Sug‘urtaning iqtisodiy mohiyati va nazariy asoslari

sug’urtasida - ob`ekt bo’lib sug’urtalanuvchilarning turli javobgarliklari,
ma`suliyatlari xisoblanadi. Tadbirkorlik tavakkalchiliklari sug’urtasida esa, ob`ekt
vazifasini tadbirkorlik ishlari bo’yicha turli tavakkalchiliklar bajaradi.
Sug’urtalanuvchilarni sug’urtalovchilar bilan sug’urta munosabatlariga
kirishi va sug’urtalanuvchilarga qulaylik yaratish maqsadida sug’urta tarmoqlarini
konkret sug’urta turlariga bo’lish zarurati paydo bo’ladi. SHaxsiy sug’urta
bo’yicha sug’urtaning quyidagi turlari amalga oshiriladi: xayotni aralash
sug’urtasi, o’lim xolati va mexnatga layoqatsizlikni sug’urtalash, bolalar
sug’urtasi, qo’shimcha pensiya sug’urtasi, baxtsiz xodisalar sug’urtalash va
boshqalar. Javobgarlik sug’urtasi bo’yicha kreditni yoki boshqa qarzlarni qaytara
olmaslikdan sug’urtalash, yuqori xavf-xatar manbalari egalarining fuqarolik
javobgarligi sug’urtasi va boshqalar. Tadbirkorlik tavakkalchiliklari sug’urtasi
dastgoxlarni to’xtab qolishi, savdodagi to’xtalishlar natijasida zarar ko’rish yoki
foyda olmaslik sug’urtasi, ya`ni texnika texnalogiyalarni qo’llash
tavakkalchiliklari sug’urtasi kabi turlarga bo’linadi. Majburiy sug’urta turlari,
shartlari va uni amalga oshirish tartibi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Maxkamasi tomonidan belgilanadi. Tomonlarning xoxish-irodasiga muvofiq
amalga oshiriladigan sug’urta ixtiyoriy sug’urta xisoblanadi. Ixtiyoriy
sug’urtaning shartlari tomonlarning kelushiviga asosan belgilanadi.
Sug’urtalanuvchi va sug’urtalovchining xuquqlari xamda burchlari, shuningdek
xar bir sug’urta turlarining shartlari tegishli sug’urta shartnomalari bilan belgilab
ko’yiladi.
3. Sug’urta bozori va uning tarkibiy tuzilishi
Sug’urta bozori - bu sug’urta xolatlari ro’y berganda jismoniy va xuquqiy
shaxslarni mulkiy manfaatlarini sug’urtalanuvchilarning pul mablag’lari xisobidanximoya qilishda aks etuvchi sug’urta xizmatlari oldi-sotdisi bo’yicha iqtisodiy
munosabatlar yig’indisi. Sug’urta bozorini amal qilishining asosiy shartli sug’urta
xizmatlariga extiyoj (talab) va bu extiyojlarni qondirishga layoqatli
sug’urtalovchilarning mavjudligidir. Sug’urta bozori tarkibiy jixatdan tashqiliy-
xuquqiy va xududiy jixatlari bo’yicha bo’linishi mumkin. Tashqiliy-xuquqiy
jixatdan aktsioner, birgalikdagi, xususiy va davlat sug’urta tashkilotlaridan iborat
bo’ladi. Xududiy jixatdan esa milliy, mintaqaviy va xalqaro sug’urta bozorlariga
bo’linadi. Milliy sug’urta bozori birdan-bir mamlakat xududidagi sug’urta
kompaniyalarini va ularning faoliyatini qamrab oladi. Bunga O’zbekiston sug’urta
bozorini misol qilib olishimiz mumkin. Xozirgi kunda milliy sug’urta
bozorimizda ko’plab sug’urta tashkilotlari faoliyat ko’rsatmoqda. Ulardan eng
yiriklari davlat mulki davlat mulki ishtirokidagi sug’urta kompaniyalari bo’lib,
ular "O’zagrosug’urta" DASK, "Kafolat" DASK, "O’zbekinvest" eISMK, va
"Madad" sug’urta agentliklaridir. Jaxondagi rivojlangan mamlakatlarda
yig’iladigan sug’urta tushumlarining qariyb qirq foizidan AKSH xissasiga tug’ri
keladi.
Mintaqaviy sug’urta bozori deganda, savdo-iqtisodiy va boshqa jixatlardan
o’zaro yong’in munosabatda bo’lgan bir nechta mamlakatlar xududlarini qamrab
oluvchi bozor tushiniladi. Xalqaro sug’urta bozori sifatida dunyo miqyosida
sug’urta faoliyatini olib boruvchi mamlakatlarning sug’urta bozori tushiniladi.
Sug’urta bozori bozor munosabatlari sub`ektlarining mustaqilligini, ularning
sug’urta xizmatlari oldi-sotdisi bo’yicha teng xuquqli xam-korligini ko’zda tutadi.