Tabiiy pardozbap tas materiallarinin’ tayarlaw texnologiyalari

TABIIY PARDOZBAP TAS MATERIALLARININ’ TAYARLAW TEXNOLOGIYALARI

8. 1. Ulıwma maǵlıwmatlar.

8. 2. Tábiyiy párdozbap tas materialların tayarlaw texnologiyası.
8. 3. Ózbekstan arxitekturalıq hám párdozbap tábiyiy tas materialları.
8. 4. Qurılısta kóp isletiletuǵın párdozbap reńli tábiyiy tas materialları.
8. 5. Tábiyiy párdozbap reńli tas materialların kórinisleri.
8. 1. Ulıwma maǵlıwmatlar

Maydanlanǵan tas - organikalıq bolmaǵan, kóbinese bolekli, júdá jumsaq material, iri danaları 5 mm den aslam, eger Evropa standartları hám normaları boyınsha ol 3 mm den joqarı bolsa. Maydanlanǵan tas ápiwayıǵana hár qıylı taslardı usaqlaw mısalı; maydalanǵan tas, taslar hám hár qıylı qazip alınatuǵın aralıq taslar yamasa noorganik jaǵday daǵı shıǵındılar arqalı alınadı. Sonıń menen birge, taw-kán sanaatı shıǵındıların, geyde metalllar, reńli hám qara metallardı, geyde hátte túrli metallurgiya sanaatınıń kem ushraytuǵın metallarin qayta islew múmkin. Metall bolmaǵan minerallar hám basqa hár qıylı sanaat tarmaqları, sonıń menen birge, usaqlawdan keyin qalǵan ónimlerdi saralaw menen de isletiliwi múmkin.

8. 2. Tábiyiy párdozbap tas materialların tayarlaw texnologiyası
Párdozbap tas buyımlar hám bóleklerdi tayarlawda tómendegi texnologiyalıq
basqıshqa ámel etiledi:
a) pútin deneden iri bloktı kesiw;
b) blokdıń sırtın islew;
v) bloktı bólek buyım yamasa tas taxtalarǵa bolıw ;
G) buyım yamasa tas taxtalarǵa kerekli forma beriw hám olar sırtın pardazlaw.

Qattı denelerden tayarlanǵan danali buyımlardı pıshqılaw, jonıw, tegislew yamasa olardıń sırtın jiltiratiwi múmkin.

Tábiyiy párdozbap tas materialların qayta islewdiń bir neshe usılları bar. Atap aytqanda, tas maydanın shala islew (ulken tas, tas bólekleri, maydalanǵan tas hám qum); tábiyiy tas taxtanı taram-taram etip jonıw ; tuwrı forma daǵı tas buyımları hám blokları (diywalbap) hám tastaxtalardi hár túrlı suwrette tayarlaw hám tegislew (qatlam hám polbap tas taxtalar ); uzın tastaxtalar (tekshe, tutqısh, tirgek astı hám t.b. ), jol qurılısbap tas buyımlardı (jol shetibap buyım,qırlı jollbap tas, trotuarbap hár túrlı forma daǵı tas) islew. Tábiyiy tas materialları hám buyımlardı pıshqılaw (diywalbap taslar hám bloklar, qatlam hám polbap tastaxta) hám jonıw (jol shetibap taslar hám t.b. ) usılı menen de islenedi. Birdey reńdegi tastaxta maydanına gúl yamasa bezewler beriwde tas joniwshi ásbaplar járdeminde soqqı urıw usılı isletiledi hám hár túrlı suwrettegi tastaxtalar islep shiǵarıladı. Relef degi gedir-budirli juzenin’ biyik bólegi 2 mm ge shekem, óz-ara paralell jonelgen maydan tereńligi 0, 5-1 mm, noqatlı tegis emes juzedegi tereńliktin ólshemi 0, 5-2 mm bolıwı kerek.
Tegislew usılı menen tábiyiy ulken tas kesiledi, frezarlanadi (tegislenedi), tegislenedi, odan keyin jiltiratiladi. Mramar, hák tas hám basqa tıǵız tábiyiy taslardı pıshqılaw ushın úskenege ornatılǵan almaz keskish yamasa eń qattı temirden islengen pıshqılar isletiledi. Almaz keskishli pıshqı isletilingende, onıń tezligi karborundligiga salıstırǵanda 5-10 ret asadı, elektr energiya ǵárejeti 2-2, 5 ret azayadı, tayın ónim sapası jaqsı boladı. Bunda, shiyki material ǵárejeti 12-18% ga azayadı, tastaxta qalıńlıǵın 5-10 mm ge shekem kemeytiw múmkin boladı.
Tastaxtalardi tegislew hám jiltiratiw jumısları aylanatuǵın tegis menen onıń maydanı boylap juredi. Onıń ushın bóleksheli korund yamasa almaz Shańı menen tastaxta maydanı suykeledi. Keyin tas maydanı tegis hám gúńgirt reńli boladı. Jiltiratiw ushın tegis arnawlı temir oksidli (xrom, qalay, temir hám t.b. ) qoqım yamasa untaq surtilgan kiyiz yamasa kiyizge oraladi, keyin tastaxta maydanı úlken aylanba tezlikte ayna sıyaqlı jiltiragansha surtiledi.
Jiltiratiw deganda pardozbap tas duzilisi ham quramindagi minerallardan nur ótkizgiziwshlikti túsiniw kerek. Nur qaytarıw tastıń tekǵana maydanınan, sonıń menen birge onıń ishki bólegindegi reńli minerallar kórinisi ham bolıp tabıladı.
Jıltır hám reńli taslarǵa túsken nur tolqınları ayqulaq reńler suliwliginda kórinetuǵın etedi. Tábiyiy taslardı jiltıratiw turleri 6 gruppaǵa bólinedi: shıyshe siyaqli, almaz, monshaq, jipel gezleme, mum siyaqli hám gúńgirt.
Qımbat bahalı párdozbap qatlam tas plitalar islewde Kemnen-kem ushraytuǵın hám kem ushraytuǵın reńli taw jınısları maydalanadı hám hár túrli ólshemlerde baylanistiriwshi elementler tiykarında qarıspa tayarlanıp qáliplerge quyiladı.
Keyin qarıspa qatiriladi hám maydanı tegislenedi, tegislenedi keyin mayda reńli bóleksheler kóringenge shekem jiltiratiladi.
Akustikalıq qásiyetleri jaqsı bolǵan sergewek taw jınısları teatrlar, kontsert zallari hám soǵan uqsas imaratlardıń diywalların oraw ushın isletiledi. Diywal sirtin qaplawda isletiletuǵın mramar hám usi siyaqli plitkalar qalıńlıǵı 10…20 mm, eni 400 mm ge shekem hám uzınlıǵı 800 mm ge shekem ólshemde tayarlanadı. Olardı tayarlawda zamanagóy almazlı tegis hám almazlı pıshqılar bir degende 26 párdozbap plitalardı islewi múmkin.
Bunda, júdá kishi qalıńlıqtaǵı juzesi jıltır tastaxta qatlamlar alıw múmkin. Bunday tastaxtalardin bahası ádetdegi qalıńraginan talay arzan boladı.

8. 3. Ózbekstan arxitekturalıq hám párdozbap tábiyiy tas materialları

Házirgi ekonomikalıq jónelislerdi rawajlanıwında respublikada tábiyiy tas zatlarin islep shıǵarıw hám olardan párdozbap materiallar tayarlaw texnologiyaların rawajlandırıwda jańasha usıl menen jantasıw hám basqarıw sistemasın qayta kórip shıǵıw talap etilip atır. Atap aytqanda, Evropa standartları talabına juwap beretuǵın buyımlardı (mramar hám granit buyımları -tekshe, tutqısh, vaza, sarqirama, pánjere hám t.b. ) islep shıǵarıw sanaatın respublika sharayatından kelip shıqqan halda, bazar siyasatinda qurılıs materialların ayırbaslaw, marketing izertlewlerdi aparıw, shet el mámleketliklerdi biziń ónimimizdi satıp alıwǵa qızıqtırıw, islep shıǵarılip atirgan buyımlar turlerin kóbeytiw, mramar, granit hám baska tábiyiy taslardan milliy, ózine tartatuǵın hám názik buyımlar tayarlaw siyaqli mashqalalarga sheshim tabiw ushin zamanagoy texnologiyaların tender tiykarında qosılıp atır.
Párdazbop taslardı qayta islew Ózbekston ushın ayriqsha min’ jıllar tariyxına iye esaplanadı. Respublikamızda qánigelesken arnawlı iri sanaat kárxanalarında taslardı qazib alıw hám qayta islew 1960 jıllardan baslandı. Respublikamız ǵárezsizlikke eriskennen keyin, anıqrag'i 1995-1996 jıllarda, ko'shpe kárxana hám jeke firmalar zamanagóy texnologiyalarin alıp keldiler. Nátiyjede, respublikamızdaǵı tábiyiy taslardı qazib alıw hám olardı qayta islew sanaatına Batıs texnologiyaları kirip kele basladı.
Ózbekstanda 2010 jıldın baslarına kelip 1 mln. 500 mıń m2 dan zıyat qatlam tábiyiy tas materialları islep shigardi. Házirgi sharayatta respublikamızda ámeldegi kárxanalardıń jumıs onimi 2 ret asırıw múmkinshiligi bar.
Respublikamızdaǵı tábiyiy taslardı qayta isleytuǵın barlıq kárxanalar tómendegi jónelisler boyınsha iskerlik kórsetip atır : tábiyiy tas qatlam buyımlar islep shıǵaratuǵın kárxanalar ; mramr, granit hám travertine blokları ; maydalanǵan tas, qum, tastıń úlken bir bólegi taslar ; shıyshe, ılaydan islengen ıdıs, forfor,atız shpati hám dolomit tasları ; párdozbap reńli mayda taslar hám mramar tastıń úlken bir bóleklerdi islep shıǵarıw keneymekte.
Respublikada aynabap shıyshalar, shıysha ıdıslar, avtomobil jumisshilari ushın tiykarǵı shiyki material kvarts, atız shpati koncentratina qánigelesken " Láńgar" AU islep shıǵaradı. Awqamnıń jumıs onimi jılına 50 mıń tonnadan asıp ketti.
Ózbekstan Respublikası hár túrlı reńli tábiyiy tas materialların shıǵarıw ushın jetkilikli rezervlerge iye. Házirgi kunge kelip hár túrlı mákemeler jardeminde respublikada 33 mramar kánleri, 18 granit hám gabro, 1 travertin hám hák tas, 2 tuf hám párdozbap qumtas kánler tabılǵan hám olardıń ózgeshelikleri hár tárepleme úyrenilgen. Respublikamız kánlerinde 80 mln. m3 ten zıyat qatlambap tábiyiy tas rezervleri bar. Óndiriske tayın bolǵan tábiyiy tas materialları sanaatınıń jumıs onimi, ja'mi - 44, 7 mln. m3 ke teń. Usılardan 25, 2 min. m3 mramar, 17, 3 mln. m3 granit hám gabbro, 2, 2 mln. m3 qumtas rezervlerin quraydı.
Ózbekstanda qurılıs materialları islep shıǵarıw ushın jaramlı barlıq turdegi mineral shiyki materiallar bar. Bularǵa - qum, topıraq, maydalanǵan tas, haktas, gips, karbonat jınısları, asbest, por, mramar, tal'k, vermukulit, perlitlarni kirgiziw múmkin.
Respublikamızdaǵı shógindi taw jınıslarınan bir qatar qurılıs materialları - gips, dolomit, hák tas, trepel, diatomit, kómir, saz-topıraq hám tas buyımları islep shigarilmaqta.
Bunday shiyki materiallar respublikamizdagi Qashqadárya wálayatınıń Diyxanabad kaninen qazip alınıp atır. Olardı ápiwayı pıshqılar menen xam kesiw múmkin. Sol sebepli kannin ózinde kerekli ólshemdegi bloklar alıw múmkin. Shig'anaq tas (hák tas -rakushechnik) hawa tásirine shıdamlılıǵı menen birge joqarı párdazlaw sapasına da iye esaplanadı.
Bul hák taslar párdozbap qatlam plitkalar alıw hám cement islep Shıǵarıwshı zavodlardı 100 jılǵa shekem shiyki zat retinde támiyinley aladı.

Kúydirilgende uniraw ózgesheligine iye bolǵan, sonıń menen birge, tábiyiy jaǵdayda tóbege jabılatuǵın plitkalar, áynek taxtashaları, tekshelar retinde kóp isletiletuǵın ılayli slanets tasları Ózbekstannıń Nurata tawlarında kóp tarqalǵan. Sanaat axmiyetine iye bolǵan bunday ılayli slanets kánleri hár tárepleme tekserilgen, házir respublikada jeńil toltırg'ish -keramzit alıwda ılayli slanetslar kóplep isletilmekte.

Jer maydanına kóterilip shıqqan párdozbap tábiyiy tas materiallarınan bazal't, andezit hám diabaz sıyaqlı jınıslar Respublikanıń Tashkent, Turkiston, Nurata sıyaqlı rayonları átirapında kóp ushraydı.
Qara reńdegi bazal't tasları Nevich dáryasınıń taw aralıǵinda qatlam -qatlam bolıp jatıptı.
Ózbekstanda 30 dan artıq hár túrlı reńli mramar kánleri bar. Samarqand wálayatındaǵı «G'azg'an» mramari óziniń iri rezerv kólemine bloklasiwshanligina ham raninin’ turliligine kore barliq shet el quriwshilarina keń belgili. Bul mramar menen Parij hám Nyu-Yorkda islengen dúnya kórgezbesindegi pavilonlarinin diywalları oralǵan. Moskva daǵı Sezdlar sarayınıń ishki qismin orawda ham Tashkenttegi Nawayi atındaǵı opera hám balet Akademikalıq teatri imaratin bezatiwde sol «G'azg'an» mramari isletilingen.
Ózbekstannıń Surxandarya, Buxara, Samarqand ham Tashkent wálayatları tawlarında júdá kóp mramar kánleri bar. Tashkent qasında eki mramar kani bolıp, bulardan biri – Min’bulaq kani bolıp tabıladı. Minbulaq mramari iri danali, ashiq kúl reń. Ekinshi kán Shotqol tawlarınıń batıs qaptal qushaǵında, So'qoq hám Zarkent awılları ortasında jaylasqan. Bul mramar aq, sari, kógildir hám kúl ren bolıp tabıladı.
Ózbekstanda har qıylı reńdegi mramar materiallardı qazib alıwshı 15 kán bar. Ózbekstanda betonbap jeńil toltırg'ish-keramzit islep shıǵarıw ushın jaramlı shiyki materialları bolǵan 10 kannan 7 ewinin’ keleshegi jarqıraǵan. Tábiyiy tas materialların óndiriwshi 82 Kárxanadan 52 si rezervi kóp bolǵan kánlerden isletilmekte.
Ózbekstanda maydalanǵan tas islep shıǵarıw ushın 37 kán anıqlanǵan. Onıń rezervi 357, 8 mln. m3 hám keleshektegi ashılıwı múmkin bolǵan rezervleri 115, 9 mln. m3 quraydı.
Dekorativ jeńil beton islep shigariwda reńli jeńil toltırg'ishlardi tayarlaw ayriqsha quramalı texnologiya talap etedi. Reńli gewek tolıqlawıshlardıń jańa túrleri islep shigilsa maqsetke muwapik jumıs bolar edi. Dekorativ jeńil gewek toldırg'ishlardin kemligin tek ǵana keramzit yamasa agloporit islep shigariw tiykarında sheship bolmaydı. Ózbekstan sharayatında jańa traditsiyaǵa tán bolmaǵan hár túrlı reńli jeńil toltırg'ishlar islep shıǵarıw turlerin jolǵa qoyıw kerek boladı.