Tabiatda uchrashi

Mavzu Kremniy va uning xossalari
Tabiatda uchrashi. Kremniy kisloroddan keyin Yerda eng ko‘p tarqalgan elementdir. U yer po‘stlog‘i massasining 27,6% ini tashkil etadi. Tabiatda asosan kremniy (IV) oksid va silikat kislotalarning tuzlari — silikatlar holida uchraydi. Ular yer po‘stlog‘ining qobig'ini hosil qiladi. Kremniy birikmalari o‘simlik va hayvonlar organizmida bo‘ladi.
Olinishi va ishlatilishi. Sanoatda kremniy elektr pechlarda SiO, ni koks bilan qaytarish orqali olinadi: Si02+2C=Si+2C0 Olinishi va ishlatilishi. Sanoatda kremniy elektr pechlarda SiO, ni koks bilan qaytarish orqali olinadi:
Si02+2C=Si+2C0
Laboratoriyalarda qaytaruvchilar sifatida magniy yoki aluminiydan foydalaniladi:
Si02+2Mg=Si+2Mg0
3Si02+4Al=3Si+2Al20 3
Eng toza kremniy uning tetraxloridini rux bug'lari bilan (|nytarish orqali olinadi:
SiCl4+2Zn=Si+2ZnCl2
Kremniy yarimo‘tkazgich sifatida foydalaniladi. Undan yorug‘lik cnergiyasini elektr energiyasiga aylantiradigan quyosh batareyalari (kosmik kemalardagi radioqurilmalami ta’minlash uchun) tayvorlanadi. Kremniydan metallurgiyada juda issiqbardosh kremniyli po'latlar olish uchun foydalaniladi.
Fizik xossalari. Kristall holdagi kremniy — shishadek yaltiroq, lo‘q kulrang modda. Kremniyning tuzilishi olmosning tuzilishiga u'xshaydi. Uning kristalida har qaysi atom to‘rtta boshqa atom bilan tetraedrik qurshab olingan va ular bilan kovalent bog‘lanish orqali bog‘langan, bu bog‘lanishlar olmosdagi uglerod atomlari nrasidagi bog‘lanishlardan ancha bo‘sh bo‘ladi.
Kremniy kristalida odatdagi sharoitda ham kovalent bog‘lanishlarning bir qismi uziladi. Shuning uchun unda erkin elektronlar ho'ladi, ular kremniyning qisman elektr o‘tkazuvchanligiga sabab bo'ladi. Yoritilganda va qizdirilganda uziladigan bog‘lanishlar soni ko'payadi, demak, erkin elektronlar soni ham ko‘payadi va elektr o'tkazuvchanligi ortadi. Kremniyning yarim o‘tkazuvchanlik xossalarini ana shunday tushuntirish lozim.
Kremniy juda mo‘rt, uning zichligi 2,33 g/sm2. Ko‘mir kabi u ham qiyin suyuqlanadigan moddalar qatoriga kiradi.
Kremniy uchta barqaror izotopdan: 24Si (92,27%), •4gSi (4,68%) va “ Si (3,05%) dan tarkib topgan
Kimyoviy xossalari. Kimyoviy xossalariga ko‘ra kremniy uglerod singari metallmas hisoblanadi, lekin uning metallmasligi sustroq ilodalangan, chunki uning atom radiusi katta. Kremniy atomlarining tashqi energetik pog‘onasida 4 ta elektron bo‘lgani sababli kremniy uchun +4 va -4 oksidlanish darajalari xos (kremniyning oksidlanish darajasi +2 bo‘lgan birikmasi ham ma’lum).
Kremniy odatdagi sharoitda ancha inert, buni kristall panjarasining puxtaligi bilan tushuntirish lozim. Kremniy bevosita faqat ftor bilan reaksiyaga kirishadi:
Si+2F2=SiF4 kremniy florid
Kislotalar (ftorid HF va nitrat H N 03 kislotalarning aralashmasidan tashqari) kremniy ta’sir etmaydi. Lekin u ishqoriy metallaming gidroksidlarida erib, silikat kislota hamda vodorod hosil qiladi:
Si+20H~+H20= SiOj’ +2H2T
Testlar
Kremniy va ugleroddan iborat 10 g aralashmaga natiry gidroksid eritmasi ta’sir ettirilganda 4,48 l (n.sh) gaz ajralib chiqdi. Dastlabki aralashmadagi kremniyning massa ulushini (%) hisoblang.
A# 28
B.30
C.32
D.56
Kremniy tiklash xususiyati namoyon boʻladigan reaksiyani tanlang?
A# Si + O2—siO2
B Si +2 na O H
C 2 mg + si
Kremniyni kim kashf etgan
A.# A.Lavuazye
B. E.Rezerford
C. Y.Berzelius

Sio tarkibidagi kremniyning EKV ni aniqlang?

A#60
B28 togri
C 17

Masalalar

1. Masala : 54 gr kremniydan qancha massada magniy silitsidi olish mumkin?
Yechish:

2. Masala: Kremniyning 14 gr miqdori va uglerodning 24 gr miqdori o'zaro reaksiyaga kirishishidan qaysi moddadan qancha ortib qoladi?

Yechish:
28____12

NAZARIY SAVOLLAR

1. 
   Savol : Kremnini Tabiatda uchrashi. 
   

Javob: Kremniy kisloroddan keyin Yerda eng ko‘p tarqalgan elementdir. U yer po‘stlog‘i massasining 27,6% ini tashkil etadi. Tabiatda asosan kremniy (IV) oksid va silikat kislotalarning tuzlari — silikatlar holida uchraydi.

2. 
   Savol: Kremni elementini tarqalishi
   

Javob: Yerda tarqalganligi bo‘yicha ikkinchi o‘rinda turuvchi element - davriy jadvaldagi 14-raqamli element - kremniy sanaladi. Yer qobig‘ining ≈20% qismini aynan kremniy tashkil qiladi. Tosh, tuproq va boshqa ko‘plab qattiq jinslarning asosi aynan kremniydan iborat bo‘ladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
Semenov I. N., Maksimov A. S., Makarenya A. A. Kimyo va ilmiy-texnik taraqqiyot: 9-10-sinf o'quvchilari uchun kitob. - M.: Ma'rifat, 1988. - 176 b: kasal.
Legasov V. A. Kimyoni rivojlantirish muammolari: kelajakka yutuq - M.: Bilim, 1987. - 32 b.: kasal - (Hayotda, fanda, texnologiyada yangilik)
Kimyo va zamonaviylik: o'qituvchilar uchun qo'llanma / Yu. D. Tretyakov muharriri ostida. - M .: Ta'lim, 1985. - 224 s - (B-ka kimyo o'qituvchisi).
So‘rovchi 3. Kimyo uchinchi ming yillik yo‘lida: Per. u bilan. - M.: Mir, 1982. - 400 b.
Sviridov V. V. Kimyo bugun va ertaga - Minsk: Universitet, 1987. - 128 p.
Brown T L., Leney G. Yu. Kimyo - fanlar markazida: 14:00 da: Per. u bilan. - M.: Mir, 1988 yil.