T. M. Karaliyev, O. B. Sattarov, I. F. Sayfiddinov bank faoliyati

6-BOB.


TIJORAT BANKLARINING QIMMATLI QOG‘OZLAR OPERATSIYALARI TAHLILI


6.1. Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarining turlari


6.2. Tijorat banki qimmatli qog‘ozlar operatsiyalarining holati va tarki-bining tahlili


6.1. Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bilan


operatsiyalarining turlari

Makroiqtisodiy rivojlanishga erishishda qimmatli qog‘ozlar bozorining ahamiyati katta. Hukumatning qo‘llab-quvvatlashi va o‘z vaqtida qonuniy bazaning yaratilishi fond bozorining O‘zbekiston iqtisodiyotida munosib o‘rin egallashiga imkon berdi. Hozirgi kunda qimmatli qog‘ozlar bozori in-fratuzilmasi barqaror faoliyat yuritmoqda. Respublikada yuqori texnologik jihozlar bilan ta’minlangan Fond birjasi va uning viloyatlardagi filiallari mavjud. Qimmatli qog‘ozlar bozorining shakllanishi va rivojlanishida 1995-yil O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzurida qimmatli qog‘ozlar va fond birjasi bo‘yicha komissiyaning tuzilishi, 1996-yil «Aksiyadorlik ja-miyatlari va aksiyadorlar huquqini himoya qilish to‘g‘risida» hamda «Qim-matli qog‘ozlar bozori faoliyati mexanizmi to‘g‘risida»gi qonunlarning qabul qilinishi muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.

Hozirgi vaqtda qimmatli qog‘ozlar bozorida turli qimmatli qog‘ozlar bi-lan savdo muomalasi amalga oshirilmoqda. Bozorda eng ko‘p muomalada bo‘ladigan qimmatli qog‘ozlardan: aksiyalar, davlat qisqa muddatli obligatsi-yalari, tijorat banklarining depozit sertifikatlari va depozit obligatsiyalaridir. Tijorat banklari O‘zbekistonda 1994-yilda paychilik jamiyatlaridan aksiya-dorlik jamiyatlariga aylantirildi. turli tashkilotlar, korxonalar tijorat banklari aksiyadorlari bo‘lishdi. Hozirgacha tijorat banklari boshlang‘ich emissiya aksiyalarini joylashtirib, ikkinchi marta, ayrimlari esa bir necha marta aksi-yalarini chiqarmoqda. O‘zbekistondagi tijorat banklarining asosan ko‘pchiligi tarmoq xususiyatiga ega bo‘lganligi sababli, aksiyalarining nazorat paketi u yoki bu tarmoq yuqori tashkiloti qo‘lidadir. Masalan, «Turonbank» tijo-rat banki aksiyalarining katta qismi – O‘zbekiston qishloq va suv xo‘jaligi

77

vazirligida, Agrobankniki esa «Paxtasanoat sotish» kompaniyasida. Tijorat banklari aksiyalarini jismoniy shaxslar ham sotib olishgan.
Umuman aksiyalar oddiy va imtiyozli bo‘lib, O‘zbekistonda aksiyalarning ko‘pchilik qismini oddiy aksiyalar tashkil etadi. Respublika aksiyadorlik tijo-rat banki «Agrobank» 2003-yilda o‘zining sakkizinchi emissiya aksiyalarini 1,5 mlrd. so‘mga chiqargan va shu yil davomida ularni to‘liq joylashtirgan. Aksiyalar Fond birjasining «A», «V», «S», «D» toifadagi listing maydoncha-lariga joylashtiriladi. «A» toifadagi listing maydonchasida respublikamizning ko‘zga ko‘ringan kompaniyalari, tijorat banklari aksiyalari sotuvga qo‘yiladi. «V» listing maydonchasiga ishonchli banklar va yirik korxonalar aksiyalari sotiladi. «S» toifadagi listing maydonchasida xususiylashtirilgan korxonalar va «D» toifadagi listing maydonchasida korxonalarning korparativ oblagatsi-yalari sotuvga qo‘yiladi.

Obligatsiya emitantning qarzdorligini tasdiqlovchi qimmatbaho qag‘ozdir. Tijorat banklari qarz mablag‘larni jalb etish uchun obligatsiyalar va depozit sertifikatlarini chiqaradi.

Demak, tijorat banklari qimmatbaho qog‘ozlar bo‘yicha quyidagi ope-ratsiyalarni amalga oshirishi mumkin:

– qimmatbaho qog‘ozlarni (aksiya, obligatsiya, bank sertifikatlari) mu-omalaga chiqarish;

– qimmatbaho qog‘ozlarni sotib olish, saqlash kabi operatsiyalar;

– mijozlar topshirig‘iga asosan qimmatbaho qog‘ozlarni boshqarish;

– fond bozori, qatnashchilariga qimmatli qog‘ozlar operatsiyalari bo‘yicha maslahatlar berish;

qimmatli qog‘ozlarni baholash va qimmatli qog‘ozlar bozorini tadqiq qi-lish;

– qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida axborot va boshqa xizmatlar ko‘rsatish.