Suvda hamda quruqlikda yashovchilar sinfini

2.4Suvda va quruqda yashovchilarning kelib chiqishi
Eng qadimgi suvda ham quruqda yashovchilar xaqidagi hamma ma’lumotlar 
so’nggi vaqtgacha devon davrining keyingi qatlamlaridan topilgan besh barmoqli 
oyoq tamalari bilan cheklanib kelgan edi. Keyinchalik Grenlandiyada so’nggi 
qazishlarda devon davrining so’nggi qatlamlaridan besh barmoqli hayvonlarning 
but bo’lmagan bosh skeleti topildi. Bu skelet suvda va quruqda yashovchilar 
skeletining belgilarini eslatar edi. Yuqori janing eng chetidan joy olgan burun 
teshigining borligi (ikki xil nafas oluvchilarda) bular boshqa qazilma 
amfibiyalardan ko’ra baliqlarga yaqin turadi.
Nazariy tomondan mulohaza qilganda amfibiyalarning qadimgi avlodlari 
cho’tka qanotli baliqlar bilan devon davrida yashagan amfibiyalarga to’ri keladi.
Stegostefallar – yoki kosa boshli amfibiyalar
2.5.Suvda va quruqda yashovchilar ekologiyasi
Yashash sharoiti va tarqalishi – amfibiyalar poykiloterm (sovuq qonli) 
hayvonlar guruhiga kiradi. Bular ikkita omil tashqi muhit tempraturasi va 

---

11 
muhitning kamligi asosiy rol o’ynaydi. Shuning uchun ular sahrolarda, qutblarda 
uchramaydi. Tanada bulanishni yuqori bo’lishi tana tempraturasini muhit 
tempraturasidan farq qildiradi. (odatda 2-3
0
farq qilsa, quruq muhitda 8-9
0
faqr 
qiladi) (Kavkazda 6 ta tur, O’rta Osiyoda 2 ta tur yashaydi)
Amfibiyalar konstentrastiyasi 1,0-1,5 dan oshiq bo’lgan sho’r suvlarda yashay 
olmaydi.
Цiklliligi – suvda va quruqda yashovchilarda sutka va fasl stikilliligi bor, 
tinchlik davri bilan aktivlik davri to’ri tartibda ajralib turadi.

Sutka stiklliligi

Fasl stiklliligi: yil fasllarning o’zgarishi, yozgi quroqchilik, qishki 
sovish ularni hayotiga keskin ta’sir ko’rsatadi.
Soninnig o’zgarib turishi – ularni kamayib ketishi quroqchilik xisoblanadi. 1-
2 yil ichida ular soni bir necha o’n barobar ko’payib qolishi ham mumkin.
Ovqatlanishi – bizda yashaydigan amfibiyalar deyarli umrtqasizlar bilan 
ovqatlanadi ularning mayda kemiruvchilar, er qazirlar, qushlar, kalta kesaklarni 
ham tutib eyishi ma’lum.
O’rchishi – suvda va quruqlikda yashovchilarning eng harakterli belgisi 
o’rchish davrida suvda turishiga sabab bo’ladi. Metomarfozni o’taydi.
Neoteniya – shuning bilan birga dumli amfibiyalarda metomorfoz prostessi 
yashash sharoitining xususiyatlari o’zgarishi munosabati bilan bir qancha vaqt 
to’xtab turishi va butunlay bo’lmasligi ham mumkin. Bu hodisa neoteniya, ya’ni 
lichinkani o’rchishi diyiladi. 
Barcha dalillarga ko’ra dumli amfibiyalar – metomorfozlanish layoqatini 
yo’qotgan neotenik lichinkadan boshqa narsa emas.
Masalan: Texas orida yashaydigan ko’p tiriton Amerikada yashaydigan 
o’pkasiz triton lichinkasidir.
Quruqlikda rivojlanish xodisalari – bu sinfga kiradigan hayvonlar orasida bir 
qancha turlar borki, ular suv havzalariga to’la bolanmagan, yoki batamom 
bolanmagan holda o’tadi. Bu 19 ta oiladan 14 tasida (―Naslga qayurish‖) holida 
ko’rinadi.

---

12 
Quruqlikda rivojlanish usuli ikkiga bo’linadi:
1. Chala quruqlikda rivojlanish (bunda tuxum va lichinka ilk stadiyalari 
suvdan tashqarida taraqqiy etadi. Kosta-Rika va Panamada yashaydigan baqalar 
tuxumini daraxt barglariga to’planib qolgan suvga qo’yadi va x.k.o)
2. Batamom quruqlikda rivojlanish (Bunda tuxumgina emas balki lichinka 
rivojlanishi ham suvdan tashqarida o’tadi)
Masalan: Steylon chervyagasi uyasiga uj qilib qo’ygan tuxumini gavdasi 
bilan o’rab oladi. Evropada yashaydigan qurbaqani qo’ygan tuxum marjonini 
erkagi orqa oyoiga o’rab oladi. Chilida uchraydigan baqaning erkagi tuxumni 
tovush xaltasiga olib yuradi. Janubiy Amerika kvakshaklari tuxumini teridan hosil 
bo’lgan xaltachalariga olib yuradi. Amerika pipasi
Tuxumdan tirik bola tuish to salamandrasiga xosdir.
Himoya moslanishlari – baqalarda ximoya vazifasini zahar bezlari o’taydi. 
Tropiklarda yashaydigan ba’zi turlarida ayniqsa kuchli bo’ladi.
Masalan: Braziliya qurbaqasi zahari itni osongina o’ldiradi. Amerika ola 
daraxt baqasi zahridan Kolumbiyalik ovchilar kamon o’qini zaharlab maymun va 
boshqa o’rmon hayvonlarini ovlashadi. 
Suvda va Quruqda yashovchilar yoki amfibiyalar xali suv muxiti bilan 
anchagina aloqasini saqlab qolgan birinshi quruqlikka chiqqan umurtqali 
hayvonlardir. Aksariyat ko`pchilik turlarining tuxumlari qattiq po’st bilan 
qoplangan va faqat suvda rivojlanadi. Lichinkalari (itbalig’i) faqat suvda yashaydi. 
Xayot davomida ular o`z boshidan metamorfoz davrini o`tkazadi, ya’ni itbaliqdan 
Quruqlikda yashaydigan xolga aylanadi. Buning natijasida jabra yo`qolib, uning 
o`rniga o’pka xosil bo`ladi, oyoqlar rivojlanadi. 
Bosh skeletining ensa qismida ikkita ensa bo’rtmasi bor. Tanglay kvadrat 
elementi miya qutisiga qo`shilib ketadi. Til, osti yoyining ustki elementi eshituv 
suyakchasi o`zangi suyakchasiga aylangan bo`ladi va bu suyakcha o’rta quloq 
bo`shlig`ida joylashadi. Yuragi uch kamerali bo`lib ikkita yurak bo’lmasidan va 
bitta yurak qorinchasidan tuzilgan. Qo’shimsha nafas olish organi bo`lib teri 
xizmat qiladi, katta va kichik qonaylanish doiralari xosil bo`ladi. Gavda 

---

13 
temperaturasi tashqi muxit temperaturasiga bog’liq. Bosh miyasining oldingi miya 
yarim sharlari bir-biridan ajralgan, miya qopqog`ida miya moddasi bor. Ajratish 
organi bo`lib tana buyragi- mezanefros xizmat qiladi. Amfibiyalarning aksariyat 
ko`pchiligida tashqi urug’lanish prosessi yo`z beradi. 
Suvda va quruqda yashovchilarning tuzilishini baqa misolida ko`rib 
chiqamiz. 
Teri qoplagichlari. Baqaninig terisi yalang’och bo`lib, unda shox suyak 
tangachalari bo`lmaydi. Epidermisida ko`p xujayrali shilimshiq modda ishlab 
chiqaruvchi bezlar ko`p bo`ladi. Shilimshiq modda terini ko`rib qolishdan 
saqlaydi. Terisi muxim nafas organi hamdir. Baqaning terisi boshidan 
oyog’igacha gavdasi yopishmagan bo`ladi, shu joylarda limfa bilan to’ldirilgan 
bo’shliqlar bo`ladi. 
Skeleti umurtqa pog’onasidan, bosh skeletidan erkin oyoqlar skeleti va 
ularning kamar skeletidan tashkil topgan. 
Umurtqa pog’onasi, bo’yin, tana, dumg’oza va dum umurtqalariga 
bo`linadi. Bo’yin bo’limi faqat bitta umurtqadan iborat bo`lib, unda ko`ndalang 
o`simtalari va qo’shiluv o`simtalari bo`lmaydi, oldingi tomonda ikkita qo’shiluv 
chuqurchasi bo`ladi va shu chuqurchalar yordamida bosh skeletiga birikadi. 
Tana umurtqalari yettita bo`ladi. Bularning har biridan bir juftdan ustki yoylar, 
ko`ndalang va qo’shiluv o`simtalari chiqadi. Tana umurtqalarining oldingi 
tomoni ichiga botib kirgan, orqа tomoni esa burtib chiqqan, ya’ni prosel tipda 
bo`ladi. Kobirg’alari yo`q. Dumg’oza bo’limida faqat bitta umurtqa bor. Dum 
umurtqalari bir-biriga qo`shilib dum suyakchasi –urostilini xosil qiladi. 
Bosh skeleti. Miya qutisining ko`p qismi tog`ay xolicha qolib ketadi, ensa 
qismida faqat ikkita yon ensa suyaklari bo`ladi. Eshitish bo’limida bir juft quloq 
suyaklari taraqqiy etadi. Ko`z kosasining oldingi qismida toq ponasimon- xidlov 
suyagi bo`ladi. Miya qutisining qoplovchi suyaklariga bir-biriga qo`shilib 
ketgan teppa-peshona suyagi, burun suyagi, bosh skeletining keyingi tomonidan 
o`rab turuvchi tangacha suyaklari va miya qutisining tagini xosil qilgan 
parasfenoid va juft dimog’ suyaklari kiradi. Visseral skeletining tanglay va 

---

14 
qanotsimon suyaklari ham bosh skeleti tagini xosil qilishda ishtirok etadi. 
Ustki jag` funksiyasini suyakli baliqlardagidek jag` oraliq va ustki jag` 
suyaklari bajaradi. Pastki jag` mekkel tog`aydan iborat bo`lib, uni ustidan tish va 
burchak suyaklari yopib turadi. Til osti yoyining ustki elementi xioblangan 
giomadibulyare o`zangi suyakchasiga aylanadi va o’rta quloq bo`shlig`ida 
joylashadi. Jag` yoyining pastki elementi-giod jabra yoylari bilan birga 
qo`shilib, til osti plastinkasi va uning shoxlarini xosil qiladi. Erkin oyoqlilar 
skeleti Quruqlikda yashovshi Umurtqali hayvonlarning oyoq skeletiga o’xshash 
tuzilgan. 
Oyok skeleti 3 bo`limdan iborat: 
1.Oldingi oyog’ida yelka, keyingi oyog’ida son, bu bo’lim har doim 
bittadan yelka va son suyaklaridan iborat. 
2.Oldingi oyog’ida yelka oldi, keyingi oyog’ida boldir, yelka oldi bo’limi 
tirsak va bilak suyaklaridan, boldir bo’limi katta va kichik boldir suyaklardan 
tashkil topgan. Baqalarda bu suyaklar bir- biridan ajralmagan. 
3.Oldingi oyoqda kaft, keyingi oyoqda tovon bo’limlari bor. Kaft bo’limi 
bilago`zuk, kaft va barmoq falangalaridan, tovon esa tovon-oldi tovon va 
barmoq 
falangalaridan 
tuzilgan. 
Baqalarda 
bilago`zuk 
va 
tovonoldi 
suyaklarining ko`p qismi o`zaro qo`shilib ketadi. 
Yelka kamari yoy shaklida, uchi qorinli tomonga qaratilgan. Yoyning har 
qaysi tomoni kurak usti tog`ayi, kurak suyagi korakoid va uning oldida 
joylashgan prokarokoid suyaklaridan tashkil topgan. Yoyning o’rtasida tush 
suyagi, tush oldi suyagi bo`lib, bularning uchlari tog`ay xolicha qoladi. Tush 
oldi va kurak o’rtasida ingichka umrov suyagi bor. 
Chanoq kamari juft yonbosh, kuymish suyaklaridan va tog`ay xolicha 
qolgan kov elementlaridan iborat. Bu uchala elementi kuymil kosasi atrofida 
o`zaro qo’shiladi. 
Muskul sistemasi Quruqlikka chiqishi munosabati bilan baliqlarning 
muskul sistemasidan kuchli farq qiladi. Oyoqlarni xarakatga keltiruvchi kuchli 
muskullar xosil bo`ladi. Gavdani xarakatga keltiruvchi kuchli muskullarning 

---

15 
segmentasiyasi yo`qoladi. 
Nerv sistemasi. Bosh miyasi ancha progressiv belgilari bilan 
xarakatlanadi. Oldingi miya yarim sharlari ancha katta va bir-biridan to’liq 
ajralgan. Miya yarim sharlarining tagi, yon tomonlari va qopqog`i miya 
moddasidan tuzilgan. O’rta miya nisbatan kichik, miyacha juda mayda. Bosh 
miyadan 10 juft bosh nervlar chiqadi. 
Orqа miya yaxshi rivojlangan yelka va shanov chigallarini xosil qiladi. 
Bular oyoqlarini idora qilib turadi. 
Sezuv organlari progressiv taraqqiy etgan. Amfibiyalarda ichki quloq 
murakkablashadi va o’rta quloq bo’shlig’i xosil bo`ladi. O’rta quloq tashqi 
tomondan nog’ora parda bilan o’ralgan. 
Ko`zning shox pardasi bo’rtib chiqqan, ko`z gavxari linzasimon shaklga 
ega. Qovoqlar ko`zni ximoya qiladi. Xid bilish organi tashqi va ichki burun 
teshiklaridan iborat. Suvda yashovchi itbaliqlarda yon chizig’i organi bo`ladi.
Ovqat xazm qilish organlari. Og`iz teshigi serbar og`iz- xalqum 
bo’shlig’iga ochiladi. Og`iz-xalqum bo’shlig’iga xonalari, xiqildoq yorig’i, 
evstaxiev nayining bir uchi va sulak bezlarining chiqarish yo’llari ochiladi. 
Og`iz –xalqumbo’shlig’ining tagida til joylashadi. Tilning uchi og`iz to’riga 
qarab qayrilgan. Til shilimshiq modda ajratadi, u xasharotlarni ushlash uchun 
xizmat qiladi. 
Jag` oraliq, ustki jag` va dimog’ suyaklarida uchi biroz orqа tomonga 
qaratilgan tish joylashadi. Og`iz-xalqum bo’shlig’i torayib qizilo`ngachga 
ochiladi, u oshqozonga o`tadi. Ichak baliqlarining ichagiga nisbatan ancha uzun. 
Katta jigarining o`t pufagi va oshqozon osti bezining chiqarish yo’llari 
ichakning oldingi qismiga ochiladi. Ichakning keyingi qismi to’g’ri ichak 
kloakaga ochiladi. 
Nafas olish organlari. Voyaga yetgan baqa o’pka va teri orqаli nafas oladi. 
O’pkalarning bir juft ingichka devori chuqurchali xaltachadan iborat. Teri orqаli 
nafas olish juda kuchli. Baqalarning terisi orqаli 51% kislorod olinadi va 86 % 
karbonat angidrid gazi chiqariladi. Nafas yo’llari ichki burun teshiklari- 

---

16 
xonalari, xiqildoq- traxeya kamerasi va o’pkadir. 
Baqalarning ko`krak qafasi yo`qligi sababli nafas olish aktiv o`ziga xos 
yo’l bilan o`tadi. Baqa avvalo og`iz bo’shlig’iga xavo oladi, buning uchun og`iz 
tubini pastga tushirib, burun teshiklarini ochadi. Keyin u burun teshiklarini 
klapanlar bilan yopadi va og`iz tubini yuqoriga ko`taradi, keyin xavo xiqildoq 
teshigidan o’pkaga o`tadi. 
Qon aylanish sistemasi. Baqaning yuragi hamma amfibiyalardagi singari 
uch kamerali bo`ladi, ikkita yurak qorinchasi bilan bitta umumiy teshik orqаli 
tutashadi. O`ng yurak bo’lmasi bilan venoz sinusi tutashadi, yurak 
qorinchasidan keyin arterial konus joylashadi. 
Baqalarning arterial konusidan uch juft arterial yoylari chiqadi. Birinchi 
jufti baliqlarning jabraga olib keluvshi arteriyalarining birinchi juftiga gomolog 
bo`lib, uyqu arteriyasi deyiladi va arterial qonni bosh qismiga olib boradi. 
Uyqu arteriyasi aoterial konusining qorinli tomonidan chiqadi. Ikkinchi 
juft chap va o`ng aorta yoylari deyiladi. Bular ham arterial konusning qorinli 
tomonidan chiqadi va baliqlarning jabra arteriyalari ikkinchi juftiga gomologdir. 
Aorta yoylaridan oldingi oyoqlarga arterial qon olib boruvchi umrov osti 
arteriyalari chiqadi. Chap va o`ng aorta yoylari yurakdan pastroqda o`zaro 
qo`shilib, toq orqа aortasini xosil qiladi. Orqа aorta hamma ichki organlarni va 
keyingi oyoqlarni arterial qon bilan ta’minlaydi. Arterial konusning orqа 
tomonidan baliqlarning jabra arteriyalari to’rtinchi juftiga gomolog bo`lgan 
o’pka-teri arteriyasi chiqadi. Bu o’pka va teri arteriyalariga ajralib shu 
organlarga tozalash uchun venoz qon olib boradi. 
Venoz qon gavdaning keyingi qismidan orqа va oyoqlaridan buyrakning 
bir juft kopka venasi bilan bitta qorinli venasiga yig’iladi. Buyrakdan chiqqan 
qontoq keyingi kovak venani xosil qiladi. Keyingi kovak vena, qorinli venasi va 
bir juft jigar venasi bilan birlashib vena sinusiga ochiladi. Boshdan venoz 
qonjuft buyunturuk venaga oldingi oyoqlaridan juft umrov osti venalariga 
yig’iladi. Bular qo`shilib, juft oldingi kovak venani xosil qiladi va vena sinusiga 
quyiladi. Oldingi kovak venalarga teridan kelgan arterial qon quyiladi. Yurak 

---

17 
bo’limlarining qisqarishidan qon umumiy teshik orqаli yurak qorinchasiga 
o`tadi. 
Ayiruv organlari voyaga yetgan baqalarda tana buyrak-mezonefrosdan 
iborat. Buyraklardan bir juft siydik yo’li chiqadi. Siydik pufagi qisqarganda 
siydik yana kloakaga chiqariladi. 
Erkaklarida juft urug’don bo’lsa-da, urug’ chiqarish yo’llari yo`q. Urug’ 
kanali buyrakning oldingi qismii orqаli o`tib Vol’f kanaliga quyiladi. Shunday 
qilib, Vol’f kanali ham siydik yo’li ham urug’ yo’li vazifasini bajaradi. Vol’f 
kanali kloakaga olishdan oldin kengayib urug’ pufagini xosil qiladi. 
Tuxumdonlari ham juft bo`lib, tana bo`shlig`ida joylashadi. Pishgan 
tuxum hujayralari tuxum yo’lining og’ziga tushadi. Tuxum yo’llari kloakaga 
ochiladi. 
Baqalarning urug’lanishi tashqi, ikralaridan lichinkalar-itbaliq chiqadi. 
Lichinkalari faqat suvda yashaydi, jabra bilan nafas oladi. Qonaylanish sistemasi 
baliqlarni qonaylanish sistemasiga o’xshash. Yon chiziq organi bor, dum 
suzgich qanoti yordamida suzadi.