Сунъий интеллект, асосий тушунча ва таъмоиллар

Сунъий интеллект, асосий тушунча ва таъмоиллар.

“Интеллект” сўзи лотинча “intelligentie” сўзидан келиб чиққан бўлиб, у ўз навбатида “intellgere” феълидан ҳосил бўлиб, тушуниш, маънони аниқлаш қобилиятини билдиради.

Сунъий интеллект - бу компьютер тизимлари, аппарат ва дастурий таъминот тизимларини ишлаб чиқиш учун фан ва технологиянинг махсус соҳаси бўлиб, у инсон ақлини талаб қиладиган вазифаларни бажара оладиган усуллар ва компьютер дастурларини яратишга имкон беради: катта маълумотлардаги яширин тимсолларни аниқлаш, муаммоларни ҳал қилиш. регрессия ва классификация муаммоси, нутқни ёки тасвирни аниқлаш, қарор қабул қилиш, ахборотни таҳлил қилиш, бир тилдан бошқасига таржима қилиш ва бошқалар.
Сунъий интеллект бўйича тадқиқотлар тарихи ҳақида. 1935 йилда инглиз тадқиқотчиси А.М. Тюринг чексиз хотирадан ва хотирада олдинга ва орқага ҳаракатланувчи сканердан иборат мавҳум ҳисоблаш машинасини тасвирлаб берди. Сканер топган нарсасини ўқийди, кейинги белгиларни ёзади.
Сканернинг ҳаракатлари кўрсатмалар дастури билан белгиланади, у ҳам хотирада белгилар сифатида сақланади. Шундай қилиб, 1950 йилда Алан Туринг “Минд” нашрида “Ҳисоблаш машиналари ва ақл” мақоласини ёзди, унда машинанинг одам билан бир хил даражада бўлишини аниқлаш мумкин бўлган процедура тасвирланган. унинг рационаллик шартлари. Ушбу процедура Туринг тести деб аталади.
Энг биринчи муваффақиятли сунъий интеллект дастури 1951 йилда Кристофер Страчей томонидан ёзилган. 1952 йилда ушбу дастур одам билан шашка ўйнаши мумкин эди, бу ҳаракатни башорат қилиш қобилияти билан ҳаммани ҳайратда қолдирди. 1953 йилда Тюринг шахматни дастурлаш бўйича классик дастлабки мақолани нашр этди.
“Сунъий интеллект” атамаси илмий фойдаланишда ХХ асрнинг 60-йиллари бошларида пайдо бўлган, аммо у 1969 йилда Вашингтонда электрон компьютерлардан фойдаланиш соҳасида ишлайдиган мутахассисларнинг вакиллик конференцияси бўлиб ўтганида бутун дунёда эътироф этилган, компьютер инсоннинг ижодий жараёнларини моделлаштириш учун.
“Сунъий интеллект бўйича халқаро Қўшма конференция” деб номланган. Муаллифлар “сунъий интеллект” тушунчаси ўзларининг турли таърифларига эга. Аммо, уларнинг барчаси у ёки бу тарзда бир тўхтамга келинади: “Сунъий интеллект - бу инсон ҳаёти давомида мураккаб вазифаларни ҳал қилишни тақлид қилувчи сунъий тизим”.
“Сунъий интеллект-бу инсон тафаккури ва хулқ-атворига тақлид қиладиган аппарат ва дастурий таъминот мажмуаси, биз уни “ақлли” деб атаймиз.”
Интеллект атамаси лотинча intellectus дан келиб чиққан бўлиб, инсоннинг ақли, ақл-заковати, фикрлаш қобилиятини англатади.
Интеллект - бу инсон миясининг тажрибадан ўрганиш ва турли хил шароитларга мослашиш жараёнида билимларни эгаллаш, эслаш ва мақсадли равишда ўзгартириш орқали интеллектуал муаммоларни ҳал қилиш қобилиятидир.
Ушбу таърифда “билим” атамаси нафақат ҳислар орқали мияга кирадиган маълумотни англатади. Ушбу турдаги билим жуда муҳим, аммо интеллектуал фаолият учун етарли эмас. Гап шундаки, бизни ўраб турган муҳит объектлари нафақат ҳис-туйғуларга таъсир қилиш, балки муайян муносабатларда бир-бири билан бирга бўлиш хусусиятига эга. Атроф-муҳитда интеллектуал фаолиятни амалга ошириш (ёки ҳеч бўлмаганда оддийгина мавжуд бўлиш) учун билимлар тизимида бу дунёнинг модели бўлиши кераклиги аниқ. Атроф-муҳитнинг ушбу ахборот моделида реал объектлар, уларнинг хусусиятлари ва улар ўртасидаги муносабатлар нафақат кўрсатилади ва эсда қолади, балки ақлнинг ушбу таърифида таъкидланганидек, ақлий равишда “мақсадли равишда ўзгартирилиши” мумкин. Шу билан бирга, ташқи муҳит моделининг шаклланиши “тажрибадан ўрганиш ва турли ҳолатларга мослашиш жараёнида” содир бўлиши жуда муҳимдир.
Амалда кўпинча “маълумотлар”, “ахборот”, “билим” каби тушунчаларнинг таърифлари аниқланади. Бироқ, бу тушунчаларни ажратиш керак.
Маълумотлар - бу доимий сақлаш, узатиш ва қайта ишлаш учун мос шаклда маълум бир ташувчида қайд этилган, атрофдаги дунё ҳақидаги маълумотлар ва фактлар тўплами. Маълумотларни ўзгартириш ва қайта ишлаш сизга маълумот олиш имконини беради.

Ўз табиатига кўра маълумотлар объективдир, чунки бу моддий жисмлар ёки майдонларнинг ўзгариши натижасида юзага келадиган мавжуд сигналларни объектив равишда рўйхатдан ўтказиш натижасидир. Усуллар субъективдир. Сунъий усуллар одамлар (субъектлар) томонидан тузилган ва тайёрланган алгоритмларга (буйруқларнинг тартибланган кетма-кетлиги) асосланади. Худди шу маълумотлар истеъмол қилиш вақтида улар билан ўзаро таъсир қилувчи усулларнинг етарлилик даражасига қараб турли хил маълумотларни тақдим этиши мумкин.
“Ахборот” тушунчаси замонавий инсоннинг кундалик ҳаётида кенг қўлланилади, шунинг учун ҳар бир киши интуитив фикрга эга.
Ахборот - бу маълум тарзда ташкил этилган, ўз истеъмолчиси учун мазмун, маъно ва қийматга эга бўлган ва қарорлар қабул қилиш, шунингдек, бошқа функциялар ва ҳаракатларни амалга ошириш учун зарур бўлган маълумотлар.
Ахборот - бу атроф-муҳит объектлари ва ҳодисалари, уларнинг параметрлари, хусусиятлари ва ҳолати тўғрисидаги маълумотлар, улар ҳақидаги билимларнинг ноаниқлиги ва тўлиқ эмаслиги даражасини камайтиради. Ахборот маълумотларни ўзгартириш ва таҳлил қилиш натижасидир.
Ахборот ва маълумотлар ўртасидаги фарқ шундаки, маълумотлар маълум ташувчиларда сақланадиган воқеа ва ҳодисалар ҳақидаги қатъий маълумотлар бўлиб, маълумотлар муайян муаммоларни ҳал қилишда маълумотларни қайта ишлаш натижасида пайдо бўлади. Масалан, маълумотлар базаларида турли хил маълумотлар сақланади ва маълум бир сўров бўйича маълумотлар базасини бошқариш тизими керакли маълумотларни чиқаради.
Ахборот мавжудликнинг турли шаклларига эга: рақамли; расмий математик; рамзий; график (тасвирий); овоз; видео.
Маълумотни қабул қилиб, фойдаланувчи уни интеллектуал ассимиляция қилиш орқали шахсий билимига айлантиради. Кўриб чиқилаётган тушунчаларнинг юқоридаги талқинларидан келиб чиқиб шуни айтишимиз мумкинки, билим ахборотдир, лекин ҳамма ахборот ҳам билим эмас. Ахборотнинг билимга айланиши мия фаолиятини тартибга солувчи бир қанча қонуниятлар ва турли психик жараёнларни, шунингдек, ижтимоий муносабатлар тизими - маълум бир даврнинг маданий контексти ҳақидаги билимларни ўз ичига олган турли қоидаларни ўз ичига олади. Бунинг ёрдамида билим нафақат алоҳида шахсларнинг, балки жамиятнинг мулкига айланади. Ахборот ва билим ўртасида тафовут мавжуд. Шахс янги билим олиш учун ахборотни ижодий қайта ишлаши керак.
Билим - бу маълум бир маълумотни аниқ мақсадларга эришиш учун қандай қилиб яхшироқ ишлатишни ҳисобга олган ҳолда билиш ва талқин қилиш. Билимнинг характеристикалари қуйидагилардан иборат: ички изоҳланувчанлик, тизимлилик, боғлиқлик ва фаоллик.
Билим - бу амалиёт билан аниқланган ва мантиқ билан тасдиқланган воқеликни билиш натижаси бўлиб, инсон онгида ғоялар, тушунчалар, фикрлаш ва назариялар шаклида акс этади. Билим мақсадли педагогик жараён, ўз-ўзини тарбиялаш ва ҳаётий тажриба натижасида шаклланади.

Умуман олганда, билим ва маълумотлар ёки маълумотлар ўртасидаги қуйидаги фарқларни шакллантиришимиз мумкин:
- билим янада тизимлаштирилган ва билимда энг муҳими билимнинг атом элементлари (маълумотлардаги каби) эмас, балки улар ўртасидаги муносабатлардир;
- билим маълумотлар ёки ахборотларга қараганда кўпроқ ўз-ўзидан талқин қилинади, яъни. билим ундан қандай фойдаланиш ҳақида маълумотни ўз ичига олади;
- билим пассив маълумотлар ва ахборотлардан фарқли ўлароқ фаолдир, яъни, билим тизимнинг ҳаракатларини яратиши мумкин, яъни, муайян муаммоларни ҳал қилиш ва ностандарт вазиятларда қарорлар қабул қилиш, шунингдек, аниқ мақсадларга эришиш.
Шундай қилиб, юқоридагиларни ҳисобга олган ҳолда, биз атрофимиздаги дунёнинг қайд этилган идрок этилган фактлари маълумотлар деб хулоса қилишимиз мумкин. Муайян муаммоларни ҳал қилиш жараёнида маълумотлардан фойдаланганда ахборотлар пайдо бўлади. Қонунлар, назариялар, қарашлар ва ғоялар тўплами шаклида умумлаштирилган ҳақиқат, тасдиқланган ахборотларлар (маълумотлар) муаммоларни ҳал қилиш натижалари билимдир.

Қарорлар олинган маълумотлар ва мавжуд билимлар асосида қабул қилинади.
Қарор қабул қилиш - бу мавжуд маълумотларга асосланган мумкин бўлган йечимлар тўпламидан қайсидир маънода энг яхши йечимни танлаш.
Қарор қабул қилиш жараёнида маълумотлар, маълумотлар ва билимларнинг ўзаро боғлиқлиги расмда кўрсатилган.

Муаммони ҳал қилиш учун мавжуд билимлар асосида қатъий белгиланган ахборотлар қайта ишланади, сўнгра олинган маълумотлар мавжуд билимлар ёрдамида таҳлил қилинади. Таҳлил асосида барча мумкин бўлган эчимлар таклиф этилади ва танлов натижасида битта қарор қайсидир маънода энг яхшисидир. Қарор натижалари билимларни тўлдиради.

Юқоридагиларни қуйидаги шаклда умумлаштирамиз:

билим = ахборот + мақсад
ахборот=маʼлумотлар+маʼноси;
билим = маълумотлар + маъно + мақсад.

AIS нинг ишлаши учун математик моделлар, маълумотлар тузилмалари ва алгоритмларини яратишга ёндашувлар, шунингдек, ушбу тушунчаларга ишлаб чиқувчилар томонидан қандай аниқ таркиб киритилганига боғлиқ.


Шунга кўра, сунъий интеллект (сунъий интеллект - АИ) одатда автоматик тизимларнинг инсон интеллектининг индивидуал функцияларини ўз зиммасига олиши, масалан, илгари олинган тажриба ва ташқи таъсирларни оқилона таҳлил қилиш асосида танлаш ва мақбул қарорлар қабул қилиш хусусияти сифатида талқин этилади.
“Сунъий интеллект - бу инсон тафаккурига тақлид қилувчи ва хатти-ҳаракатларини биз “оқилона” деб атайдиган аппарат ва дастурий таъминот комплексидир.”
Интеллектуал вазифанинг оддий вазифадан қандай фарқ қилишини тушунтириш учун кибернетиканинг асосий атамаларидан бири бўлган “алгоритм” атамасини киритиш керак.
Алгоритм - маълум бир синфдан (тўпламдан) ҳар қандай муаммони ҳал қилиш учун операциялар тизимини маълум тартибда бажариш учун аниқ кўрсатма. “Алгоритм” атамаси ИХ-асрда энг оддий арифметик алгоритмларни таклиф қилган ўзбек математиги Ал-Хоразмий номидан келиб чиққан. Математика ва кибернетикада маълум бир турдаги масалалар синфи уни ечиш алгоритми ўрнатилганда эчилган деб ҳисобланади. Алгоритмларни топиш инсоннинг турли тоифадаги муаммоларни ҳал қилишдаги табиий мақсадидир.
Интеллектуал вазифалар - бу нозик ва мураккаб фикрлаш, мантиқий умумлаштириш ва хулосалар билан боғлиқ бўлган ҳал қилиш алгоритмини излаш, катта зукколик ва юқори малакани талаб қилади.
Умуман олганда, бундай фаолият инсон ақл-заковатининг иштирокини талаб қилади. Вазифалар, ечиш алгоритмларига келсак, у ҳолда, АИ соҳасидаги таниқли мутахассис М. Минский таъкидлаганидек, “уларга” ақл “каби мистик хусусиятларни бериш ортиқча. Ҳақиқатан ҳам, бундай алгоритм аллақачон топилгандан сўнг, тегишли муаммоларни ҳал қилиш жараёни шундай бўладики, уни заррача тасаввурга эга бўлмаган одам, компьютер (тўғри дастурлаштирилган) ёки робот бажариши мумкин. вазифанинг моҳияти. Муаммони ҳал қилаётган одамдан жараённи ташкил этувчи элементар операцияларни бажариш имкониятига эга бўлиши ва қўшимча равишда, у таклиф қилинган алгоритмга педантик ва аниқ раҳбарлик қилиши керак. Бундай одам, улар айтганидек, бундай ҳолларда соф механик тарзда ҳаракат қилиб, ушбу турдаги ҳар қандай муаммони муваффақиятли ҳал қила олади. Шу сабабли, ҳал қилишнинг стандарт усуллари (алгоритмлари) мавжуд бўлган бундай муаммоларни интеллектуал муаммолар синфидан чиқариб ташлаш табиий кўринади. Бундай масалаларга соф ҳисоблаш масалалари мисол бўла олади: чизиқли алгебраик тенгламалар тизимини ечиш, дифференциал тенгламаларни сонли интеграсиялаш ва бошқалар.
Интеллектуал тизим (intelligent system) - анъанавий равишда ижодий ёки интеллектуал деб ҳисобланган, муайян предмет соҳасига тегишли бўлган ва ташқи муҳит ҳолатига қараб унинг параметрларини мослаштирган вазифаларни ҳал қилишга қодир аппарат-дастурий комплекс (тизим) ёки қурилма.
Интеллектуал тизимнинг тузилиши одатда учта асосий блокни ўз ичига олади: билим базалари; қарор блоки (ҳал қилувчи); маълумотларни киритиш учун махсус дастурларсиз тизим билан (компьютер билан) мулоқот қилиш имконини берувчи ақлли интерфейс.