Sózlik quramınıń forma hám mánisiniń munasábetleri boyinsha klassifikatsiyaw Joba

Sózlik quramınıń forma hám mánisiniń munasábetleri boyinsha klassifikatsiyaw


Joba:

1. Omonimler

2. Omoformalar
3. Omofonlar
4. Omograflar
5. Paronimler
6. Sinonimler
7. Antonimler

Omonimler
Tildegi sózlerdiń málim bólegi forma yamasa mánisine kóre óz-ara baylanıslı pútinliklerdi quraydı. Bunday pútinlikler degi sózler áne sol qásiyetlerine kóre eki gruppanı quraydı : 1) omonimler, omoformalar, omofonlar, omograflar hám paronimlar formasına kóre; 2) sinonimler, antonimlar bolsa óz-ara mazmun tıǵız baylanıslılıǵı yamasa zidligiga kóre bólek gruppaǵa tiyisli boladı.
1. Omonimler grekshe homos-birdey, onoma-at sózlerinen alınǵan bolıp, aytılıwı hám jazılıwı birdey, biraq bólek mánislerge iye bolǵan sózler bolıp tabıladı. Bunday sózler leksik omonimler dep ataladı. Mısalı : kúye - shıbın-shirkey, kúye - qazandıń kúyesi. Omonimler bir hám bir neshe gruppaǵa tiyisli bolıwı múmkin. Mısalı : shań - shań hám asbap ásbapı mánisleri menen at gruppaına tiyisli; ot -órt, kók shóp sıyaqlı mánisleri menen at sóz gruppaına tiyisli, ot - fe'lining buyrıq -qálew meyli ekenligi sıyaqlılar usılar gápinen bolıp tabıladı.
Birdey sóz gruppaına tiyisli omonimler túrli grammatik qosımshalar menen qálipleskende de olarda omonimlik saqlanıp qaladı. Mısalı : at - at hám úy haywanı mánislerindegi omonim sózlerge iyelik, seplik, kópshiligilik qosımshaların qosıw menen omonimlikning saqlanıp qalǵanın kóriw múmkin: atlar, otning, atlarım. Bunday omonimlerni tolıq omonim sózler dep ataw múmkin.
Omonimlerni júzegega keltiretuǵın hádiyseler túrlishe bolıp, olardıń túpkiliklileri qoyidagilar bolıp tabıladı:
1. Óz qatlamǵa tiyisli bolǵan birpara sózler tariyxan fonetikalıq dúzilisi hár túrlı bolsa da aytılıwda formadoshlik kásip etiwi tiykarında omonimlerga aylanadı : at (at) - at (haywan ) - at (háreket); ot (kók ot) - ot (órt) - ot (háreket) sıyaqlı omonim sózler degi o hám o' unlilari tariyxan óziniń til aldı hám til arqa formalarına (allafonlariga) iye bolǵan. Biraq, házirgi kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilde olar parıqlanbaydı.
2. Kóp mánisli sózler ortasındaǵı mánis baylanısıwdıń úzilisi, hálsizleniwi tiykarında da omonimler qáliplesedi. Mısalı, kók sózi, daslep, kók reń (sapa ) túsinigine iye bolǵan. Keyinirek bul sóz metafora (uqsawlıq ) tiykarında aspan túsinigine salıstırǵanda da isletiline baslaǵan. Házir olar ortasındaǵı bunday mánis baylanısıw joǵalıp, omonim sóz payda bolǵan. Tap sonday jaǵdaydı dem sóziniń nápes, sharshaw, temperatura, balǵa mánislerinde isletiliwi mısalında da baqlaw múmkin.
3. Umumturkiy yamasa túp ózbekshe sózler ózge tillerden sóz ózlestiriw tiykarında da formadoshlikka iye bolıp qalıwı múmkin. Mısalı, baǵ (baǵ) hám baǵ (baylanısqan zat, jońıshqa baǵı ); tok (júzim putaqsı ) hám tok (elektor tokı ), úshek (úy tóbesi) hám úshek (kitap jildi) sózleri ózbekshe-tájikshe hám de ózbekshe-orıs hám evropa tillerinen ózlesken sózlerdiń uqsas fonetikalıq túsi tiykarında júzege kelgen omonim sózler bolıp tabıladı.
4. Málim bir sózdiń ózek-negizinen qosımshalar arqalı jańa sózler soǵılıwı nátiyjesinde formalas sózler payda boladı. Mısalı : aylıq olmoq, aylıq joba birikpelerindegi aylıq sózine qosılǵan -lik qosımshası tiykarında formalas sóz payda bolǵan.
Geyde formadoshlik salıstırmalı bolıp, sózlerdiń mánisleri hár túrlı bolǵanı halda aytılıwı birdey, biraq jazılıwında bir az parq bolıwı yamasa geyde mánisli bólimlerigina formalas sonda da, grammatik mánisi ózgeshe bolıwı múmkin. Soǵan kóre formalas sózlerdiń úsh qıylı túri parıq etedi: 1) omoformalar, 2) omofonlar, 3) omograflar.
8. Omoformalar mánisleri hár túrlı bolıp, birpara grammatik formalarına kóre birdeylikke iye bolatuǵın formalas sóz bolıp tabıladı. Omoformalar áyne bir sóz gruppaına da, basqa -basqa sóz gruppalarına da tiyisli bolıwı múmkin. Mısalı, oqar (aq kóriniske kir) - buyrıq fe'li, II shaxs birlik; oqar (" oqadigan") fe'lning kelesi zaman kelbetlik feyil forması ; jaz - at, bas seplik formasında, jaz - II shaxs birliktegi buyrıq fe'li hám basqalar.
Bul sózlerge basqa grammatik qosımshalar qosılǵanda bir-birlerinen birotala ajralıp, omonimlik joǵaladı. Mısalı : oqaray, oqarsin - oqaradi, oqarsan; jazdıń, jazdı, jazǵa, jazda, jazdan - jazayın, jazǵın, jazsin sıyaqlı jaǵdaylarda omonimlik joq.
3. Omofonlar fonetikalıq quramı málim dawıs menen parıq etetuǵın, lekin aytılıwda formalas bolıp qalatuǵın sózler bolıp tabıladı. Omofonlardagi óz-ara parq olar quramındaǵı bir fonemada boladı hám olar, tiykarlanıp, shıńǵırlaytuǵın hám shıńǵırsız juplıqlar hám payda bolıw ornına kóre jaqın bolǵan dawıslardıń aytılıwda birdeylik kásip etiwinde kózge taslanadı. Mısalı, sud - sút, tanbur - tambur, túpkilikli-top, jetti - jeti sıyaqlı sózler aytılıwı omofonlarni júzege keltiredi.
4. Omograflar jazılıwı birdey bolǵan formalas sózler bolıp tabıladı. Omograflar mánisi hám fonetikalıq quramı, aytılıwı tárepinen basqa - basqa, tek jazılıw forması tárepten birdey bolǵan sózler bolıp tabıladı. Mısalı, tal - terek, qurılıs úskenesi, tok - elektr quwatı, júzim putaqsı, tor-xananıń joqarı bólegi, perde sıyaqlı mánislerge iye bolǵan sózler degi o, o' dawısları aytılıwda qattı hám jumsaqlıǵı menen parıq etedi, biraq jazılıwına kóre formadoshlikka iye boladı. Qullası, aytılıwı hám jazılıwı birdey bolǵan bunday formalas sózlerdi ózek hám grammatik qosımshalarınıń birdeyligi, bir gruppaǵa tiyisliligi itibarı menen omograflar qatarına qosıw múmkin. Tildegi bul sıyaqlı formadoshliklar
sóz oyını retinde tuyuq, askiya kórkem ónerlerinde tiykarǵı orın tutadı.
5. Paronimlar. Paronimlar sózler grekshe para-jup hám onoma-at sózlerinen alınǵan bolıp, fonetikalıq quramı hám mánisi basqa -basqa biraq aytılıw processinde uqsas, jaqın bolǵan sózler bolıp tabıladı. Sonday eken, paronimlar birdan artıq sózdiń formasıy uqsaslıǵına tiykarlanadı jáne bul hádiyse kóbinese sózlerdi kórkem ádebiyatqa baylanıslı normada tuwrı aytılıw etpeslik, kórkem ádebiyatqa baylanıslı normanıń aynıwına da alıp keledi. Mısalı, fakt - pakt, ábzal - abzal sózleri f dawıssızınıń p, b tárzde aytılıwı tiykarında júzege kelgen paronimlar bolıp, olar tiykarınan fonetikalıq quramı hám mánis tárepten parıqlanıwshı sózler bolıp tabıladı: fakt - dálil, tastıyıq, pakt - mámleketlikler ortasındaǵı shártnama, shártlesiw hújjeti mánisindegi sóz; ábzal - qolay, maqul abzal bolsa at hám basqa ulov úskenesi, palań hám basqa úskenelerdiń ulıwma nomi bolıp tabıladı. Tap sonıń menen birge, paronimlik jaǵdaydı hámir-ámir, sırǵa - ziyrek, jayran -jiyren, yondosh - yondash, quyilmoq - quyulmoq sózleri mısalında kóriw múmkin.
Paronimlar túpkilikli yamasa jasalma sózlerden quram tapqan bolıwı múmkin. Mısalı, fakt-pakt, zodiak-minnet sıyaqlılar túpkilikli sózler tiykarında qáliplesken paronimlar bolıp tabıladı. Jasalma sózden bolsa bir ózeklerden birdey qosımshanıń fonetikalıq variantların qosıw tiykarında payda boladı : jarıq -jarıq, qurit-qurut, aqlıq -oqliq, ákelik-otaliq. Paronim sózler óz hám ózlespe sózler tiykarında payda bolıwı múmkin: arasında -bezew (ózbek hám parsı -tájik), minnet-zodiak (o'zb. hám arab). Paronimlar da antonimlar sıyaqlı mudamı jup sóz formasında dúziledi, biraq olar birdey hám hár túrlı sóz gruppalarına tiyisli bolıwı múmkin.
Paronimiya birpara til hádiyselerine jaqın bolıp, olardan tómendegi qásiyetleri menen parıq etedi:
1. Paronimlar sóz variantları (leksik dubletlar) menen yondosh hádiyse bolıp tabıladı. Olar da ayırım dawıs arqalıǵana parıqlanıp, aytılıw uqsaslıǵına iye boladı. Sol sebepli geyde paronimlar usı hádiyse menen shálkestirilishi múmkin. Mısalı, kórkem ádebiyatqa baylanıslı tildegi tamasha sóziniń geyde tóbeosho, tamosho tárzde eki qıylı variantda fonetikalıq tárepten buzib isletiliwi arqalı onıń aytılıw dubleti payda boladı. Sonıń menen birge, ayırım sózlerdiń túrlishe variantlarda isletiliwi kórkem ádebiyatqa baylanıslı norma retinde qabıl etilgen: tilenshi-gadoy, sonday eken-demoq, abıray -abıray, nogoh-nogah, yiqilabermoq-yiqilavermoq sıyaqlı juplıqlar, usılar gápinen bolıp tabıladı. Qullası, filologiyada variantlılıq, sóz variantları hám leksik dubletlar sıyaqlı túrlishe terminler tiykarında atalǵan bul hádiyse, paronimlardan ayrıqsha túrde, bir sózdiń awızsha hám jazba sóylewde túrlishe sırtqı kórinislerde qollanıwı bolıp tabıladı.
2. Paronimlar menen yondosh hádiyselerden taǵı biri omofonlar bolıp tabıladı. Bul eki hádiysediń tiykarǵı uqsas hám ayrıqsha tárepleri tómendegilerde kózge taslanadı : a) monosillabik (bir buwınlı ) ózlespe sózlerden quram tapqan birpara paronimlardagi dawıssızlardıń aytılıw ornı hám usılına kóre birdeyligi olardı omofonlarga jaqınlastıradı. Mısalı : minnet-zodiak, sabaq-muzdıń jarıǵı, qars-qarız. Biraq kópshilik paronimlarda bunday dawıssızlar shıńǵırlaytuǵın -shıńǵırsız juplıq bolmay, payda bolıwı ornına kóre uqsawlıqqa tiykarlanadı. Mısalı fakt-pakt, abzal-ábzal. Omofonlarda bolsa artikulyatsiya ornı hám usılına kóre birdey bolǵan dawıssızlar mudamı sóz aqırında ushraydı hám aytılıwda áyne áne sol juplıqlar omofonlikni júzege keltiredi. Mısalı : tap -tob túpkilikli-top, márt-mart, yad-jat sıyaqlılar usılar gápinen bolıp tabıladı; b) kóp buwınlı sózlerden quram tapqan paronimlarda bolsa paronim juplıqlar óz-ara noo'xshash fonema jardeminde ajralıp turadı hám sol tárepine kóre omofonlardan parıq etedi: tatıw-adamlar gruppası, ákelik- otaliq, jarıq -jarıq, qurut-qurit sıyaqlılar usılar gápinen bolıp tabıladı.
6. Sinonimler (grekshe synonimon-birdey atlı sózinen alınǵan ) fonetikalıq quramı hár túrlı, mánisleri birdey yamasa bir-birine jaqın bolǵan sózler bolıp tabıladı. Mánisdoshlikning sózler tiykarında júzege kelgen túri leksik (leksikalogik) sinonimler dep ataladı. Mısalı, ar-namıs - hújdan, erinshek - jalqaw - qosjaqpas - jalqaw sózleri leksik sinonimler bolıp tabıladı. Bunday sózler, ádetde, birdey sóz gruppaına tiyisli boladı. Olardıń bir ulıwma mánis sheńberinde baylanısıwı bolsa, sinonimik qatar dep júritiledi. Mısalı, waqıt - payıt -zaman - pursat - mezgil - shaq - gez - máwrit - máwsim - múddet - dem sózleri óz-ara sinonimik qatar payda etgen. Sinonim qatar dúziwde tiykar etip alınǵan sóz dominanta (bas sóz) dep júritiledi. Dominanta ádetde stilistik tárepten betaraf hám umumiste'mol sózlerinen bolıp, sinonim sózler sózliginde birinshi orında beriledi. Mısalı, júz- bet - júz - sıyaq - sıyaq - bet - oraz - júz sinonimik qatarındaǵı júz sózi betaraf - dominanta bolıp, júz, sıyaq sıyaq unamsız, oraz, bet, júz bolsa unamlı munasábet ańlatıw ushın xızmet etedi.
Sinonimlerdi júzege keliwinde polisemantik sózlerdiń qatnasıwı da bólek áhmiyetke iye boladı. Atap aytqanda, polisemantik sóz óziniń hár bir mánisi menen basqa - basqa sinonim qatarda qatnasıw etip, onı boyitadi. Mısalı : bále - páleket - bále; bále - uqıplı - bilog'on- isbilermen sıyaqlı mánisdoshlik qatarında bále sózi óz hám kóshpeli mánisi menen qatnasqan.
Sinonim qatardaǵı sózler tómendegi qásiyetlerine kóre óz-ara
parıq etedi:
1. Sinonim qatardaǵı sózler sóylewdiń qandayda bir usılına xoslanganligi menen de óz-ara parıq etedi. Mısalı, mudam, bárháma, gileń, birdey sózleri kóbinese sóylesiw usılında, usı sinonim qatarǵa tiyisli bolǵan bárha, mudamı sózleri bolsa kitapiy usılda kóbirek isletiliwi menen basqa mánisdoshlardan parıq etedi.
2. Sinonimik qatardaǵı birpara sózler házirgi tilge salıstırǵanda gónergen bolıwı da múmkin. Sonıń menen birge, olardan geyparaları dialektlerge xosligi menen de ajralıp turadı. Mısalı : márt, batır, batır, márt, jaysan. Bul sinonimlerden márt sózi gónergenligi, jaysan bolsa tariyxıy - dialektalligi menen parıq etedi.
3. Sinonimik qatardaǵı sózler óz-ara kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilge yamasa dialektga xosligi menen parıqlanishi múmkin. Mısalı, qıdırıw, izlew, izlew, qálew sinonimik qatarındaǵı qálew sózi dialektga xos bolıp tabıladı.
Sinonimler pikirdi anıq, maqsetke muwapıq tárzde ańlatıw quralları bolıp, tap mine sol faktor olardı júzege keliwine sebep boladı. Sinonimler júzege keliwi hám mánislerine kóre tómendegi túrlerdi quraydı :
1. Tolıq (sap) sinonimler. Áyne bir túsinikti anglatish hám sóylew processinde biri ornında ekinshisin isletiw múmkinligi menen ajralıp turadı. Olar kóbinese basqa tillerden kirip kelgen ózlespe sózlerdiń ózbekshe sózler menen mánisdoshligi tiykarında payda boladı : kúsh (o'zb.) - qudıret (ar.), at (o'zb.) - at (ar.), ko'klam (o'zb.)-báhár (taj.), rayon (o'zb.)-rayon (orıs). Sonıń menen birge, keńislik-kosmos, redaktor -redaktor sıyaqlı tek ózlespe sózlerden dúzilgen sinonimler de tolıq sinonimler bolıp tabıladı.
2. Mánislik sinonimler. Bir-birinen názik mánisleri yaǵnıy unamlı, unamsızlıǵı yamasa stilistik hám basqa tárepten parıqlanıwshı mánisles sózlerden dúziledi. Mısalı, kuldi, jilmaydi, tirjaydi, iljaydi, ishshaydi sıyaqlı mánisles sózler kúliw háreketiniń dárejesine hám de unamlı hám unamsız boyawdorligiga kóre shıraylı, gózzal, xoshirey, ko'hli, kórkem, barno, sulıw, sulıw, sulıw sıyaqlı sinonimler bolsa unamlı bo'yog'ining dárejesine kóre parıq etedi.
3. Shártli sinonimler. Arnawlı bir tekstdagina mánisdoshlikka iye bolatuǵın sinonim sózler bolıp tabıladı. Olar kóbinese poeziyada kúshli sezim-sezim ańlatiwshı qurallar retinde qollanıladı : Nege kerek sol shıray, sol ot, Sol janıq juldızdı kózge giznew (H. O.) Bólektegi shıray, ot, janıq juldız óz-ara mánisles sózler retinde isletilingen shártli sinonimler bolıp tabıladı. Bunday sinonimler eski ádebiyatda qáddi-sárwi, erin-la'l, júz-ay, jańa tuwǵan ay sıyaqlı teńewler tiykarında da keń qollanıladı.
Sinonimler dúzilisine kóre a) ápiwayı : tez-shaqqan -jıldam ; b) jup: saw-salamat, el-jurt ; v) birikpeli: júzi qara -beti qara -ori joq formasında ushraydı.
Usı waqıtta sózler fraziologik birikpeler menen de mánisdoshlik payda etiwi múmkin. Mısalı : sevindi, bası ko'kka jetti; xotirjam, ko'ngli toq. Bunday mánisdoshlik leksik-fraziologik sinonim dep ataladı.
Sinonimlerdi derlik barlıq sóz gruppalarında ushıratıw múmkin. Mısalı 1) at sinonimler: baxıt, saodat, tole, ıǵbal ; 2) sapa sinonimler: gózzal, shıraylı, kórkem, ko'hlik, sulıw ; 3) almasıq sinonimler: barlıq, barlıǵı, hámme, pútkil; 4) peyil sinonimler: ósiw, ulg'aymoq, erjetiw; 5) usıl sinonimler: tez, shaqqan, jıldam ; 6 ) aralas sinonimler: bes, artıqmash, tabıslı (san hám sapa gruppaları tiykarında ); 7) járdemshi sinonimler: sıyaqlı, sıyaqlı ; 8) baylaw sinonimler: biraq, lekin, biraq ; 9 ) tańlaq sózli sinonimler: shubhasız, buljıtpastan, sózsiz.
Qullası, sinonimler tildiń leksikalogik baylıǵın, sulıwlıǵın belgileytuǵın qurallardan biri bolıp, olar sóylew processinde jónsiz tákirardan, stilistik turpayılıqlardan saqlanıwda zárúrli áhmiyetke iye boladı.
7-§. Antonimlar (grekshe anti-qarsı, onoma-at sózinen alınǵan bolıp ) óz-ara qarsı túsiniklerdi ańlatatuǵın sózler bolıp tabıladı. Sózlerdiń qarsı mánisligi basqa sol sıyaqlı hádiyseden ayrıqsha túrde leksik (leksikalogik) antonimlar dep ataladı Mısalı : aq - qara, kún - tún. Antonimlar da ádetde bir sóz gruppası sheńberinde júzege keledi hám qarsı mánislilik, ádetde, tek eki sóz sheńberinde júz boladı : uzın - qısqa (sapa ), keliw - ketmek (peyil) sıyaqlı. Antonimlar birdey hám hár túrlı ózek sózlerden de quram tabıwı múmkin. Túbirles sózlerdiń antonimligi, tiykarlanıp, qarsı mánisli sóz jasaytuǵın qosımshalar jardeminde júzege keledi: suwlı - suwsız, xabarlı - xabarsız sıyaqlı. Hár túrlı ózek sózlerden quram tapqan antonimlar bolsa túpkilikli formada boladı : úlken - kishi, ras - ótirik.
Kóp mánisli sózler óz hám kóshpeli mánisleri menen bir neshe antonim juplıqlar quramında qatnasıwı múmkin: salmaqli júk - jeńil júk, salmaqli másele - ańsat másele sıyaqlı.
Bir sóz óz-ara sinonim sózler menen yamasa óz-ara sinonim sózler basqa sinonimler menen de antonimik munasábet payda etiwi múmkin. Mısalı, xafa sózi kewilli, shadlı kewilli sıyaqlı sózler menen
óz-ara antonim munasábetke kirisiwa aladı.
Antonimlar sóylewde belgi-ózgeshelik, muǵdar, orın, payıt ifodolovchi sózlerde kóp bolıp, anıq túsinik ańlatatuǵın leksikalogik birliklerde kem ushraydı. Bul hal antonimlarning tiykarlanıp belgi, ózgeshelik negizinde (sapa hám usıllarda ) payda bolıwınan bildirgi beredi. Antonimlarga sóz gruppaları kózqarasınan qaralganda olardıń tómendegi gruppalarda dús keliwin baqlaw múmkin: 1) at antonimlar: ata-ana, jigit-qız, kelin-kúyew; 2) sapa antonimlar: shıyrın -ashshı, úlken-kishi, biyik-tómen; 3) peyil antonimlar: kúliw-yıǵlaw, turmoq-otırıw ; 4) usıl antonimlar: uzaq-jaqın, az-kóp, aste-tez; 5) geyde sóylewde baha me'zoni bolǵan bes hám eki sanları da qarsılıqqa iye boladı.
Antonimlar sóylewde jup halda qollanilib, mánis ko'chgan halda jańa túsinik ańlatıw quralı boladı. Mısalı : bardı - keldi, keldi - ketti, jaqsı - jaman, aq - qara sıyaqlı antonimik juplıqlar tiykarınan peyil hám sapalar bolıp, sóylew processinde otga kóshiwi múmkin: bardı -keldi uzildi, keldi-ketti kóp boldı, aq-qorani tanıǵan sıyaqlı.
Antonimlar tiykarında ańǵarıwılgan mánis zidligi kúshli hám kúshsizligi menen de parıq etedi. Mısalı, aq-qara, ıssı -suwıq sıyaqlı belgi ańlatıwshı sózlerge salıstırǵanda ata-ana, ǵarrı -kempir sıyaqlı at bildiriwshi sózlerde mánis zidligi kúshsizlew bolıp tabıladı. Soǵan kóre olardı sap hám yarım antonimlar retinde ajıratıw múmkin. Bulardan tısqarı, arnawlı bir tekstdagina óz-ara qarsılıq kásip etiwshi ot (órt)-suw, ıyt-pıshıq, pıshıq -tıshqan sıyaqlı tekstiy antonimlar da bar.
Qarsılıq munasábeti tek sózler sheńberinde ámeldegi bolmay, sóz menen sóz dizbegiler ortasında da ushraydı : qorqaq -júreginde yoli bar, batır -shımshıq pirr etse, júregi shirr etetuǵın sıyaqlılar usılar gápinen bolıp tabıladı. Budnay antonimlar leksik-fraziologik antonimlar dep ataladı.
Antonimlar tildegi kúshli stilistik qurallardan biri bolıp, kórkem ijodda shıǵıs poeziyasında antonimlerdi qollanıw usılı kórkem ónerin payda etedi.