Sug‘orish texnikasi elementlarini hisoblash. Reja

8 rasm.Egatlab sug’orishda tuproqda namlikning harakati:
a-еngil mеxanik tarkibli tuproqlarda; б-o‘rtacha mеxanik tarkibli tuproqlarda; в-og’ir mеxanik tarkibli tuproqlarda.
Egatlab sug‘orish texnikasi elementlariga egatning uzunligi, egatdagi suvning miqdori, egatni jihozlash, qator orasining kengligi, egat chuqurligi kabi ko‘rsatgichlar kiradi. Sug‘orish texnikasi ele-mentlarning noto‘g‘ri tanlanishi tuproqning ortiqcha nam bilan ta’minlanishini yoki yetarli darajada nam bilan ta’minlanmasligiga, o‘g‘itlarning yuvilib ketishi va oqova sarfining ko‘payishiga olib keladi. Shuningdek, suvdan foydalanish koeffisenti va suvchining ish unumdorligi kamayib ketadi. Shu sababdan sug‘orish texnikasi elementlarini to‘g‘ri tanlash masalasiga alohida etibor qaratmog‘i zarur.
Egatga oqizilayotgan suv miqdori tuproqning suv o‘tkazuvchanligi, nishablik, qator orasi kengligi va egat uzunligiga qarab 0,1 dan to 2,5 /s ga qadar bo‘ladi. Egatlarga suv oqizish uchun o‘q ariq yoki muvaqqat ariqdagi suv sathi sug‘oriladigan dala yuzasidan 5-10 sm baland bo‘lishi kerak. Egatlarga suv tarash qog‘oz, egi-luvchan shlanglar, chim, sifon-naylar yordamiga amalga oshiriladi (9-rasm).
Har bir egatga suv taqsimlash miqdori, qator orasining kengligi, egat uzunligi kabi sug‘orish texnikasi elementlari dalaning nishabligi va tuproqning suv o‘tkazuvchanligidan kelib chiqib (N.T.Laktaev tavsiyalari) tanlanadi (12-jadval.)


9 rasm.O‘qariqlardan egiluvchan shlanglar yordamida egatga suv tarash.


12-jadval.
Egatlab sug‘orish texnikasi elementlari.(Laktaev N.T tavsiyalari)

Joyning nishabligi	Tuproqning suv o‘tkazuv-chanligi	Qator orasining kengligi (a), m	Egat uzunligi (Le) m	Egatdagi suv miqdori (qe) l/s	Qator orasi kengligi (a), m	Egat uzunligi (Le), m	Egatdagi suv miqdori (qe)
	Кuchli	0,6	100	0,5
	Yuqori		125	0,25
	O‘rtacha		200	0,25
____0,01__ 0,025-0,0075
	Yomon		200	0,1
	Кuchsiz		200	0,05
	Кuchli		175	0,75
	Yuqori		275	0,85
___0,005___ 0,0075-0,0025
	O‘rtacha	0,6	325	0,5	0,9	450	0,5
	Sust		400	0,25		450	0,25
	Кuchsiz		375	0,1		400	0,1
	Кuchli		225	1,5		-	-
	Yuqori		300	1,0		450	1,2
___0,00175_ 0,0025-0,0011
	O‘rtacha	0,6	350	0,5	0,9	600	0,75
	Sust		425	0,25		650	0,35
	Кuchsiz		400	0,1		550	0,15

Egat uzunligi quyidagi formula yordamida aniqladi:

bu yerda: L_e –egat uzunligi, m.
m - sug‘orish me’yori, m³/ga:
q_e - egatga suv taqsimlash miqdori, /s:
t_e - egatga suv taqsimlash davomiyligi, min:
10000-o‘zgarmas son:
a-qator orasining kengligi, m
Topshiriq 1. q=0,1 /s; t=24 soat, m=900 m³/ga; a=0,9 m, L=? Dastlab egatga taralgan suvning miqdorini ^l/sek dan m³/soatga aylantiriladi.

1 sek – 0,1 litr

60 sek – x /min.
1 min – 6 litr
60 min – x 360 /soat yoki 0,36 m³/soat.

Endi yuqoridagi formula bilan egat uzunligi hisoblab chiqiladi.

l_e=10000· 106=110 metr

Egatga suv taqsimlash miqdori sug‘orish texnikasi elementlari ichida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, uning qiymati quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

bu yerda: i-egat tubining nishabligi:
h-egatning suv to‘lish chuqurligi (sm) bo‘lib, u


h=0.6H-2∆ ga teng.


bu yerda: 0,6-qator orasi kengligi, m:
H-egatning umumiy chuqurligi, sm:
∆-dala yuzasining tekislanganlik darajasi (loyihaga nisbatan qancha sm farq qilishi).
Dalaning tekislanganlik darajasi +2-3 sm dan ortiq farq qil-masligi kerak. Dalaning tekislashdagi farq bo‘yicha egatning suv to‘lish chuqurligi turlicha bo‘ladi (13-jadval).
13-jadavl.
Dalaning tekislanganlik darajasiga ko‘ra egatning suv to‘lish chuqurligi
(Rijov S.N. malumoti)

Qator orasining knegligi	Egatning umumiy chuqurligi, sm	Tekislanganlik darajasiga ko‘ra egatning suv to‘lish chuqurligi
		 3 sm	 4 sm	 5 sm
60	18	8	7	6
90	27	13	12	11

Topshiriq 2. Agar g‘o‘za qator orasining kengligi 60 sm, sug‘o-riladigan dalaning bo‘ylama nishabligi 0,001 ga teng bo‘lsa va tekislanganlik darajasi 3 sm ga farq qilsa, egatga suv taqsimlash miq-dorini hisoblang.
Yechish: 22-jadval malumotlariga ko‘ra bunday sharoitda egatga 8 sm qalinlikda suv berish mumkin. Shunga ko‘ra egatdagi suvning miqdori quyidagiga teng:
q_e=1,28 h =1,28 8 =1,28 8 0,0316=0,32 /s.
Egatga suv berish davomiyligi sug‘orish me’yori, egat uzunligi, qàtor oràsining kengligi va egatga suv taqsimlash miqdoriga bog‘liq bo‘lib, u quyidagicha hisoblanadi:


soat.

O‘qariqning uzunligini topish uchun dalaning enini shu dala-dagi muvaqat ariqlar soniga bo‘lish yo‘li bilan aniqlanadi, yani:

bu yerda: B dala – dalaning eni, m;
n_ma – muvaqqat ariqlar soni;
Topshiriq 3. Dalaning eni 288 m, g‘o‘za qator orasining keng-ligi 0,9 m muvaqat ariqlar soni 3 ta bo‘lsa, o‘q ariq uzunligi va har bir o‘q ariqdagi egatlar soni hisoblansin.
Yechish: O‘qariq uzunligi quyidagicha hisoblanadi:


m.

Demak, dalaning eni bo‘yicha uchta, har biri 96 m dan bo‘l-gan o‘q ariq olinadi. Har bir o‘qariqqa to‘g‘ri keladigan egatlar soni quyidagicha aniqlanadi:

ta

Sug‘orish tarmoqlarini joylashtirishning ko‘ndalang sxemasida ariqning suv sarfi 40 /s, dan va bo‘ylama sxemasida 60 /s dan ko‘p bo‘lmasligi kerak, aks holda suvchi undan unumli foydalana olmaydi.

Topshiriq 4. Sug‘oriladigan dalaning uzunligi 480 m, eni 240 m, g‘o‘zani sug‘orish me’yori 1000 m³/ga va har bir egatga taqsim-lanadigan suv miqdori 0,75 /s, qator orasi 90 sm, sug‘orish 2 kundan ortiq davom etmasligi kerak bo‘lsa, sug‘oriladigan dalaning maydonini va egat sonini hisoblang.
Yechish: birinchi navbatda sug‘oriladigan dalaning maydonini hisoblash kerak:

W_ma=480∙240 =115200 m²=11,52 ga.

Demak, muvaqat ariqqa biriktirilgan maydon 11,52 ga ga teng.

Mazkur dalani sug‘orish 2 kundan ortiq davom etmasligini hisobga olgan holda muvaqat ariqdan talab etilayotgan suv miqdori hisoblanadi:


/s

Har bir egatga taqsimlanadigan suv miqdorini 0,75 /s, deb olsak bir vaqtda suv taqsimlanadigan egatlar soni quyidagicha aniqlanadi:

egat.


Topshiriq 5. G’o‘za dalasining eni 150 m. uzunligi 400 m. su-g‘orish me’yori 900 m³/ga. har bir egatga 0,60 /s. suv taqsim-lanadigan va qator orasi 90 sm ga teng bo‘lsa hamda sug‘orish 2 kundan ortiq davom ettirilishi mumkin bo‘lmasa, talab etilayotgan suv miqdori va egatlar sonini hisoblang.