Сурия адабиёти

Mavzu - Yangi zamon Suriya adabiyotida badiiy nasrnavislikning vujudga 
kelishi 
Suriya adabiyotida roman janri taraqqiyoti 

---

4 
Reja: 
1. Salim al-Bo‘stoniy ijodida hikoya va roman janri. 
2. Jamil al-Mudavvar ijodida roman janri. 
3. Jurji Zaydonning tarixiy romanlari. 
4. Farax Antunning falsafiy qarashlari. 
Salim al-Bo‘stoni (1848-1884) 1848 yilda Livanning Abix qadimgi qishlog‘ida 
suriyalik mashhur ma’rifatparvar Butrus al-Bo‘stoniy oilasida dunyoga kelgan. 
Salim al-Bo‘stoni otasi izidan ketib butun umrini ma’rifatparvarlik g‘oyalarini 
targ‘ib qilishga, Suriya xalqini dunyoqarashini kengaytirishga, o‘z xalqining 
hayotini yaxshilashga harakat qilgan.
Salim al-Bo‘stoning adabiy merosi juda buyukdir. U o‘zidan keyin 
ensiklopedik, ilmiy-ommabop maqolalalardan tashqari ko‘plab she’rlar, tarjimalar, 
va tugallanmagan turk tili lug‘ati qoldirgan. Shuningdek uning qalamiga ikki pesa 
– «al-Iskandar» va «Qays va Laylo» nomli p’esalar bo‘lib, ular bir necha bor 
Suriya ilmiy jamiyati sahnasida qo‘yilgan. Uchta tarixiy romanlar «Zenobiya» 
(1871), «Budur» (1872) va «Suriyaga fath yurishi davridagi muhabbat» (1874) va 
oltita zamonaviy ijtimoiy mavzularga bag‘ishlangan romanlar «Suriya bog‘laridagi 
muhabbat» (1870), «Asma» (1873), «Hozirgi zamon qizi» (1875), «Fatina» (1877), 
«Selma» (1878-1879), «Samiya» (1882-1884) va ko‘plab hikoyalar tegishlidir. 
Salim al-Bo‘stoniy hikoyalari
S. al-Bo‘stoniyning ijodining barcha qismi ma’rifatparvarlik g‘oyalari bilan 
sug‘orilgan. «S. al-Bo‘stoniy obraz yaratishda real hayotdan qadam tashlamadi, 
yozuvchi hikoyalarining syujetida biron bir yoki kimningdir ma’naviyatiga oid 
tezisning ochiqdan ochiq suratini kuzatish mumkin, hamda uning hikoyalari albatta 
nasihatomuz misollardan iborat bo‘lgan. Hikoya qahramonlarining tasviri tirik 
inson xarakteri kabi aks etmagan. Uning hikoyalri didaktik adabiyotning 

---

5 
namunalaridir, ularni zamonaviy mavzudagi masallar deb ham atash mumkin»
1
. 
Uning har bir hikoyasi asosiy g‘oya bo‘lmish ma’rifatga ma’naviyatga chaqiruvchi 
nasihatomuz hikmatli gaplar bilan tugagan.
Al-Bo‘stoniyning 5 ta hikoyasi bizga ma’lum bo‘lib, ulardan 4 tasi oila 
mavzusiga 1tasi esa tarixiy mavzuga bag‘ishlangandir. Uning hikoyalarining 
ko‘pchiligi yevropa tillariga tarjima qilingan. Al-Bo‘stoniyning oilaviy mavzu 
qalam tebratishiga shunday izoh beradiki, jamiyatni rivojlantirish, uning saviyasini, 
dunyoqarashini kengaytirish va jamiyat hayotini yaxshilash uchun jamitning eng 
kichik bo‘lagidan, ya’ni oiladan boshlash kerak, oila ta’lim-tarbiya berishda 
alohida ahamiyat kasb etadi. Yozuvchining «Najib va Latifa» hikoyasida ta’lim-
tarbiya masalasi ko‘tarilgan bo‘lib, yovuz va nodon rafiqa va uning odobli turmush 
o‘rtog‘i haqida hikoya qilinadi. Najim bor kuchini berib rafiqasi Latifaning 
kamchiliklarini to‘g‘rilashga harakat qiladi va niqoyat uni yangi kelinchakka 
aylantiradi. Latifa o‘z onasining nusxasi bo‘lib, unga mana shu onasi ta’lim 
bergan. Shuning uchun Latifa mana shunday odobsiz, tarbiyasiz qiz bo‘lib usgan. 
Yozuvchi bu hikoyada to‘g‘ri tarbiya berish masalasini ilgari suradi. Bu masala 
o‘sha davrda arab Sharqi uchun yangi mavzu hisoblangan. Yoshlarga ta’lim-
tarbiya berish, ularni ma’naviyati yuksak, dunyoqarashi keng qilib tarbiyalash, 
oilaparvar, insonparvar qilib tarbiyalash o‘sha davr talabi bo‘lgan. Oila material 
hisobiga turmush qurish emas, balki bir-biriga har tomonlama mos kelishi va 
muqabbat bilan oila qrishi kerak. 
Mana shu hikmatli gaplar al-Bo‘stoniyning hikoyalarida nasihatomuz misollar 
bilan berilgan. «G‘anim va Amina» hikoyasi qahramoni Najibga o‘xshab harakat 
qilmaydi, balki u boylik tufayli tentak, nodon Aminaga uylanadi. «Strelkasiz o‘q 
uzish» hikoyasida boy savdogar Xo‘ja Ibrohim oilasiga risolasidek munosabatda 
bo‘lmaydi, lekin qilgan xatosi bilan o‘zining oiladagi majburiyatlarini, 
munosabatini tushunib yetadi. 
1
Долинина А.А. Очерки истории арабской литературы нововго времени Египет и Сирия. Просветительский 
роман. 1870-1914 гг. М.: Наука, 1973. с. 40-41. 

---

6 
Yozuvchining yana bir hikoyasi «Faridaning to‘yi» hikoyasida yaqinlar 
o‘rtasidagi munosabat hikoya qilinadi. Yosh savdogar Farid to‘yida bor mablag‘ini 
sarf qiladi, hato u kelajakda o‘zini o‘nglashga ham mablag‘i yetmay qoladi va 
natijada olgan qarzlarini to‘lay olmay qamoqqa tushadi. Qamoqdan chiqqan Farid 
o‘z ayoli va bolalari bilan umrining oxirigacha afsus-nadomatda, nochorlikda 
o‘tadi, hato u hech qanday kasb-hunarga ham ega emas edi. Mazkur hikoya ham 
yozuvchining hikmatli gapi bilan, ya’ni «qissadan hissa chiqarish» bilan 
yakunlanadi.
Al-Bo‘stoniyning «Xazir va Laylo» hikoyasida voqea johiliya davrida, Basusa 
tuyaidan urush vaqtida ro‘y beradi. Bu hikoyada yozuvchi insonlarning bir-
birlariga bo‘lgan munosabatlari, bu yerda nafaqat oilaga, qavmu-qarindoshga, balki 
dushmanga ham samimiy munosabatda bo‘lish hikoya etiladi. Hikoya qahramoni 
Laylo o‘z qabilasiga dushman bo‘lgan qabilaning vakillari urushda yaralangach 
ularni o‘ldirib yuborishmoqchi bo‘lganida o‘z qavmiga qarshi chiqib yaralangan, 
nochor, himoyasiz kishilarga insoparvarlik yordamini ko‘rsatadi. U tag‘lib 
kabilasidan bo‘lgan Xazir ismli yigitni quqarib qolishga muvaffaq bo‘ladi. 
Natijada ularning o‘rtasida muhabbat paydo bo‘lib, ular baxtli oila qurishadi. 
Al-Bo‘stoniy 
hikoyalarining 
stili 
sodda, 
didaktik 
muammomlarga 
bag‘ishlangan. Zamonaviy tanqidchi Muhammad Yusuf Najmning fikricha, «Bu 
uslub doklad stili bo‘lib, u yengil, sodda va bezaksidir». 
Al-Bo‘stoniyning arab hikoyanavisligining rivojlanishiga qo‘shgan xissasi 
beqiyosdir. Uning hikoyalari arab adabiyotidagi syujetli asarlarning yaratishga 
birinchi harakat hisoblanadi. 
Salim al-Bo‘stoning ijtimoiy romanlari.
S. al-Bo‘stoniy jamiyatning to‘grilash yo‘lidagi ta’lim –tarbiya va urf-odatlarni 
to‘g‘rilash masalasini o‘zining ijtimoiy romanlarida ham davom ettirgan. S. al-
Bo‘stoniy o‘z romanlarida zamonaviy mavzuga shunday izoh beradi: «o‘z 
romanlarimizda xalqmizning kamchiliklarini ko‘rsatish zarur, ularga biz hikoya 

---

7 
qilayotgan insonlar obrazlari orqali nima yaxshi-yu, nima yomonligini ko‘rsatish 
zaruratdir».
2
Al-bo‘stoniy doimiy ravishda o‘z romanlarida jamiyatning axloqiy-ma’naviy
masalalarni, erkinlik, tenglik va adolat mavzusini tarannum etgan. Al-Bo‘stoniy 
har doim o‘z qahrmonlarining tilidan yoki muallif bayonidan yuqori qatlam 
vakillari va quyi qatlam vakillari o‘rtasidagi tengsizlik muammosini, qonun oldida 
boy va kamabag‘alning tengligi masalasini bayon etgan. Bu g‘oyalar uning 
«Fatina» va «Selma» romanlarida mana shu tenglik, adlat va insonparvarlik 
g‘oyalari bayon etilgan.
Yozuvchi «Selma» romanida turk amaldorlarining Suriya qishlog‘laridagi 
zug‘umlarini aks ettrib, adolat, tenglik, insonparvarlik ustunlarini buzulganini 
ko‘rsatadi va natijada hikoyada bosh qahramoni halok bo‘ladi. S. al-Bo‘stoniyning 
qishloq hayotiga bag‘ishlangan bu romani baxtsizlik bilan yakunlangan.
Al-Bo‘stoniy voqelikni va ijtimoiy muammolarni chuqur falsafiy mulohaza 
qilishga harakat qilmaydi, yozuvchini aynan insonning axloq normalari, ularnaing 
o‘zaro bir-birlariga bo‘lgan munosabatlari, eski urf-odatlarni yangi zamon 
qadriyatlari bilan to‘qnashuvi qiziqtiradi.
Al-bo‘stoniy fikricha, G‘arbdan erkinlik, tenglik, ma’rifat, ayollarga hurmat 
kabi g‘oyalarni olish zarurligini ta’kidlaydi. Shuningdek u G‘arbning salbiy 
tomnlarini ham ko‘rsatib o‘tadi. Madaniy o‘zaro aloqalar va yangi urf-odat va 
an’analarni shakllantirish muamosi al-Bo‘stoniyning romanlarida asosiy masalasi 
hisoblanadi. Mana shu muammolarga uzviy bog‘liq bo‘lgan tar’lim-tarbiya 
muammosi, hikoyalaridagi muhabbat va nikoh masalalari ham uning asarlarida 
asosiy o‘rinni egallaydi. Bu mavzu uning barcha ijtimoiy romanlarining asosiy 
ustuni hikoblanadi. Al-Bo‘stoniy hisob-kitob orqali oila qurishga, ota-onaning 
turmush qurishga aralashishiga qarshi chiqqan holda, muhabbat orqali, yigit-qizlar 
bir-birlarini yaxshi bilgan xolda, ichki dunyoqarashlari mos kelgan holda oila 
qurishni ilgari suradi.
2
Долинина А.А. Очерки истории арабской литературы нововго времени Египет и Сирия. Просветительский 
роман. 1870-1914 гг. М.: Наука, 1973. с. 43. 

---

8 
Uning romanlarining voqeasi deyarli barchasi xristian oilasida ro‘y beradi.
Oilaviy-muhabbat mavzusi al-Bo‘stoniyning barcha romanlarida birinchi o‘rinda 
turadi. Chunki adib jamiyatni tarbiyalashning eng birinchi omilini mana shunda 
ko‘radi. Yozuvchi o‘z romanlarni omma tomonidan yaxshi o‘qilishini va 
qiziqishini xoxlaydi. Romanlarining syujeti foydali, hikmatli o‘gitlar bilan 
sug‘orilgan.
S. al-Bo‘stoniyning «Suriya bog‘laridagi muhabbat», «Asma», «Bugungi 
zamon qizi» va «Fatina» romanlarining syujeti avantyur romani qurilishiga xos 
ravishda yaratilgan. Lekin bu romanlarda qahramonlarning sarguzashtlari bilan 
ularning ma’naviyatiga, dunyoqarashiga, axloq-odobiga oid, urf-odatlar, 
an’analarga oid masalalar bayon etilgan.
Al-Bo‘stoniyning ikkita romani «Samiya» «Salma» romanlarning syujeti tabiiy 
ravishda chiqqan. Bu romanlarda qaharamonlarning ishqiy munosabatlari hikoya 
etilgan. «Salma» da voqea amaldoralar orasida emas, dehqonlar orasida ro‘y 
beradi. Va bu orqali yozuvchi dehqonlar hayotidagi ijtimoiy muammolarni 
ko‘rsatadi. 
Shuningdek S. al-Bo‘stoniyning tarixiy romanlari ham mavjud.
Jamil al-Mudavvar (1862-1902)
Jamil al-Mudavvar Bayrutda dunyoga kelgan. Uning otasi Naxl al-Mudavvar 
Nasif al-Yazjiyning do‘sti va hamkori bo‘lgan. Al-Mudavvar o‘z vatanida al-
Bo‘stoniylar asos solgan «al-Jinan» jurnalida ma’rifatparvarlar bilan hamkorlik 
qilgan. Al-Mudavvar xam boshqa suriyalik ma’rifatprvarlar qatorida Mirsda 
faoliyat ko‘rsatgan.
Jamil al-Mudavvarning Assirio-Vavoloniya tarixiga oid tarixiy ilmiy asari 
Shatobrianning romantik povesti «Atala» ning tarjimasi va xalifa Xarun ar-Rashid 
davridagi «Bog‘doddagi musulmon sivilizatsiyasi» (1888) nomli tarixiy romani 
mavjud.

---

9 
Al-Mudavvarning «Bog‘doddagi musulmon sivilizatsiyasi» romani o‘quvchilar 
tomnidan katta qiziqish uyg‘otgan, hatto musulmon olimlari tomonidan tanqidga 
uchragan. Al-Mudavvar o‘zining xristianligidan va «mumkin bo‘lmagan 
xududgan» kirganidan uzr so‘rab romanini ikkinchi bor qayta nashrdan chiqargan. 
J. al-Mudavvar 1907 yilda Qohirada olamdan o‘tgan. 
J. al-Mudavvarning mazkur romani Misrda ingliz mustamlakasidan keyin milliy 
ozodlik va ma’rifatparvarlik harakati davrida yuzaga keldi. Al-Mudavvar ham 
barcha ma’rifatparvarlar kabi arab xalqining o‘zligini anglashi, mustaqillik uchun 
kurashi, ma’rifatli bo‘lishi uchun arablar tarixining eng gullab yashnagan davrini 
o‘z asarida tasvirlagan.
«Bog‘doddagi musulmon sivilizatsiyasi» romani bosh qahramon tomonidan 
yozilgan 10 ta xatdan iborat.
Asar bosh qahramoni yaxshi oiladan chiqqan xurosonlik fors 773 yilda 
Bog‘dodga otasining do‘sti mashhur qozi Abu Yusuf boshchiligidagi huquq-
targ‘ibot ishiga lavozimga boradi. Bu yerda asar qahramoni poytaxtining barcha 
diqqatga sazovor joylarini tomosha qiladi, o‘sha davrning mashhuru, taniqli 
kishilari bilan tanishadi. Asar qahramoni Bog‘doddagi barcha taassurotlarini 
Xurosonda qolgan do‘stiga xatlar orqali yozib yubradi.
Asar bosh qahramoni o‘zning yuridik sohasidagi yuutuqlari tufayli xalifa al-
Mahdining farzandalariga, ya’ni Muso va Xarunga ta’lim berishga chaqiriladi va 
ularga ta’lim beradi. Qahramon xalifa al-Mahdi nazariga tushib davlat ishlarida 
ham qatnasha boshlaydi. Xalifa uni Xurosonga Muqanna boshchiligidagi 
qo‘zg‘olonni bostirish yuboradi. Va qahramon Bog‘dodga Xarun ar-Rashid 
xalifaligi davrida qaytib keladi va uning maslahatchisiga aylanadi. 802 yilda Xarun 
ar-Rashid uni franklar davlatiga Karl Buyukning xuzuriga Ispaniyadagi 
ummaviylar xalifaligini tugatish uchun yordam berishi so‘rab yuboradi. Qahramon 
safari mobaynida Kufa, Damashq, Bayrut, Marsel, Rim, Tunis, Misrni tasvirini 
bayon etadi. Asar qahramoni safaridan qaytishi chog‘ida Makkada xaj ziyoratiga 
kelgan xalifa bilan uchrashadi va Barmakiylarning qulashini, Ja’farni o‘ldirilishini 

---

10 
guvohi bo‘ladi. Lekin asar qahramonining himoyachisi Ja’afarning o‘limni 
eshitgan so‘ng o‘z hayotini saqlab qolish maqsadida Xurosonga qaytadi. 
«Bu asar romanga o‘xshamaydi, ya’ni hech qanday syujetga ega emas, 
xarakterlar yo‘q, xatto asarning nomi ham romanga xoslikka ega ham emas. Asarni 
tarixiy badiiy asar deb bo‘lmaydi. Muallif asarda tarixiy voqelarni sistematik 
tarzda joylashtirgan, xalifalik davrida Bog‘doddagi umumiy xolat, shaharlarning 
va madaniy xayotning tasviri berilgan. I.Yu. Krachkovsikiyning ta’kidlashicha 
Jamil al-Mudavvar asarini «Xijriy 2-asrning davlat kishisining xatlari» deb 
nomlasa to‘g‘riroq bo‘lar edi, deb ta’kidlagan edi»
3
. 
Al-Mudavvar 
mazkur 
asarida 
o‘rta 
asrlardagi 
musulmon 
olamini 
ideallashtirgan. U o‘z asarida xalifa Xarun ar-Rashid hukmronlik davrida 
iqtisodiyotni taraqqiyot etganini, hatto faqat saroy emas, blaki oddiy xalqning 
turmushi ham yaxshiligi ko‘rsatadi, hamda xalifaning harbiy sohalardagi yutuqlari, 
«ezgulik va haqiqat qirolligi» sifatida aks ettirgan. Xarun – mamlakatning ideali, u 
mehribon, sahiy, adolatparvar, uning kambag‘al, nochorlarga jonkuyarligi ularning 
ishonchini, muhabbatini qozonadi. Bu yo‘nalishda J. Al-Mudavvar tarixiy 
faktlardan ko‘ra arablarning afsonaviy rivoyatlari izidan ketadi, ya’ni 
tasvirlanayotgan davrni, o‘sha davrda yashagan tarixiy shaxslarni ideallashtiradi.
Farax Antun
Farax Antun 1874 yilda Tripolida boy nasroniy oilasida dunyoga kelgan. U 
provaslav Keftin maktabida ta’lim olgan. Farax Antun yoshligidan ilmga chanqoq, 
ilmsevar inson bo‘lgan. 
1899 yilda Farax Antun o‘zining «Usmoniylar hamkorligi» («al-Jamia al-
usmoniyya») xaftalik jurnalini tashkil qiladi. 1906 yilda «al-Jamia» jurnalini chop 
ettirishni davom ettirish maqsadida Qo‘shma Shtatlarga ketadi. 1908 yilda yosh 
3
Долинина А.А. Очерки истории арабской литературы нововго времени Египет и Сирия. Просветительский 
роман. 1870-1914 гг. М.: Наука, 1973. с. 65. 

---

11 
turkchilar inqilobidan keyin Misrga qaytib, u yerda ma’rifatparvarlik harakatida 
ishtirok etadi.
Shuni ta’kidlash lozimki, Farax Antun avvalo faylasufdir, chunki u Sharq va 
G‘arb falsafasini chuqur o‘rgangan holda bir qator falsafiy asarlar yaratgan: «Ibn 
Ro‘shd va uning falsafasi», «Umar Xayyom», «Frensis Bekon» va boshqalar. 
Farax Antun falsafiy asarlardan so‘ng pand-nasihatli- falsafiy romanlarini 
«Din, fan va kapital yoki uch shaxar» (1903), «Zolim! Vahshiy! Yirtqich!» (1903) 
hamda «Yangi Yerusalim» nomli tarixiy romanlarini yaratadi. Adabiyotshunos A. 
Maji ta’kidlashicha, Farax Antunning «O‘limgacha muhabbat», «Tavba-tazarru 
oldidagi Mariya» hamda «Yangi dunyo yoki Mariya Magdalena» asarlari mavjud. 
Farax Antun shuningdek pesalar ham yozgan: «Yangi Misr va eski Misr», 
«Salohiddin yoki Yerusalimning fath etilishi», «Ko‘chaga chiqqan qizlar yoki 
tarkidunyo qilgan qizlar», «Sfinks harakatda» va boshqalar.
Farax Antunning bir qator tarjimalari ham mavjud: A. Dyumaning «Xalq 
o‘g‘li», «Dahshatlar minorasi», V. Sardning «Sehrgar», Sofoklning «Shox Edip» 
va boshqlar. 
Tadqiqotchilarining 
fikricha, 
F.Antunning 
dunyoqarashiga 
G‘arb 
donishmandlarining falsafasining ta’siri katta bo‘lgan, shuning uchun uning 
dunyokarashi eklektik (qorishganlik) xarakterga ega. Adibga faylasuflardan Renan, 
Russo, Marks, Nisshe, Shatobrian, Jyul Simon kabi g‘arb olimlarining ta’siri katta 
bo‘lgan. Farax Antunning dunyoqarashi butunlay o‘zgacha bo‘lib, u islom 
islohatchi ma’rifatparvarlariga ham, G‘arb ma’rifatchiligining izdoshlariga ham 
qo‘shilmagan. F. Antun ijodida har xil lagerlarni keskin tanqid qilish ko‘zga 
tashlanadi.
F. Antun ham J.Zaydon, Q. Amin kabi jamiyatning o‘zgartirishning yagona 
omilini «axloq-odobni» tubdan o‘zgartirishda ko‘radi. Xususan, F. Antun arab 
Sharqining inqirozi va o‘z mustaqilligini qo‘ldan boy berishini ham mana shu 
«axloq-odob, urf-odat, ma’naviyat normalarining buzilishida» ko‘radi. «Xalqning 
eng asosiy islohoti, uning axloq-odobini, ma’naviyatini to‘g‘rilashdan, ayollarga 

---

12 
ilm olish imkonini berishdir, chunki ular aql-farosatli avlod tarbiyalashi lozim», 
deb ta’kidlagan edi F. Antun o‘zining «Uzun islohat» maqolasida.
F. Antunning fikricha, arab xalqlari o‘z mustaqilliklarini qurol bilan emas, balki 
tinchlik, ta’lim-tarbiya, ilm bilan qo‘lga kiritishi lozim. Adib yana bir maqolasida 
arab xalqlari G‘arbning iqtisodiy ta’siridan qutulishi uchun arab xalqlari o‘zaro 
birlashib, yagona tashkilotga ega bo‘lib, o‘zining milliy qishloq xo‘jaligini, 
sanoatlashgan savdo kompaniyalarini tuzishi, shunindek, Eron, Afg‘oniston, 
Marokash bilan «boshlang‘ich mudofaa tizimini» tashkil qilishi kerak.
Shuningdek F. Antun milliy ozodlik, ta’lim-tarbiya, mavzularidan tashqari 
ayollar mavzularida ham o‘z fikrlarini bayon etgan.
F. Antun arab ma’rifatparvarlari orasida hayotda va adabiyotda «go‘zallik» 
muammosiga e’tibor qaratgan birinchi adib xisoblanadi. Uning fikricha, «Go‘zallik 
hissi», «Ezgulik hissi» va «Adolat hissi» kabi go‘zalliklar inson ruhiy faoliyatining 
asosida mavjud bo‘lib, insonni buyuk ezgu ishlarga undaydi.
F. Antun ko‘ngilochar, shahvoniy asarlarni keskin tanqid qiladi, uning fikricha, 
bunday asarlar o‘quvchiga hech qanday foyda bermaydi. F. Antun badiiy 
asarlardagi an’naviylikka, ya’ni tashqi go‘zalikka, jimjimadorlikka, ortiqcha 
bo‘rttirishlarga, bezatishlarga qarshi chiqadi. Uning fikricha, yozuvchi borliqni 
qanday va nimani his qilsa, nimani o‘ylasa ana shunday yozishi kerak. Adib adabiy 
asarlarni lahja va shevalarda yozilishiga qarshi chiqib, badiiy asar sof arab adabiy 
tilida yozilishi kerak. Uning fikricha arab adabiy tilini o‘tkir zehn bilan qo‘llash 
lozim: tilni eski so‘z va iboralardan tozalash, yangi, sodda, tushunarli stilni, 
notiqlik san’atini topish va shakllantirish kerak. Ana shunda til yengil va 
egiluvchan va zamon talablariga javob bera oladi. 
«Din, Fan va Kapital yoki uch shahar» romani 
F. Antuning mazkur asari aniqroq aytganda falsafiy traktat (asar) hisoblanadi. 
Yozuvchi mazkur romanda original syujet yaratishga intilmagan. Romanda bosh 

---

13 
qahramoni Xalim 3 ta utopik shahar bo‘ylab sayohat qiladi, ya’ni roman sayohat 
janrida yaratilgan.
F. Antuning mazkur sayohat romanining o‘zidan oldin yaratilgan mana shu 
tipdagi romanlardan farqi shundaki, asarda joy-makonlarning aniqligi, faktlarning, 
urf-odatlarning tasviri kamroq berilgan, asar qahramonlari o‘z sayohatlari 
davomida har xil insonlar bilan uchrashuvi orqali falsafiy-siyosiy g‘oyalarning 
to‘qnashuvini aks ettirgan. Asar bosh qahramoni Xalim sayohat kilgan shahar 
utopik (misoliy, hayoliy) bo‘lib, lekin yozuvchi bu utopik shahar ramziy bo‘lib, 
shahar orqli zamonaviy jamiyatning suratini tasvir etgan.
Bu utopik shaharning bunyodga kelishi tarixiga kelsak, Sulaymon ismli shayx 
kutilmaganda boyib ketadi va Fure Falangasiga (Falanga- jamoa- Sh.Furening 
utopik ta’limotidagi jamoa) o‘xshash jamoa tuzishga qaror qiladi va juda katta yer 
sotib oladi va ishsizlarni yig‘ib yerga ishlashga qo‘yadi. Sulaymon ularga yer 
xo‘jaligini, kasb-xunarni o‘rgatadi, ularga qonun tuzadi, hokimiyat, sud, harbiy 
tizim tashkil qiladi. Natijada Sulaymon tuzgan yangi jamoa rivojlanib taraqqiy 
etib ketadi. Lekin asarda mana shu shaharni tuzgan Sulaymon obrazining o‘rni 
aniq berilmagan, u faqat jamoa tuzadi va odamlarga ijtimoiy kamchiliklarsiz 
yashashni o‘rgatadi yoki jamoa vakillarini yollanma ishchi sifatida ekspluatatsiya 
qiladi.
Shunday qilib bu shahar yashovchilarining soni ko‘payib, shahar katta davlatga 
aylanadi. Yangi avlod katta matearial va ma’naviy ehtiyojlar bilan o‘sadi. Ularning 
ba’zilari savdo-sotiq bilan, ba’zilari ilm-fan, adabiyot bilan, yana ba’zilari din bilan 
shug‘ullanadi. Natijada aholi o‘rtasida tushunmovchiliklar kelib chiqadi, tezlikda 
jamoa, 3 ta shaharga bo‘linib ketadi: Din shahri, fan shahri va kapital shahri. Bu 
shaharlarning har birida o‘zining ijtimoiy muammolari paydo bo‘lib, shaharlar 
o‘rtasida qarama-qarshiliklar kelib chiqadi va vaziyat keskinlashadi. Mana shunday 
parokandalik, tarqoqlik vaziyatida shaharga asar bosh qahramoni Xalim sayohat 
qiladi.
Xalim esa o‘z do‘stlari bilan adolat izlab sayohatga chiqqan edi, ular mana shu 
uch shaharning dovrug‘ini eshitib, shaharlarga kelishgan edi. Xalim bu 

---

14 
shaharlarning «yerning jannati» yoki «gunohlardan va nuqsonlardan forig‘ 
shaharlar» deb o‘ylaydi. Xalim va uning do‘stlari bu shaharlar bo‘ylab sayohati 
davomida shahar hokimining 5 nafar qizlari bilan uchrashishadi va ular o‘rtasida 
muhabbat uyg‘onadi. Romanda bu ishqiy liniya ikkinchi darajali bo‘lib, romanni 
qiziqarli chiqishi uchun qo‘shilgan.
Xalim shaharliklarning har xil guruxlari: ishchilar, savdogarlar, olimlar, 
madaniyat xodimlari o‘rtasidagi majlisda ishtirok etadi. Majlisda ishchilar bilan 
kapitalistlar o‘rtasidagi munosabatlar, foyda-daromadning teng taqsimlanishi, 
ishlab chiqarilgan mahsulotga egalik va boshqa shu kabi muammolar muqokama 
qilinadi. Bahs-munozara, kelishmovchilik kuchayib ketadi va natijada shaharlar 
alanga ichida qoladi. 3ta shahar yonib ketadi, bu shaharlardan faqat Xalim va 
uning do‘stlari uchrashgan 5 nafar qiz tirik qoladi. Xalim va uning do‘stlari 
qizlarga uylanishib shaharlarni tiklashni boshlaydilar, lekin endi shaharlarni 
«muhabbat va do‘stlik, ittifoqlik» va «to‘liq xotirjamlik» asosida barpo etishadi. 
Lekin roman yakunidagi Xalim va uning do‘stlari tuzgan yangi davlat qanday 
bo‘lishi o‘quvchiga ham, yozuvchiga ham ma’lum emas. F. Antun roman oxirida 
«Bilmaymiz, bizga hali hech kim yerda ko‘rmagan bu jannatiy hayotni tasvirlash 
imkoni qachonlardir imkoni bo‘ladimi yoki yo‘qmi? », degan fikr bilan 
yakunlaydi. 
F. Antun mazkur romanida fuqarolarning yig‘ilishidagi o‘zaro bahs-
munozaralar markaziy o‘rninda turadi, yozuvchi bu o‘zaro kelishmovchiliklar, 
ziddiyatlar tasvirlash orqali o‘sha davr jamiyatidagi turli kasb egalarining fikr-
mulohazalarini, qarashlarini aks ettirgan.
«Zolim! Vahshiy! Yirtqich! Yoki Livan Kedriga sayohat» romani 
Mazkur roman «Uchta shahar» romanidan tubdan farq qiladi. «Uchta shahar» 
romanida «boy-kambag‘al», «kuchli va zaif» masalasi ko‘tarilgan bo‘lsa, bu 
romanda esa ma’naviyat, ijtimoiy-iqtisodiy muammolar ko‘tarilgan bo‘lib, 
gumanizm ruhi ufurib turadi.

---

15 
F. Antun mazkur romanida ham sayohat janridan foydalangan bo‘lib, Kalim va 
Salim ismli yigitlarning Livan Kedriga - tog‘ga sayohati hikoya qilinadi. Yigitlar 
sayohat mobaynida turfa olam kishilar bilan uchrashib har xil mavzularda, moddiy 
va ma’naviy hayot, insonlarning o‘zaro munosabatlari, jonzotlar dunyosi, tabiat, 
din, e’tiqod, ezgulik, yovuzlik kabi turli mavzularda suhbat qurishadi.
Romandagi Salim va Kalim obrazlari ikki har xil qarashning timsolidir. Salim 
romantik-idealist bo‘lsa, Kalim istehzoli-rasionalistdir. F. Antun bu ikki obraz 
orqali ezgulik va yovuzlik to‘g‘risidagi ham rasional, ham idealistik-romantik 
qarashlarni bayon etgan. Yozuvchi birgina monaxlar va monastrlar haqidagi 
yigitlarning ikki xil fikrini mohirona bayon etgan. Salim fikricha, monaxlar, 
ruhoniylar va monastrlarning insoniyatga, jamiyatga foydasi katta, ular insonlarni 
to‘g‘ri, hidoyat yo‘liga boshlaydi, deya Salim ularning ideal suratini chizadi. 
Kalim esa ularning real tomonini ko‘radi, uning fikricha, monaxlar dangasa, 
ishyoqmas, hayr-sadaqaga kun kechiradi, ular qonxo‘r zolim, zuluk, ya’ni ular 
insonlarning ruhiy poklanishi chog‘ida ularning qonini so‘radilar. 
F. Antun Salim va Kalim obrazlari orqali idelistik va realistik dunyoqarashni 
aks ettirgan. 
Shu tariqa Salim va Kalim sayohatlari davomida adolatsizlikdan, tengsizlikdan, 
mehrsizlikdan azob chekayotgan odamlar bilan uchrashishadi. Yozuvchi 
insonlarning bir-birlariga qilayotgan munosabatlari orqali ularning hayovonlarga 
xos yirtqich, vahshiy xarakterlarini ko‘rsatgan. Yozuvchining fikricha har bir 
insonda hayvoniy va insoniy xislatlar mavjud va ulardan biri ikkinchisidan ustun 
keladi. F. Antun mazkur asari orqali yovuzlikka qarshi kurashishda kechirim va 
mo‘minlik, yumshoqlikni taklif etgan. Bu g‘oyalar xristian dinining asosiy 
g‘oyalaridan hisoblanadi. Romanda bu g‘oyalar boshqacharoq aks etib, yovuzlikni 
yengish uchun inson sabrli, barqaror va qat’iyatli bo‘lishi kerak.
Suriya adabiyotida hikoyanavislikning vujudga kelishi 
Reja: 

---

16 
1. Suriya adabiyotida hikonavislik genezisi. 
2. Suriya hikoyanavisligida romantizmning vujudga kelishi. 
3. Suriya hikoyanavisligida realizmning vudjudga kelishi. 
Mamlakatdagi ma’naviy hayotni junbushga keltirgan Uyg‘onish jarayoni 
adabiyotda ham jonlanishga olib keldi. Boshlanishda jur’atsizlik va qat’iyatsizlik 
bilan boshlangan adabiy yangilanish harakati asta - sekin barcha sohalarda 
yetakchi o‘ringa chiqib oldi. Bu harakat yangi davrdagi ijtimoiy - iqtisodiy 
taraqqiyoti tufayli yuzaga chiqqan keng miqyosdagi tarixiy - adabiy jarayon 
doirasida davom etdi. Adabiyot sekin - asta o‘zining elitar xarakterini yo‘qotib 
bordi. Vaqtli matbuot, kitob nashrining yo‘lga qo‘yilishi, Yevropa yozuvchilari 
asarlaridan qilingan tarjimalarning ko‘payishi adabiyot vazifalarining tubdan 
o‘zgarishiga olib keldi, adabiyotni ijtimoiy hayotning muhim omiliga aylantirdi. 
Adabiyotda dunyoviylik birinchi o‘ringa chiqdi: hayotiy tuyg‘ular, voqeiy turmush 
haqidagi oqilona mulohazalar kitoblar sahifasidan mistikani, taqvodorlik 
kayfiyatlarini, mavhum nasihatgo‘ylikni siqib chiqardi. Adabiyotning an’anaviy 
janrlari - qasida, maqola, g‘azal o‘z o‘rnini yangi - hikoya, roman, drama janrlariga 
bo‘shatib berdi. 
Hikoya janri arab adabiyoti uchun yangi va uning kelib chiqishi haqidagi 
masala mubohasili hisoblanadi. Ba’zi bir arab adabiyotshunoslari va tanqidchilari 
arab hikoyachiligi Qur’on va o‘rta asr maqomalaridan boshlangan, deb 
hisoblashadi. Boshqalar (Yahyo Haqqiy, Saloh Dixniy) arab novellasining ildizini 
Yevropaga nisbat berishadi. "Evropadan esgan shabadalar, - yozadi Yahyo Haqqiy, 
- arab tuprog‘iga novellarning ajoyib urug‘larini olib keldi. U bilan tanishuv 
dastlab tarjimalar orqali yuzaga keldi."
2
Bizningcha Suriyaning taniqli yozuvchisi Abdussalom al-Ujaylining fikri 
haqiqatga yaqinroqdir. U Suriya hikoyachiligiga nafaqat Yevropa yozuvchilarining 
2
Иностранная литература. 1960. №9. С.281. 

---

17 
novellalari, balki maqoma, "1001 kecha ertaklari" kabi an’anaviy janrlar ham katta 
ta’sir ko‘rsatgan, deb hisoblaydi. 
Suriya hikoyachiligining ilk boshlovchilari sifatida Fransis Marrash, Nu’man al-
Kastali, Shukri al-Asali, Antuan as-Sakala nomlarini zikr etish lozim. Ilk suriyalik 
novellistlari o‘z ijodida jamiyatning dolzarb masalalarini qalamga oldilar. Ularning 
asarlarida tenglik, Suriyaning siyosiy istiqloli haqidagi ma’rifatparvarlik g‘oyalari 
o‘z aksini topdi, ular musulmon ayolining oilada, jamiyatda tutgan o‘rni masalasini 
kun tartibiga qo‘ydilar, bu davr asarlarida asta - sekin yangi uslubga, sodda va 
tushunarli tilga o‘tish jarayoni kuzatiladi. Publisistik uslub, didaktika, ochiqdan - 
ochiq pandgo‘ylik Marrashning ham, Kastalining ham, al-Asalining ham asarlarida 
yaqqol ko‘zga tashlanib turadi. 
Birinchi jahon urushidan so‘ng Suriya Fransiya tasarrufiga o‘tdi. Yangi tarixiy 
sharoit, madaniyat, ideologiya tizimidagi o‘zgarishlar, fransuzlar ta’siridan o‘zini 
saqlashga intilish, milliy o‘zlikni anglashning o‘sishi yozuvchilar oldiga yangi 
vazifalar qo‘ydi. Bu jihatdan "Arab akademik yozuvchilarining ilmiy jamiyati" (ar-
Rabita al-adabiya - 1921) faoliyati diqqatga sazovordir. Jamiyat a’zolari arab tili 
muammolarini, arablarning ko‘p asrlik tarixini, ularning ilmiy va madaniy 
merosini o‘rganishga alohida diqqat qilar ekanlar, bu orqali suriyaliklarning milliy 
o‘zligini anglashiga, ularda vatanparvarlik tuyg‘ularini mustahkamlashga, arab 
tilidagi adabiyotni yoyishga ijobiy ta’sir ko‘rsatdilar. Adabiyotga XX asrning 20-
30 yillarida kirib kelgan yozuvchilar ularga qarshi turdilar. Ammo Yevropa 
yozuvchilari asarlari, Suriya - Amerika muhojirlar adabiy maktabi an’analari 
ta’sirida shakllangan bu adiblar jamiyatni o‘zgartirish haqidagi inqilobiy 
g‘oyalariga ergashib, qadimparastlarni tanqid qilishar, ularni dolzarb muammolarni 
ko‘tarib chiqadigan yangi adabiy janrlarda asar yaratishga da’vat etdilar. Fuad ash-
Shaibning realistik hikoyalari yaratilishiga hali ikki o‘n yillik muddat o‘tishi 
lozimligiga qaramay aynan ana shu davrda adabiyotning jamiyat hayotidagi 
vazifasini yangicha baholashga, voqelikni yangi shakllarda ifodalashga qaratilgan 
harakat yuzaga kelgan edi. 

---

18 
Suriyada hikoya janrining rivojlanishiga Ma’rif al-Arnaud, Xalil Hindavi, Idvar 
Murkas va boshqalarning tarjimonlik faoliyati ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Bu haqda 
Suriyada realistik hikoya janrini boshlab bergan Fuad ash-Shaib bunday yozgan 
edi: "Men yozishdan ko‘ra ko‘proq o‘qishni xush ko‘radigan yozuvchilar avlodiga 
mansubman. Oldiniga biz asotiriy adabiyotni o‘qir edik. Keyin Shekspirni, 
Rasinni, Karnelni o‘qidik, undan keyingina Volterni, Russoni, Fransni, Zolyani, 
Mopassanni bilib Dostoyevskiyni bilmaslik mumkinmi? Axir, bizni Tolstoy, 
Turgenev, Pushkin tomonga yetaklagan shu emasmi? Axir, arab novellisti jahon 
adabiyotida bu janr bosib o‘tgan yo‘l bilan tanishmasdan turib arabcha hikoya 
yozishga kirishishi mumkinmidi?"
3
Suriyada hikoya janrining tug‘ilishi va rivojlanishida matbuotning roli katta 
bo‘ldi. Aynan matbuot sahifalarida bu yangi janr sinovdan o‘tkazildi. 
o‘quvchilarning keng doiralariga mo‘ljallangan, hajman matbuotga mos hikoya 
janri Suriya ziyolilarining ilg‘or qatlamlari g‘oyalarining targ‘ibotchisiga aylandi. 
Gazeta va jurnallar orqali Suriyalik o‘quvchilar Misr va Livan yozuvchilari asarlari 
bilan tanishish imkoniyatiga ega bo‘ldilar. 
Suriyada hikoya janrining shakllanishiga sabab bo‘lgan omillar haqida so‘z 
yuritilidigan bo‘lsa, albatta, Suriya - Amerika maktabi yozvchilari haqida 
gapirishga to‘g‘ri keladi. Jubron Jalil Jubron, Amin ar-Reyhani, Mixail Nuayme va 
boshqalar ijodi yangi arab adabiyotining rivojlanishiga barakali ta’sir ko‘rsatdi. 
Adabiyot 20-30 yillarda romantik yo‘nalishda rivojlanib bordi va bu hol so‘zsiz 
g‘arb adabiyoti ta’sirida yuzaga keldi. G‘arbiy Yevropa modernizmi Suriya milliy 
sharoitida romantizm xislatlarini o‘zida ifoda etdi. Romantik yo‘nalishdagi asarlar, 
odatda, o‘ta tushkunlik ruhida edi. Bunga tarixiy sharoit ham sabab bo‘lgan edi. 
Jamiyatdagi ilg‘or kuchlar umid bog‘lagan 1925-27 yillardagi isyonning 
mag‘lubiyati 
liberal 
millatchilikning 
tanazzuliga 
sabab 
bo‘ldi. 
Uning 
mafkurachilari - romantik adabiyot vakillari vujudga kelgan sharoitdan qutulish 
yo‘lini topa olmadilar va bu holat ularning ijodida aks etdi. 
3
Мустафо Шокир. Иккинчи жаћон урушидан олдинги даврдаги Сурия ћикоянавислиги. Ќоћира. 1958. Б.47.

---

19 
Subhi Abu G‘anim, Sami al-Qayali hikoyalarida ishqiy-maishiy mavzular 
yetakchilik qildi. Abu G‘onimning "O, tun", "G‘am", "Men va she’riyat", 
"Yig‘lama" nomli asarlari qahramonlari irodasiz, bo‘shang, hayotdan bezgan 
odamlar. Ular o‘z shaxsiy kechinmalarining biqiq doirasida cheklanib qolganlar, 
atrofdagi voqelik ularni faqat iztirobga soladi, ularda yovuzlikka qarshi kurash 
intilishni qo‘zg‘atmaydi. Ular yoki tabiat qo‘ynida taskin topadilar yoki mavhum 
xayollarga beriladilar. 
Suriyalik tanqidchilar hikoya janrida realistik unsurlarning paydo bo‘lishini Ali 
Xalqi nomi bilan bog‘laydilar. Ali Xalqi o‘z zamonasi adabiyoti haqida fikr yuritar 
ekan, o‘z ijodining ma’naviy va estetik manbalariga ishora qiladi: "Biz 
mamlakatning ruhiy ozodligi, siyosat haqida gapirdik, adabiyotdagi konservatorlar 
va novatorlar kurashi borasida bahslashdik. Men Toho Xuseyn, Salama Muso, 
Ismoil Mazhar asarlarini berilib o‘qidim... Men Pushkin, Dostoyevskiy, Gorkiy, 
Bayron hayoti va ijodini chuqur o‘rgandim."
4
Ali Xalqiyning real voqelik manzaralarini haqqoniy tasvirlovchi hikoyalari 
sevib o‘qilar edi. «Qiz» hikoyasida ("Bahor va kuz" to‘plami, 1931) Ali Xalqi 
muhabbat asosida oila qurishni yoqlab chiqadi. «Tanus amaki» hikoyasida esa urf-
odatlar, eski sarqitlarni, hayotda feodal urf-odatlarni saqlashga intilishni tanqid 
qiladi. Ali Xalqi hikoyalarida o‘zidan oldingi ijodkorlardan farqli ravishda bosh 
qahramon obrazini ochib berishga ko‘proq diqqat qaratadi. Buning uchun u har xil 
badiiy usullardan (dialog, monolog, portret chizgilari) foydalanadi, bu esa o‘z 
navbatida sekin - asta Suriya hikoyanavisligidagi bayonchilik unsurlarini surib 
chiqardi. 
Muhammad an - Najjor hikoyalarida ("Damashq koshonalarida", 1937) 
burjuaziya va ruhoniylarning riyokorligi, ikkiyuzlamachiligi ochib tashlanadi. 
Muallif o‘z davriga nisbatan jasorat bilan shaxs erkinligi haqidagi g‘oyalarni ilgari 
suradi, ayrim zadagonlar va burjuaziya qatlamlaridagi molparastlikni tanqid qiladi. 
Suriya realistik hikoyanavisligining shakllanishida Fuad ash-Shaibning ulushi 
salmoqlidir. U ham oldin zikr etilgan adiblar kabi professional yozuvchi emas edi. 
4
Мустафо Шокир. Иккинчи жаћон урушдан олдинги Сурия ћикоянавислиги. Б.277. 

---

20 
Shunga qaramay uning oz sonli hikoyalari ("Jarohat tarixi" thikoyalar to‘plami, 
1944) va "Amaldorning pullari" romani uning ajoyib yozuvchiligini ko‘rsatdi. 
Fuad ash - Shaib hikoyalarida ilk bor mehnat kishisi tasvirlandi. Bu och - nahor 
Hamidan va aravakash Juma ("Mashinaning o‘limi", "Ro‘za tugagunga qadar"). 
Ammo insonlarning azob - uqubati muammosi yozuvchini ijtimoiy jihatdan emas, 
ko‘proq psixologik planda qiziqtiradi. Muallifni ko‘proq och - nahor Hamidanning 
ijtimoiy ahvoli, ehtiyojlari emas, balki ovqat topish ilinjida sargardon yurganidagi 
ruhiy holati qiziqtiradi. Ash - Shaibning xizmati shundaki, u hikoya janrini mazkur 
janrni xarakterlaydigan xususiyatlari bilan adabiyotga olib kirdi. Uning asarlaridan 
ilgarigi adabiyotga xos didaktika, safsatabozlik yo‘qoldi. Shaib hikoyalarining 
kompozisiyasi ravon va uyg‘un. Voqealar tabiiy ravishda kechadi, qahramonlar 
xatti - harakati mantiqan o‘zaro bog‘liq. Asar g‘oyasini ochishda yozuvchi tashqi 
detallar, nafis chizgilardan unumli foydalanadi. 
"Qariqiz" hikoyasidagi bosh qahramon - Nur deyarli gapirmaydi. Ammo 
yozuvchining qisqagina replikalaridan o‘quvchi Nurning tanholigi, singlisiga hasad 
qilishini bilib oladi. "O‘lim farishtasi" hikoyasida bir vaqtning o‘zida ham eri, ham 
o‘g‘li o‘lim tushagida yotgan ayol obrazini tasvirlar ekan, yozuvchi uning pala-