Stress (inglizcha: stress „bosim", „kuchlanish", „tanglik") odam va hayvonlarda kuchli taʼsirotlar natijasida sodir boʻladigan oʻta hayajonlanish, asabiylik holati

Frustratsiya (lot. frustratio — aldanish, rejalarning barbod boʻlishi) — muammoni hal qilish yoki maqsadga erishish yoʻlidagi faoliyatni izdan chiqaruvchi ruhiy holat. U kishining maqsadga erishishi yoʻlida uchraydigan, obyektiv ravishda yengib boʻlmaydigan yoki subʼektiv ravishda shunday tuyuladigan qiyinchiliklar tufayli paydo boʻladi. Frustratsiyani keltirib chiqaruvchi sabablar frustrator deyiladi. Flustratsiya holati frustratorning kuchiga, jadalligiga bogʻliq.
Fluratsiya holatida shaxsning vaziyatni toʻgʻri baholash qobiliyati muhimdir. Shu bois turmushning noqulay taʼsirlariga qarshi kurashish uchun odam feʼl-atvoridagi barqarorlikni shakllantirish lozim. Frustratsiya ham boshqa ruhiy holatlar singari kishi feʼl-atvoriga xos yoki yangi xislatlarning boshlanishini koʻrsatuvchi, shuningdek, oʻtkinchi holat boʻlishi mumkin. Frustratsiya asosan, salbiy hissiyotlar uygʻotadi. Frustratsiyaning turlari: tajovuzkor holat, apatiya, depressiv holat, gʻamginlik tuygʻusi, oʻziga ishonmaslik, kuchsizlik, maʼyuslik va boshqa. Frustratsiyaning tajovuzkor holati koʻpincha oʻzini tuta olmaydigan, qoʻpol odamga xos boʻlsa, depressiya holati oʻziga ishonmaydigan shaxsga taalluqlidir.
Baʼzan ogʻir tabiatli kishilarda ham shu xildagi holatni vujudga keltirish mumkin, lekin bu vaziyat uzoqqa choʻzilmaydi. Anti-frustrator usuli: Bunday ongga ta'sir psixolog va bemor o'rtasidagi bevosita aloqani nazarda tutadi. Aksariyat hollarda u juda qiyin xarakterdagi to'g'ridan-to'g'ri savollarni so'raydi va to'g'ridan-to'g'ri javoblarni talab qiladi. Odatda, "bu arziydimi?", "Bu e'tiborga loyiqmi?" ' va 'bu sizning formatingiz emas'.
Ko‘pgina olimlar stressli, inqirozli vaziyatlar tushunchalarini tadqiq eta turib, ularga xos alohida nazariyaning mavjud emasligini, shu munosabat bilan mazkur tushunchalarning umumqabul qilingan ta’riflari ham yo‘qligini ta’kidlab o‘tadilar [V.L. Bodrov, 1995]. Tabiiyki, ular stressni tushunishda bir nechta yondashuvlarni ajratib ko‘rsatadilar. Stressni stimul, javob reaksiyasi va transaksiya sifatida qarash mumkin. Ana shu yondashuvlarga mos ravishda mavjud bo‘lgan stress modellari stimulli model, javob reaksiya va transakt modellarga bo‘linadi.
Stimulli modellar. Bunga shunday modellar kiritiladiki, bu modellar stressing shaxs zo‘riqishiga olib keluvchi psixologik talab sifatida qarab chiqadilar. Stress bunda mustaqil o‘zgaruvchi, atrof-muhitning ob’ektiv xossasi sifatida qaraladi. Stimulli yondashuv hoyalarini rivojlantirgan holda bir qator mualliflar: “Stress bu - inson bilan yuz beruvchi holat, uning ichidagi sabablar yig‘indisi yoki simptomlar yig‘indisi emas”, deb e’tirof etadilar.
Stress har doim optimal sharoitlardan og‘ish yuz berganda va inson bu og‘ishni yenga olmagan holatlarda yoki qiyinchilik bilan yenganida yuzaga keladi. Stress analiziga stimulli yondashuvda ko‘proq ergonomik tadqiqotlarga xosdir. Qo‘zg‘alishning psixofiziologik tushunchasini qo‘llagan holda bu yondashuv tashqi muhitning faoliyatni bajarish darajasiga ta’sirini tahlil qilish uchun ishlatiladi. Ushbu yondashuv tarafdorlarining tadqiqotlarida psixofiziologik va ijtimoiy-psixologik usullar yordamida insonga zo‘riqish (stress) ta’siri tadqiq etilgan.
Qarab chiqilayotgan yondashuv doirasida “stressogen” deb tasniflangan 8 ta vaziyat tiplari ajratib ko‘rsatiladi: axborotni qayta ishlashning katta tezligi; guruhiy bosim; frustratsiya, zararli tashqi ta’sirlar; boshdan kechirilayotgan xavf-xatar; fiziologik faoliyatning buzilishi; izolyatsiya; to‘siqlar.
Stimulli modellarda tasdiqlanishicha, hayotiy voqealar guruhi ko‘rinishidagi stress, stress simptomlari, ko‘pincha, kasalliklarga olib keladi. Shunday qilib, stimulli modelda asosiy diqqat- e’tibor stress omillarini yoki stressorlarni tadqiq etishga qaratiladi. Qayta javob berish modeli tarafdorlari stressni jamiyat va atrof-muhit talablariga fiziologik javob reaksiyasi sifatida talqin etadilar. Bu model namoyondalaridan bo‘lgan G.Sele, D.Mexanik (1992) va X.Volflar (1993) ham stressni javob reaksiyasi sifatida baholaydilar.
X.Volf stressni organizmning dinamik holati sifatida talqin etib, uni moslashish talablariga javob reaksiyasi sifatida rivojlanishini ta’kidlaydi. Bu model namoyandalari organizmning fiziologik mobilizatsiyasi stressli vaziyatlarni boshqarish uchun o‘ta muhim ekanligini qayd etganlar. T.Koks (1995) fikricha, yuqorida zikr etilgan yondashuvlarning har ikkalasida ham bir qator kamchiliklar mavjud. Ular mexanistik xarakterda bo‘lib, insonni stress ta’sirining passiv ob’ekti sifatida qaraydilar. Shuningdek, ular ko‘pincha psixologik jarayonlar kechishining individual xususiyatlariga urg‘u beradilar. Bundan tashqari, mazkur modellarda stressli vaziyatlarni yengishdagi psixologik resurslar tadqiq qilinmagan. Stressning transakt modellari o‘z navbatida stressni shaxs va atrof muhit o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir deb qaraydilar. Stress xarakteristikasini talqin eta turib, ular fiziologik va psixik stress holatlarini ajratadilar, bu holatlarni tafovutlovchi asosiy xususiyat psixik stress yuzaga kelishi uchun zarur bo‘lgan xavf-xatarni idrok qilishdir.
Bu zvenoning kiritilishi stimulni baholash kognitiv jarayonlarining qatnashuvi yordamida xavf-xatar soluvchi omillarni anglashni, bo‘lajak xavfni oldindan ko‘ra oluvchi ma’lum vaziyatda xavf- xatarni his qilishning shaxs xususiyatlari va avvalgi tajribaga bog‘liqligini taqozo etadi. Transakt model namoyandalari inson faolligini aniqlashda uning kognitiv qobiliyati hal qiluvchi rol o‘ynashini alohida ta’kidlaydilar.
Ularning fikricha, stress vaziyatida faqat, shaxsda emas, balki atrof-muhit va shaxs o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirlashuv yuz beradi. Koping shartli stress - inson holati, noma’qul ta’sirotlarga javob sifatida yuzaga keladigan fiziologik, psixologik va xulq-atvor darajasidagi noan’anaviy javob reaksiyasidir. Binobarin, yengish stressli vaziyat bilan o‘zaro ta’sirga kirishishning individual usuli bo‘lib, o‘zgaruvchan va uch omilga, ya’ni sub’ekt shaxsi, real vaziyat va qo‘llab quvvatlash bilan bog‘liq yengishga yo‘nalgan kuchdir.
Kopingning inson hayotidagi psixologik ahamiyati shundaki, insonning vaziyat talablariga samarali moslashishi uchun, uni egallashi uchun, bu talablarni zaiflashtirishi yoki yumshatishi, ulardan qochishi yoki ularga adaptatsiyaga harakat qilishi va shu tariqa vaziyatning stressli ta’sirini asta-sekin yo‘qotishi lozim.
Koping-xulq-atvor ikkita funksiyani bajaradi: muammoli vaziyatda, shaxs va muhit o‘rtasidagi stressli buzilishda diqqatni to‘plash hamda emotsional distressni boshqarishga yo‘naltirilgan emotsiyalarda diqqatni jamlash hisoblanadi. Shunday qilib, kopingning asosiy vazifasi - inson muvaffaqiyatini, jismoniy va ruhiy salomatligi hamda ijtimoiy munosabatlarini ta’minlash va qo‘llab-quvvatlashdir.
Chunonchi, asab tizimi tipi ancha kuchli bo‘lgan kishilar bir xil, ancha sust tipdagi kishilar esa boshqa xil vazifalarni bir muncha oson hal qiladilar. Asab tizimining kuchi bo‘yicha farqlanadigan kishilar bir xildagi vazifani hal etishga ko‘pincha har xil yo‘llar bilan borishlari kerakligini N.S.Leytes o‘z asarlarida har tomonlama asoslab berdiki, bu ekstremal vaziyatlarda psixologik himoya uchun muhim jarayondir.
Zero, faoliyat unumdorligi insonning o‘z potensial imkoniyatlari ko‘lamidan oqilona foydalanishning ma’sulidir. E.A.Klimov, V.S.Merlin, V.M.Rusalov, B.M.Teplov tadqiqotlarida ham shaxs temperamenti asosida uning mashg‘ul bo‘lgan u yoki bu faoliyatni muvaffaqiyatli bajarishdagi individual uslubning belgilanishi zarurligini ilmiy jihatdan asoslab beruvchi ma’lumotlar bor.
Jumladan, E.A.Klimovning empirik ma’lumotlari bir necha stanokda ishlashda asab tizimidagi "harakatchan tip"dagi xodimlar ham, "harakatsiz tip"dagi xodimlar ham birdek yuqori darajadagi ishlab chiqarish muvaffaqiyatlariga erishish mumkinligini tasdiqlaydi. Buning asosiy sababi esa, bir xil mehnat vaziyatida turlicha harakat yo‘nalishini tanlay bilish va amalga oshirishdir. Umuman, yuqorida qayd etilgan olimlarning umumiy fikr-mulohazalariga ko‘ra individual uslubning shaxsda darrov paydo bo‘lmasligi, balki ko‘pincha stixiyali tarzda (ya’ni, individual-hissiy asab sifatlari yordamida) paydo bo‘lishi qayd etiladi.
Demak, har bir shaxsga psixologik xizmat davomida o‘z imkoniyatlari va faoliyat talabi uyg‘unligini ta’minlash yo‘llarini izlash asosida yondashilsa, mazkur shaxs faoliyatidagi individual uslubning tarkib topishi tobora rivojlanib, takomillashib boradi.
Bu esa, o‘z navbatida shaxs va jamiyatning ijtimoiy taraqqiyotiga ijobiy ta’sir etmay qolmaydi. V.M.Rusalov tadqiqotlarida ijtimoiy psixologiya uchun muhim bo‘lgan hamkorlik faoliyati muvaffaqiyati ma’lum jihatlari bilan individual uslub imkoniyatlariga ham bog‘liq ekanligi qayd etilib, "xolerik" temperamentli kishi bilan sherik bo‘lib ishlaganga qaraganda “flegmatik” va" melanxolik" bilan birgalikda ishlagan hollarda ancha samarali bo‘lishi empirik ma’lumotlar asosida tadqiq qilinadi.
Mazkur tadqiqotlar har bir shaxsni faoliyatdagi muvaffaqiyatsizliklarga nisbatan himoyalanish quroli sifatida har bir shaxs uchun xarakterli bo‘lgan individual uslub mezonlarini ishlab chiqish va uning psixologik xizmat jarayonida yanada takomillashtirish yo‘llarini izlashga da’vat etadi.
Psixologik himoya muhim komponent hisoblangan shaxs individual farqlanishining ijtimoiy qimmatini tadqiq qilish muammosi K.K.Platonov asarlarida bir qadar kengroq ko‘lamda qayd etiladi. K.K.Platonovning ekstremal vaziyatlarda psixologik himoya bilan bog‘liq ijtimoiy-psixologik individuallik muammosini inson individual olami namoyon bo‘lishining eng yuqori darajasi sifatida tadqiq qildi va psixologik himoya mohiyatini tasavvur qilish uchun muhim bo‘lgan shaxsni nafaqat o‘zining individual xususiyatlari asosida, balki bu individual xususiyatlarning ijtimoiy mazmuni o‘zini o‘zi adekvat baholash va rivojlantirishga asoslangan shart-sharoitlarni yaratish bilan kamol toptirish muqararligini ilmiy jihatdan asoslab berdi.
” Psixologik himoya metodologiyasini yaratishda "Ustanovka", "Ijtimoiy ustanovka" muammolariga bag‘ishlangan tadqiqotlar ham muhim o‘rin tutadi. Chunki, psixologik xizmat jarayonining psixologik himoya vositasi sifatidagi asosiy vazifalarini ijtimoiy ustanovka tadqiqisiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Binobarin, ustanovka (psixologiyada) shaxsning muayyan faolligini (idrok, tafakkur, maqsadga muvofiq harakatlar va hokazo) bajarishga qaratilgan, avvalgi tajribasi bilan belgilangan tayyorgarligi, kishining uni muayyan tarzda harakatga undovchi tayyorgarlik formasi hisoblanadi.
Frustratsiya yomon bo'lishi shart emas, chunki u inson hayotidagi muammolarning foydali ko'rsatkichi bo'lishi va natijada o'zgarishga turtki berishi mumkin. Ammo, bu g'azab, asabiylashish, stress, norozilik, depressiya yoki biz iste'foga chiqish yoki undan voz kechish hissi paydo bo'ladigan spiralga olib kelganda, umidsizlik halokatli bo'lishi mumkin.
Frustratsiya ning ichki manbalari odatda shaxsiy yoki tasavvur qilingan kamchiliklar natijasida istagan narsamizga ega bo'lmayotganimizdan, ko'ngilsizlikni o'z ichiga oladi, masalan, ijtimoiy vaziyatlardan ishonchsizlik yoki qo'rquv. Ichki Frustratsiya ning yana bir turi, odam bir-biriga xalaqit beradigan raqobatdosh maqsadlarga ega bo'lganda paydo bo'ladi.
Frustratsiyaning ikkinchi turi tashqi sabablarga bog'liq bo'lib, ular tashqi sharoitlarni o'z ichiga oladi, masalan, hayotda duch keladigan jismoniy to'siqlar, shu jumladan, boshqa odamlar va bizning maqsadlarimizga to'sqinlik qiladigan narsalar.
Bugungi dunyodagi eng katta ko'ngilsizlik manbalaridan biri bu vaqtni behuda sarflash haqidagi tushunchadir. Bankda yoki tirbandlikda yoki telefonda navbatda turganingizda, juda ko'p ishlaringiz bo'lganida kuningiz o'tib ketayotganini ko'rsangiz, bu katta Frustratsiyalik.
Frustatsiyalik va g'azab har kim vaqti-vaqti bilan boshdan kechiradigan asosiy hissiyotlardir. Odamlar juda yoshligidanoq, ular atroflarida modellashtirilgan ko'rgan xatti-harakatlarini nusxalash orqali, ko'ngilsizlik va g'azablangan xattiharakatlarini ifoda etish va nimadan xalos bo'lishlari mumkinligini ko'rish orqali Frustatsiyani ifoda etishni o'rganadilar.
Yengilmasdan davom etadigan stress, iztirob holatiga olib kelishi mumkin - salbiy stress reaktsiyasi. Xavotirlik tanadagi ichki muvozanatni yoki muvozanatni buzishi mumkin, bu bosh og'rig'i, oshqozon buzilishi, qon bosimi ko'tarilishi, ko'krak qafasi og'rig'i, jinsiy funktsiya buzilishi va uxlash kabi jismoniy alomatlarga olib keladi. Hissiy muammolar ham qayg'udan kelib chiqishi mumkin.
Ushbu muammolarga depressiya, vahima hujumlari yoki boshqa tashvish va xavotir kiradi. Tadqiqot shuni ko'rsatadiki, stress ba'zi alomatlar yoki kasalliklarni keltirib chiqarishi yoki kuchaytirishi mumkin.
Stress o'limning asosiy 6 sababi bilan bog'liq: yurak kasalliklari, saraton, o'pka kasalliklari, baxtsiz hodisalar, jigar sirrozi va o'z joniga qasd qilish. Odamlar o'zlarining stresslarini engillashtiradigan moddalar yoki xatti-harakatlarni majburiy ravishda ishlatganda, stress ham zararli bo'ladi. Ushbu moddalar yoki xatti-harakatlarga oziq-ovqat, spirtli ichimliklar, tamaki, giyohvand moddalar, qimor o'yinlari, jinsiy aloqa, xarid qilish va Internet kiradi. Ushbu moddalar va majburiy xatti-harakatlar stressni engillashtirib, tanani bo'shashgan holatga qaytarish o'rniga, tanani stress holatida saqlab, ko'proq muammolarni keltirib chiqaradi. Qiynalgan odam ayanchli doiraga tushib qoladi.
Stress va umidsizlik ikkita o'zaro bog'liq, ammo farqli tushunchalardir. Stress - bu sezilgan tahdid yoki qiyinchiliklarga fiziologik javob, umidsizlik esa maqsadga erishishdagi to'siq yoki qiyinchilikka hissiy javobdir.
Stress ijobiy yoki salbiy bo'lishi mumkin. Ijobiy stress, shuningdek, eustress sifatida ham tanilgan, bizni yaxshiroq ishlashga undashi va quvvatlantirishi mumkin. Salbiy stress, shuningdek, qayg'u sifatida ham tanilgan, jismoniy va ruhiy salomatligimizga zararli ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Ko'ngilsizlik - bu o'z maqsadlarimiz yoki istaklarimizga erisha olmaganimizda, umidsizlik yoki bezovtalanish hissi. Bu g'azab, qayg'u va xafagarchilik kabi salbiy his-tuyg'ularga olib kelishi mumkin.
Stress ham, umidsizlik ham to'g'ri boshqarilmasa, farovonligimizga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Samarali kurash strategiyalarini o'rganish va boshqalardan yordam so'rash bizga ushbu his-tuyg'ularni boshqarishga va umumiy sog'lig'imiz va baxtimizni yaxshilashga yordam beradi.

XULOSA
Xulosam shundan iboratki Stress — bu gomeostazni buzish bilan tahdid qiluvchi turli ekstremal omillar taʼsirida yuzaga keladigan tananing oʻziga xos boʻlmagan reaktsiyasi va asab va endokrin tizimlar faoliyatida stereotipik oʻzgarishlar bilan tavsiflanadi. Organizmda har xil taʼsirotlarga nisbatan rivojlanadigan nomaxsus neyrogormonal reaksiya. Frustratsiyani keltirib chiqaruvchi sabablar frustrator deyiladi. Flustratsiya holati frustratorning kuchiga, jadalligiga bogʻliq.

Fluratsiya holatida shaxsning vaziyatni toʻgʻri baholash qobiliyati muhimdir. Shu bois turmushning noqulay taʼsirlariga qarshi kurashish uchun odam feʼl-atvoridagi barqarorlikni shakllantirish lozim. Frustratsiya ham boshqa ruhiy holatlar singari kishi feʼl-atvoriga xos yoki yangi xislatlarning boshlanishini koʻrsatuvchi, shuningdek, oʻtkinchi holat boʻlishi mumkin. Frustratsiya asosan, salbiy hissiyotlar uygʻotadi. Frustratsiyaning turlari: tajovuzkor holat, apatiya, depressiv holat, gʻamginlik tuygʻusi, oʻziga ishonmaslik, kuchsizlik, maʼyuslik va boshqa.


FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Olimov L.Ya., Bahronova M.O‘.O‘smirlar ma’naviyatini shakllantirishning ijtimoiy-psixologik xususiyatlari. Science and education. Scientific journal. Volume 3, issue 3. March 2022 407-413 p.
2. Олимов Л.Я., Махмудова З.М. Психологические механизмы девиантного поведения. Психология XXI века. Ярославль., 2020. -С. 125-127.
3. Olimov L.Ya., Nazarov A.M.. Xulqi o`gishgan bolalar psixologiyasi. O‘quv qo‘llanma. “Tafakkur avlodi” nashriyoti. Buxoro. 2020. -B. 490.
4. Olimov L.Ya., Maxmudova Z.M.. Psixodiagnostika va eksperimental