintaktik xalq tili, qoida tariqasida, epik va dramatik asarlarda personajlar nutqida individual nutq uslubini real aks ettirish, personajlarning avtoxarakterizatsiyasi uchun mavjud. Shu maqsadda Chexov xalq tilidan foydalanishga murojaat qildi: "Dadang menga sud maslahatchisi ekanligini aytdi, lekin endi u faqat titulli ekan" ("To'ydan oldin"), "Siz haqida gapiryapsizmi? Bu mening qizim pianino chalayotganlari haqidami? ("Ionich").
Badiiy nutqning o'ziga xos xususiyatlarini aniqlash uchun stilistik figuralarni o'rganish alohida ahamiyatga ega (ular ritorik deb ham ataladi - troplar va figuralar nazariyasi birinchi marta ishlab chiqilgan xususiy ilmiy intizomga nisbatan; sintaktik - bu tomoniga nisbatan. she'riy matn, ular uchun tavsifni tavsiflash talab qilinadi).
Shakllar haqidagi ta'limot uslub haqidagi ta'limot shakllanayotgan davrda, antik davrlarda shakllangan; ishlab chiqilgan va to'ldirilgan - o'rta asrlarda; nihoyat, u me’yoriy “poetika” (poetika bo‘yicha darsliklar)ning doimiy bo‘limiga aylandi – hozirgi zamonda. Shakllarni tavsiflash va tizimlashtirishga birinchi urinishlar poetika va ritorikaga oid qadimgi lotin risolalarida (toʻliqroq Kvintilianning “Notiqni tarbiyalash” asarida) keltirilgan. Qadimgi nazariya, M.L.Gasparovning so'zlariga ko'ra, "har qanday fikrning eng oddiy, tabiiy "og'zaki ifodasi (go'yo stilistik rang va ta'mga ega bo'lmagan distillangan til) mavjud deb faraz qilgan va haqiqiy nutq qandaydir tarzda bu tasavvur qilib bo'lmaydigan me'yordan chetga chiqsa, u holda . har bir individual og'ish alohida bo'lishi va "raqam" sifatida hisobga olinishi mumkin. [4]
Trop va figuralar yagona ta'limotning predmeti bo'lgan: agar "troplar" so'zning "tabiiy" ma'nosining o'zgarishi bo'lsa, "figura" sintaktik konstruktsiyadagi "tabiiy" so'z tartibining o'zgarishi (so'zlarni qayta tartibga solish) , zaruratni yo'qotish yoki "qo'shimcha" dan foydalanish - "tabiiy" nutq nuqtai nazaridan - leksik elementlar). Shuni ham ta'kidlaymizki, badiiylik, obrazlilikka yo'naltirilmagan oddiy nutq doirasida topilgan "raqamlar" ko'pincha nutq xatolari sifatida qabul qilinadi, ammo badiiy yo'naltirilgan nutq doirasida bir xil figuralar odatda quyidagilar bilan ajralib turadi. poetik sintaksisning samarali vositalari.
Hozirgi vaqtda stilistik figuralarning ko'plab tasniflari mavjud bo'lib, ular u yoki bu - miqdoriy yoki sifat - farqlovchi xususiyatga asoslanadi: iboraning og'zaki tarkibi, uning qismlarining mantiqiy yoki psixologik bog'liqligi va boshqalar. Quyida biz uchta omilni hisobga olgan holda eng muhim raqamlarni sanab o'tamiz:
1. Sintaktik konstruksiya elementlarining noodatiy mantiqiy yoki grammatik aloqasi.
2. Matndagi ibora yoki iboradagi so‘zlarning, shuningdek, turli (qo‘shni) sintaktik va ritmik-sintaktik tuzilmalar (she’rlar, ustunlar) tarkibiga kiruvchi, lekin grammatik o‘xshashlikka ega bo‘lgan elementlarning o‘zaro noodatiy joylashishi.
3. Sintaktik vositalar yordamida matnni intonatsion belgilashning noodatiy usullari.
Bitta omilning ustunligini hisobga olgan holda, biz raqamlarning tegishli guruhlarini ajratamiz. Ammo shuni ta'kidlaymizki, ba'zi hollarda bir xil iborada oddiy bo'lmagan grammatik bog'lanishni ham, so'zlarning asl joylashuvini ham, matndagi o'ziga xos intonatsiya "balini" ko'rsatadigan asboblarni ham topish mumkin: nutqning bir segmentida, nafaqat turli yo'llar, balki turli raqamlar ham.
So'zlarni sintaktik birliklarga nostandart bog'lash usullari guruhiga ellips, anakoluf, silleps, alogizm, amfibol (g'ayrioddiy grammatik bog'lanish bilan ajralib turadigan figuralar), shuningdek kataxrez, oksimoron, gendiadis, enallaga (belgilangan raqamlar) kiradi. elementlarning noodatiy semantik aloqasi).
Nafaqat badiiy adabiyotda, balki kundalik nutqda ham keng tarqalgan sintaktik vositalardan biri ellipsdir (yunoncha elleipsis — tashlab ketish). Bu grammatik bog`lanishning uzilishiga taqlid bo`lib, jumlada biror so`z yoki so`z turkumini tashlab qo`yishdan iborat bo`lib, unda tushib qolgan a`zolarning ma`nosi umumiy nutq kontekstidan osongina tiklanadi. Ushbu uslub ko'pincha epik va dramatik asarlarda xarakterli dialoglarni qurishda qo'llaniladi: uning yordami bilan mualliflar o'z qahramonlarining muloqot sahnalariga hayotiy o'xshashlikni beradilar.
Badiiy matndagi elliptik nutq ishonchli taassurot qoldiradi, chunki suhbatning hayotiy vaziyatida ellips iboralar tuzishning asosiy vositalaridan biridir: fikr almashishda u ilgari aytilgan so'zlarni o'tkazib yuborishga imkon beradi. Shunday qilib, so'zlashuv nutqida ellipslarga faqat amaliy funktsiya beriladi: ma'ruzachi suhbatdoshga minimal lug'atdan foydalangan holda kerakli hajmda ma'lumot uzatadi.
Shu bilan birga, ellipsning badiiy nutqda ekspressiv vosita sifatida ishlatilishi muallifning hikoya psixologizmiga bo'lgan munosabati bilan ham turtki bo'lishi mumkin. Yozuvchi o‘z qahramonining turli tuyg‘ularini, psixologik holatlarini tasvirlash istagida o‘zining individual nutq uslubini sahnama-bosqich o‘zgartira oladi. Shunday qilib, F.M.Dostoyevskiyning "Jinoyat va jazo" romanida Raskolnikov ko'pincha o'zini elliptik iboralar bilan ifodalaydi. Oshpaz Nastasya bilan suhbatida (I qism, 3-bob) ellipslar uning begonalashgan holatini ifodalashning qo'shimcha vositasi bo'lib xizmat qiladi:
- ... Ilgari bolalarga dars bergani bording, deysan, endi nega hech narsa qilmading?
"Men [biror narsa] qilyapman ...", dedi Raskolnikov istamay va qattiq.
- Nima qilyapsiz?
- [Men qilyapman] Ish...
- Qanday ish qilyapsiz?
- [Men] O'ylab ko'ring, - u biroz pauzadan keyin jiddiy javob berdi.
Bu erda biz ba'zi so'zlarning tushib qolishi qolganlarning alohida semantik yukini ta'kidlayotganini ko'ramiz.
Ko'pincha ellipslar holatlar yoki harakatlarning tez o'zgarishini ham anglatadi. Masalan, "Yevgeniy Onegin" ning beshinchi bobida, Tatyana Larinaning tushi haqidagi hikoyada ularning vazifasi: "Tatyana [ ] ah! va u [ ] bo'kiradi ...", "Tatyana [ ] o'rmonga, ayiq [ ] uning orqasidan boradi ...".
Kundalik hayotda ham, adabiyotda ham anakoluf (yunoncha anakoluthos - nomuvofiq) nutq xatosi - muvofiqlashtirish va boshqarishda grammatik shakllarning noto'g'ri qo'llanilishi sifatida tan olinadi: "Shag hidi va u erdan tayyorlangan nordon sho'rva deyarli chidab bo'lmas hayotdir. bu joy" (A. F. Pisemskiy, "Senila gunohi"). Biroq, yozuvchi qahramon nutqiga: "To'xtanglar, birodarlar, to'xtanglar! Siz bunday o'tirmaysiz!" (Krilovning "Kvartet" ertagida).
Aksincha, jumlaning bir hil a'zolari qatori ko'rinishidagi semantik jihatdan heterojen elementlarning sintaktik tuzilishidan iborat bo'lgan sylleps (yunoncha syllepsis - konjugatsiya, tutib olish) ataylab qo'llaniladigan usul bo'lib chiqadi. adabiyotdagi tasodifiy xato: yonoqlar" (Turgenev, "G'alati hikoya").
20-asr Yevropa yozuvchilari, ayniqsa, “absurd adabiyoti” vakillari muntazam ravishda alogizmga (yunoncha a – manfiy zarracha, logismos – sabab) murojaat qilganlar. Bu raqam so‘z birikmasining ma’no jihatdan bir-biriga to‘g‘ri kelmaydigan qismlarining xizmat ko‘rsatish elementlari yordamida sintaktik bog‘lanishi bo‘lib, ma’lum turdagi mantiqiy bog‘lanishni (sabab-oqibat, turkum-tur munosabatlari va boshqalarni) ifodalaydi: “Mashina tez yuradi, oshpaz esa pishiradi. yaxshiroq" (E. Ionesco, "Taqir qo'shiqchi"), "Dnepr sokin havoda qanday ajoyib, unda nega bu erdasan, Nentsov?" (A. Vvedenskiy, "Minin va Pojarskiy").
Agar anakoluf badiiy texnikadan ko'ra ko'proq xato deb qaralsa va silleps va alogizm xatodan ko'ra ko'proq texnika bo'lsa, amfiboliya (yunoncha amfiboliya) har doim ikki xil tarzda qabul qilinadi. Ikkilik o'z tabiatiga ko'ra mavjud, chunki amfibol - bir xil grammatik shakllarda otlar bilan ifodalangan sub'ekt va to'g'ridan-to'g'ri ob'ektning sintaktik farqlanmasligi. Mandelstamning xuddi shu nomdagi she'rida "Sezuvchan yelkan shtammlarini eshitish ..." - xatomi yoki hiylami? Buni quyidagicha tushunish mumkin: "Sezgir quloq, agar uning egasi yelkanlarda shamol shitirlashini ushlashni xohlasa, yelkanda sehrli tarzda harakat qiladi va uni zo'riqishga majbur qiladi" yoki quyidagicha: "Shamol (ya'ni. tarang) yelkan diqqatni tortadi va odam eshitishini zo'riqtiradi ". Amfiboliya faqat tarkibiy jihatdan ahamiyatli bo'lganida oqlanadi. Xullas, D.Xarmsning “Ko‘krak” miniatyurasida qahramon qulflangan sandiqda o‘zini-o‘zi bo‘g‘ish orqali o‘limdan keyin hayotning mavjudligi ehtimolini tekshiradi. O‘quvchi uchun final, muallif rejalashtirganidek, noaniq: yo qahramon bo‘g‘madi, yo bo‘g‘ilib, tirildi, qahramon ikki ma’noda shunday xulosa qiladi: “Demak, hayot o‘limni menga noma’lum tarzda yengdi”.
Gap yoki jumlaning qismlari o'rtasida g'ayrioddiy semantik aloqa kataxrez ("Yo'llar" bo'limiga qarang) va oksimoron (yunoncha oxymoron - ahmoqona) orqali yaratiladi. Ikkala holatda ham yagona struktura a'zolari o'rtasida mantiqiy ziddiyat mavjud. Katahrez o'chirilgan metafora yoki metonimiyadan foydalanish natijasida yuzaga keladi va "tabiiy" nutq doirasida xato sifatida baholanadi: "dengiz sayohati" - "dengizda suzib yurish" va "quruqlikda yurish", "og'zaki retsept" - "og'zaki" va "yozma" o'rtasida, "Sovet shampani" - "Sovet Ittifoqi" va "Shampan" o'rtasida. Oxymoron, aksincha, yangi metafora qo'llashning rejalashtirilgan natijasidir va hatto kundalik nutqda ham nafis obrazli vosita sifatida qabul qilinadi. "Ona! O'g'lingiz juda yaxshi kasal bo'lib qoldi!" (V. Mayakovskiy, "Shimdagi bulut") - bu erda "kasal" "sevgida" ning metaforik o'rnini bosadi.
Rus adabiyotida kamdan-kam uchraydigan va shuning uchun ayniqsa sezilarli shaxslar orasida gendiadis (yunoncha hen dia dyoin - birdan ikkigacha) mavjud bo'lib, unda murakkab sifatlar o'zlarining asl tarkibiy qismlariga bo'linadi: "yo'lga, temirga" (A. Blok) , "Temir yo'lda"). Bu erda "temir yo'l" so'zi bo'lindi, natijada uchta so'z o'zaro ta'sirga kirdi - va oyat qo'shimcha ma'noga ega bo'ldi. E.G.Etkind Blokning she’riy lug‘atida “temir”, “temir” epithetlarining semantikasi masalasiga to‘xtalib, quyidagilarni ta’kidladi: bir-biriga intilayotgan ikki ta’rif <...>, go‘yo bir “temir yo‘l” so‘zini hosil qilgandek va at . ayni paytda bu so'zdan boshlab - u butunlay boshqacha ma'noga ega. "Temir iztirob" - bu zamonaviy - "temir" - tsivilizatsiyaning o'lik, mexanik dunyosidan kelib chiqadigan umidsizlik." [5]
Ustun yoki misradagi so'zlar yozuvchi enallag (yunoncha enallage - harakat) - ta'rifni aniqlanayotgan so'zga qo'shni so'zga o'tkazishdan foydalanganda maxsus semantik aloqani oladi. Xullas, N. Zabolotskiyning “To‘y” she’ridagi “Go‘sht yog‘i xandaqlari orqali...” satrida “yog‘” ta’rifi “go‘sht”dan “xandakka” o‘tgandan so‘ng yorqin epitetga aylandi. Enallaga - so'zli she'riy nutqning belgisi. Bu figuraning elliptik konstruksiyada qo‘llanilishi ayanchli natijaga olib keladi: Lermontovning “Tush” balladasidagi “O‘sha vodiyda yotgan bir tanish murda...” misrasi kutilmagan mantiqiy xatoga misoldir. "Tanish murda" birikmasi "tanish [odamning] jasadi" degan ma'noni anglatishi kerak edi, lekin o'quvchi uchun bu aslida ma'noni anglatadi: "Bu shaxs qahramonga uzoq vaqtdan beri murda sifatida tanilgan".
Sintaktik konstruktsiyalar qismlarining g'ayrioddiy joylashuviga ega bo'lgan raqamlar turli xil parallellik va inversiyalarni o'z ichiga oladi.
Parallellik (yunoncha. parallelos — yonma-yon yurish) matnning qoʻshni sintaktik boʻlaklarining (sheʼriy asardagi satrlar, matndagi jumlalar, gapdagi boʻlaklar) kompozitsion korrelyatsiyasini nazarda tutadi. Parallelizm turlari, odatda, o'zaro bog'liq konstruktsiyalarning birinchisiga ega bo'lgan, ikkinchisini yaratishda muallif uchun namuna bo'lib xizmat qiladigan ba'zi bir xususiyatga qarab farqlanadi.
Shunday qilib, bir sintaktik bo'lakning so'z tartibini boshqasiga proyeksiya qilib, ular to'g'ridan-to'g'ri parallelizmni farqlaydilar (Zabolotskiyning "Zodiak belgilari so'nadi ..." misrasida "Hayvon it uxlayapti, / Qush chumchuq uxlayapti") va teskari ("Yelkan" Lermontovda "To'lqinlar o'ynaydi, shamol hushtak chaladi"). Biz Lermontov satrining ustunlarini vertikal ravishda yozishimiz mumkin:
to'lqinlar o'ynaydi
shamol hushtak chalyapti
Va biz ikkinchi ustunda mavzu va predikat birinchisida so'zlarning joylashishiga nisbatan teskari tartibda berilganligini ko'ramiz. Agar endi biz otlarni va alohida - fe'llarni grafik tarzda bog'lasak, biz yunoncha "" harfining tasvirini olishimiz mumkin. Shuning uchun teskari parallellik xiazm (yunoncha chiasmos - -shakl, xochsimonlik) deb ham ataladi.
Juftlashgan sintaktik bo‘laklardagi so‘zlar sonini solishtirganda to‘liq va to‘liqsiz parallellik ham farqlanadi. To'liq parallelizm (uning umumiy nomi - izocolon; yunoncha isokolon - tenglik) - Tyutchevning "Amphoralar bo'sh, / savat ag'darildi" ("Bayram tugadi, xorlar jim ..." bandi) ikki so'zli satrlarida to'liq emas. - uning tengsiz satrlarida " Sekin, sekin, kechki kun, / Oxirgi, oxirgi, jozibasi "(oyat. "So'nggi sevgi"). Parallelizmning boshqa turlari ham mavjud.
Xuddi shu figuralar guruhiga inversiya (lotincha inversio - almashtirish) kabi mashhur poetik vositalar kiradi. U ibora yoki jumladagi so'zlarning tabiiydan farq qiladigan tartibda joylashishida o'zini namoyon qiladi. Masalan, rus tilida “mavzu+predikat”, “ta’rif+belgilangan so‘z” yoki “old qo‘shimcha+holat shaklidagi ot” tartibi tabiiy, teskari tartib esa g‘ayritabiiydir.
"Yuksak va soqov qanotlarning erosi ...", - XX asr boshidagi mashhur satirikning parodiyasi shunday boshlanadi. A. Izmailov Vyacheslav Ivanovning misralariga. Parodist simvolist shoirni inversiyalarni suiiste'mol qilganlikda gumon qildi, shuning uchun u o'z matnining satrlarini ular bilan to'ldirdi. "Erota qanotlari" - tartib noto'g'ri. Ammo agar "Erota qanotlari" ning alohida inversiyasi juda maqbul bo'lsa, bundan tashqari, bu rus she'riyati uchun an'anaviy bo'lib tuyulsa, "qanotli" nutq badiiyligining emas, balki tilning bog'langanligining belgisi sifatida tan olinadi.
Invert so‘zlar iboraga turlicha joylashishi mumkin. Kontakt inversiyasi bilan so'zlarning qo'shniligi saqlanib qoladi ("Shekspir dramasi provintsiyasidagi fojia kabi ..." Pasternak tomonidan), uzoqdan inversiya bilan, boshqa so'zlar ular o'rtasida siqiladi ("Faqat Perunga bo'ysunuvchi chol .." Pushkin tomonidan). Ikkala holatda ham bitta so'zning noodatiy pozitsiyasi uning intonatsiyasiga ta'sir qiladi. Tomashevskiy ta'kidlaganidek, "teskari konstruktsiyalarda so'zlar yanada ifodali, salmoqliroq eshitiladi". [6]
Matnning yoki uning alohida qismlarining noodatiy intonatsion tarkibini belgilovchi figuralar guruhiga sintaktik takrorlashning turli turlari, shuningdek, tavtologiya, annominatsiya va gradatsiya, polisindeton va asindeton kiradi.
Takrorlash texnikasining ikkita kichik guruhi mavjud. Birinchisi jumla ichidagi alohida qismlarni takrorlash usullarini o'z ichiga oladi. Ularning yordami bilan mualliflar odatda iboradagi semantik zamonni ta'kidlaydilar, chunki har qanday takrorlash intonatsion urg'udir. Inversiya kabi, takrorlash aloqa bo'lishi mumkin ("Vaqt keldi, vaqt keldi, shoxlar chalyapti ..." Pushkinning "Count Nulin" she'rida) yoki uzoqda ("Vaqt keldi, do'stim, vaqt keldi! Yurak tinchlik so'raydi . .." Pushkinning xuddi shu nomdagi she'rida. ).
Oddiy takrorlash matnning turli birliklariga - ham so'zga (yuqoridagi misollarda bo'lgani kabi) ham, iboraga ham ("Kechki qo'ng'iroq, kechki qo'ng'iroq!" I. Kozlov T. Murdan tarjima qilgan) - o'zgartirmasdan qo'llaniladi. grammatik shakllar va leksik ma'no. Bir so‘zning turli hol shakllarida takrorlanishi qadim zamonlardan beri o‘z ma’nosini saqlab qolgan holda, maxsus figura – poliptoton (yunoncha polyptoton – polycase) sifatida e’tirof etilgan: “Ammo odam / U bir odamni ancharga obro‘li nigoh bilan jo‘natdi . .." (Pushkin, "Anchar"). R. Yakobsonning kuzatishiga ko'ra, Mayakovskiyning "Qizil qalpoqcha haqidagi ertaki" poliptotonga qurilgan bo'lib, unda "kursant" so'zining holat shakllarining to'liq paradigmasi taqdim etilgan. [7] Antanaklaz (yunoncha antanaklasis — aks ettirish) ham xuddi shunday qadimiy figura — soʻzning asl grammatik shaklida, lekin maʼnosi oʻzgargan holda takrorlanishi. "Oxirgi boyo'g'li sindirilgan va arralangan. / Va, ruhoniy tugma bilan, qadalgan / Kuzgi shoxga pastga tushing, // Osilib, boshi bilan o'ylang ..." (A. Eremenko, "Zich metallurgiya o'rmonlarida .. .") - bu erda "bosh" so'zi to'g'ridan-to'g'ri, keyin esa metonimik ma'noda qo'llaniladi.
Ikkinchi kichik guruhga takrorlash raqamlari kiradi, ular gapga emas, balki matnning katta qismiga (bayt, sintaktik davr), ba'zan butun asarga tegishli. Bunday raqamlar matnning ular kengaytirilgan qismlarining intonatsion tenglashuvini belgilaydi. Bu takrorlash turlari matndagi o`rni bilan ajralib turadi. Shunday qilib, anafora (yunoncha anaphora - talaffuz; patristik atama - bir nomlash) - so'z yoki iborani boshlang'ich holatda takrorlash orqali nutq bo'laklarini (ustunlar, misralar) mahkamlash: "Bu qattiq quyilgan hushtak, / Bu bosishdir. siqilgan muz parchalari, / Bu tun bargni sovutib, / Bu ikki bulbulning dueli" (Pasternak, "She'riyat ta'rifi"). Epifora (yunoncha epiphora — qoʻshimcha; otalik atamasi — bir tomonlamalik), aksincha, nutq turkumining uchlarini leksik takrorlash bilan bogʻlaydi: “Qalpoqlar, barcha taroqlar: || taroqdan toʻp, | yengidagi taroq, | epaulet. qayrag'ochlar, | pastdagi taroqlar, | hamma joyda festonlar" (Gogol, "O'lik jonlar"). Epifora tamoyilini butun bir she'riy matnga proyeksiya qilib, uning rivojlanishini refren fenomenida (masalan, klassik balladada) ko'ramiz.
Anadiploz (yun. anadiplosis - ikkilanish; asl atamasi - boʻgʻin) - nutq turkumining oxirini keyingisi boshlanishi bilan bogʻlovchi kontaktli takrorlash. S. Nadsonning «Faqat sevgi tongi yaxshi: | faqat birinchi, tortinchoq nutqlar yaxshi» satrlaridagi ustunlar shunday, Blokning «Oh, cheksiz va cheksiz bahor - / Cheksiz va cheksiz orzusiz" bog'langan. Anafora va epifora ko'pincha kichik lirik janrlarda strukturani shakllantiruvchi vosita sifatida ishlaydi. Ammo anadiploz nutq atrofida qurilgan kompozitsion yadro vazifasini ham olishi mumkin. Masalan, anadiplozning uzun zanjirlaridan erta irland lirikasining eng yaxshi namunalari yaratilgan. Ularning orasida, ehtimol, eng qadimiysi 5-6-asrlarga tegishli bo'lgan anonim "Amergin afsunidir". AD (quyida V. Tixomirov tomonidan sintaktik jihatdan aniq tarjimada uning parchasi keltirilgan):
Erin men baland ovozda qo'ng'iroq qilaman
Chuqur dengiz yog'li
Tog' yonbag'ridagi o'tlarda semiz
Eman o'rmonlaridagi o'tlar suvli
Ko'llardagi namlik suvli
Namlikka boy manba
Qabilalarning manbai bitta
Temraning yagona xo'jayini...
Anadiploz prosapodozga (yunoncha prosapodosis - qo'shimcha; ruscha atama - halqa, qamrov) qarshi bo'lib, sintaktik konstruktsiyaning boshlang'ich elementi quyidagi so'zlarning oxirida takrorlanadi: "Osmon bulutli, tun. bulutli ..." Pushkinning "Jinlar" asarida. Shuningdek, prosapodoz bir baytni (Eseninning "Shagane sen menikisan, Shagane ..." she'ri halqali takrorlashlarga qurilgan) va hatto asarning butun matnini ("Tun. Ko'cha. Chiroq. Dorixona ..." A. Blok)
Bu kichik guruh matnning bir xil segmentida anafora va epifora birikmasidan hosil boʻlgan murakkab figurani ham oʻz ichiga oladi - symplok (yunoncha symploce - pleksus): "Men Falaleyni xohlamayman, | Men Falaleyni yomon ko'raman, | Men Falaleyga tupuraman, | | Men Falaleyni ezib tashlayman, | <...> Men Falaleyni emas, Asmodeyni | (Dostoyevskiy, "Stepanchikovo qishlog'i va uning aholisi") - Foma Opiskinning monologidagi ushbu misol nafaqat takrorlanuvchi elementlarning intonatsiyani urg'ulashiga aniq dalil bo'lib xizmat qiladi: oddiy blok bilan, har birida anafora va epifora bilan tuzilgan so'zlar ajralib turadi. ustun.
Takrorlash paytida nafaqat so'zni bir belgi sifatida, balki belgidan uzilgan ma'noni ham takrorlash mumkin. Tavtologiya (yunoncha tauto - bir xil, logos - so'z) yoki pleonazm (yunoncha pleonasmos - ortiqcha) - bu so'zning takrorlanishi shart bo'lmagan, lekin ba'zi leksik elementning ma'nosi majburiy ravishda takrorlanadigan figura. Buning uchun mualliflar sinonim so'zlarni yoki perifrastik iboralarni tanlaydilar. Yozuvchining tavtologiyadan qasddan foydalanishi o'quvchida og'zaki haddan tashqari, mantiqsiz so'zlashuv tuyg'usini keltirib chiqaradi, uni nutqning tegishli segmentiga e'tibor berishga majbur qiladi va o'quvchi - bu butun segmentni intonatsiyani ajratib turadi. Ha, oyatda. A. Eremenko "Pokrishkin" qo'sh tavtologiyasi nutqning umumiy oqimi fonida "gangster yovuzligining yovuz o'qini" intonatsion ravishda ta'kidlaydi.
Semantik jihatdan ahamiyatli nutq segmentini intonatsion ajratib ko'rsatish maqsadida annominatsiya ham qo'llaniladi (lot. annominatio - pastki yozuv) - bir ildizli so'zlarning kontaktli takrori: N. Nekrasovning "Temir yo'l" asarida "Men o'ylayman ...". ". Bu raqam qo'shiq folklorida va nutqni stilizatsiya qilish ishtiyoqi ijodiga ta'sir qilgan shoirlar ijodida keng tarqalgan.
Gradatsiya (lot. gradatio — daraja oʻzgarishi) takroriy figuralarga yaqin boʻlib, unda bir hil aʼzolar qatoriga guruhlangan soʻzlar umumiy semantik maʼnoga ega ( xususiyat yoki harakat), lekin ularning joylashishi bu maʼnoning izchil oʻzgarishini ifodalaydi. Birlashtiruvchi xususiyatning namoyon bo'lishi asta-sekin o'sib borishi yoki kamayishi mumkin: "Osmonga qasamki, sizning go'zalligingizga shubha yo'q, siz go'zalsiz, haqiqatdan ham, <...> jozibalisiz" ("The Shekspirning "Sevgining mevasiz mehnatlari", Yu. Korneev tomonidan tarjima qilingan). Bu iborada "shubhasiz-shubhasiz-haqiqat" yonida bir belgining kuchayishi, "chiroyli-chiroyli-jozibali" yonida esa boshqasining zaiflashuvi mavjud. Belgining kuchayishi yoki zaiflashishidan qat'i nazar, tugatilgan ibora kuchayuvchi urg'u (intonatsion ekspressivlik) bilan talaffuz qilinadi: "Tiffina daryo uzra jarangladi, / So'ngan o'tloqda jiringladi, / Soqov to'qayni supurib ketdi ..." (Fet, "Kechqurun").
Bundan tashqari, intonatsion belgilash vositalari guruhiga polisindeton (yunoncha polysyndeton — koʻp birlashish) va asyndeton (yunoncha asyndeton — birlashmaslik) kiradi. Ikkala raqam ham ko'pincha hamroh bo'ladigan darajaga o'xshab, ular tovushli nutqda matnning ularga mos keladigan qismiga urg'u berishni taklif qiladi. Polysyndeton mohiyatiga ko'ra nafaqat ko'p birlashma (Pushkinda "va hayot, va ko'z yoshlar va sevgi"), balki ko'p jumla (Blokdan "jasorat, ishlar haqida, shon-sharaf haqida"). Uning vazifasi harakatlarning mantiqiy ketma-ketligini belgilashdir ("Kuz" Pushkin: "Va boshdagi fikrlar jasorat bilan hayajonlanadi, Va engil qofiyalar ularga qarab yuguradi, / Va barmoqlar qalam so'raydi ...") yoki o'quvchini umumlashtirishga, seriya tafsilotlarini ajralmas tasvir sifatida qabul qilishga undash ("Men o'zim uchun qo'l bilan yasalmagan yodgorlik o'rnatdim ..." Pushkin: o'ziga xos "Va slavyanlarning mag'rur nabirasi va Finlar va endi yovvoyi / Tungus va dashtlarning qalmiq do'sti" umumiy "Rossiya imperiyasi xalqlari" da qabul qilinganda shakllanadi). Va asyndeton yordamida yoki harakatlarning bir vaqtdaligi ta'kidlanadi (Pushkinning "Poltava"sida "Shved, ruscha pichoqlar, kesishlar, kesishlar ..."), yoki tasvirlangan dunyo hodisalarining parchalanishi ("Pichirlash. Timid" nafas olish. / Bulbulning titroqlari. / Kumush va tebranish / Uyquli Creek "Fet).
Yozuvchining sintaktik figuralardan foydalanishi uning muallif uslubida individuallik izini qoldiradi. 20-asrning o'rtalariga kelib, "ijodiy individuallik" tushunchasi sezilarli darajada qadrsizlangan vaqtga kelib, raqamlarni o'rganish o'z ahamiyatini yo'qotdi, bu haqda A. Kvyatkovskiy 1940 yildagi "Poetik atamalar lug'ati" da qayd etgan. nashri: “Hozirgi vaqtda ritorik figuralarning nomlari uslubning eng barqaror uchta hodisasi ortida saqlanib qolgan, masalan: 1) ritorik savol <..>, 2) ritorik undov <...>, 3) a. ritorik murojaat ... ". [8] Bugungi kunda sintaktik uslublarni badiiy stilistika vositasi sifatida oʻrganishga qiziqish qayta tiklanmoqda. She'riy sintaksisni o'rganish yangi yo'nalish oldi: zamonaviy fan adabiy matnning turli tomonlari, masalan, ritm va sintaksis, metr va sintaksis, lug'at va sintaksis va boshqalarning kesishmasida joylashgan hodisalarni tobora ko'proq tahlil qilmoqda. [9]