Tabiatni muhofaza qilishning ilmiy-nazariy asoslari Reja 1

---

Tabiatni muhofaza qilishning ilmiy-nazariy asoslari
Reja
1. Muxit tushunchasi, muhit turlari, muhit ifloslanishining turlari. 
2. Ekologik omillar, klassifikatsiyasi, moslashish. 
3. Muhit ifloslanishining turlari. Ekologik qonunlar, ekologik valentlik, tolerantlik.
Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar: 
Tabiatni muxofazo kilish, ekologik qonunlar, jamiyat, Muh’it, moslanish, 
h’aet muh’itlari, inson,jamiyat, umumbashariy (global), mintakaviy (regional) va 
maxalliy (lokal), ekologik muammolar, ekologik tuzum, autekologiya, 
populyatsiyalar ekologiyasi, sin ekologiya, biosfera, muxit, tabiiy muxit, sun`iy 
muxit, ekologik muxit, tabiiy ekotizm, ijtimoiy iktisodiy ekotizm, muvozanat, 
ekologik omil, abiotik, biotik va antropogen. Tayanch iboralar: ekologik omil, 
biotic,abiotik,antropogen, biogen, zoogen, mikrogen, abiogenli, valentlik, 
geterotroflar, destruktsiya, konservatsiya, sut emizuvchilar, radikal tadbirlar, steno, 
termitlar, tolerantlik, evri, epitet. 
3.1 Muhit tushunchasi, muhit turlari, muhit ifloslanishining turlari. 
Muhit ekologik tushuncha bo'lib, u kompleks tabiiy elementlar va voqealardan 
tashkil topgan. Shu muhitda tirik organizmlar ular bilan bevosita va bilvosita 
munosabatda bo'ladi. Muhit – organizmlarni o'rab turgan jamiki tabiiy ekologik 
omillardir (havo, yorug'lik, tuproq va b.q.). 
Muhit elementlari organizmlar holatiga, o'sish, rivojlanish, ko'payish, 
tarqalishiga to'g'ridan-to'g'ri yoki boshqa ikkilamchi omil sifatida ta'sir qiladilar. Har 
bir organizmning muhiti ko'plab organik va anorganik elementlardan hamda inson 
faoliyatidan kelib chiqadigan sun'iy elementlardan tashkil topadi. Muhitning bir 
elementi ma'lum organizm uchun zarur bo'lsa, ikkinchisining bor yoki yo'qligi uning 
uchun ahamiyati yo'q. Muhitdagi uchinchi element esa oarganizm uchun zararli 
bo'lishi mumkin. 
Muhitning o'ziga xos xususiyatlari evolyusion rivojlanishning uzoq 
davrlarida ham o'zgarmay qolgan. Bunga erninng tortish kuchi, quyoshdan 
kelayotgan radiasiya, okean suvlari tarkibidagi tuz miqdori va atmosferannig tarkibi 

---

kabilar. Muhitning harakat, namlik, shamol, ozuqa, yirtqichlar, parazitlar, raqobat 
kabi omillar vaqt bo'yicha ham, fazoda ham o'zgarib turadi va shu ko'rsatilgan muhit 
omillarida turg'unlik bo'lmaydi. Masalan, harorat Yer yuzasida fasllar davomida, 
hattoki kun davomida ham o'zgarib turadi, lekin okeanning chuqur joylarida, 
g'orlarda harorat doimiydir. O'simlik, hayvonlar va insonlarda uchraydigan 
parazitlar ozuqaning ko'p va doimiy muhitida yashasa, yirtqichlar uchun ozuqa 
o'zgaorib turadi va u o'ljaning oz-ko'pligiga bog'liq bo'ladi. 
Keyingi vaqtda ekologiyada «tashqi muhit» atamasi ham ishlatilmoqda. 
Tashqi muhit – tabiiy kuch va voqelikning yig'indisi, uning moddalari, energiyasi, 
tarqalishi, inson faoliyatining turli ob'ektiv va sub'ektiv qirralari bo'lib, ularning 
ba'zilari bir-birlari bilan aloqada bo'lmasligi ham mumkin. 
Atrof muhit atamasi tashqi muhit tushunchasining aynan o'zi bo'lib, ob'ekt 
yoki sub'ekt bilan to'g'ridan-to'g'ri munosib bo'ladi. Atrof muhit tushunchasini 
biologi olim Ya. Yaksol (1864-1944) ekologiyaga va uni qo'yidagicha ta'riflagan: 
«Tashqi dunyo», u tirik organizmlarni o'rab turgan, ularni sezgi organlari, 
hayvonlarni harakat organlari orqali ta'sir qilib, maxsus hususiyatlarning kelib 
chiqishiga sabab bo'ladi. Har bir sub'ekt huddi o'rgimchak to'rining tolalari kabi 
tashqi mhitning u yoki bu xususiyati bilan bog'langan murakkab to'r hosil qilib, 
o'zining hayotchanligini ta'minlaydi. 
«Atrof muhit» tushunchasi ingliz tilida (environment) o'tgan asrning 60 
yillarida ko'llanilgan bo'lsa, nemis tilida (umewelt) faqat keyingi yillardagina eng 
tarqala boshladi. Rus tilida «tashqi elementlar» tushunchasi rus evolyusionst olimi 
K.F. Rule (1814-1858) tomonidan qo'llanilgan. 
Organizmlarni bevosita o'rab turgan keng ma'nodagi tushuncha – yashash 
muhiti (sharoiti) – ayrim organizm yoki biosenozni abiotik va biotik omillar 
yig'indisi ta'sirida organizmning o'sadigan va ko'payadigan joyidir. Masalan, 
o'tloqlarda, u erdagi ekologiyada to'rtta yashash muhiti farqlanadi:
1. suv 
2. tuproq 
3. yer-havo 

---

4. tirik organizmlar tanasi 
Turli tuman rangda gullayotgan o'simliklar, ularning ko'rinishi va hidini, 
o'simliklar ichida o'sib yurgan asalarini har xil qabul qilamiz. Bazi hayvonlarning 
sezgi organlari shunchalik kuchli bo'ladiki, ular insonlar qabul qla olmaydigan hidni, 
tovushni va boshqa tabiiy holatlarni qabul qiladilar.