Tabiiy pardozbop tas materiallarin jaylasiwi ham derekleri

TABIIY PARDOZBOP TAS MATERIALLARIN

JAYLASIWI HAM DEREKLERI

3. 1. Ulıwma maǵlıwmatlar.

3.2. Taw jınıslarınıń quram tabıwı hám xarakteristikası. 3. 3. Jergilikli tábiyiy párdazbop tas materiallar.
3.3. Jergilikli tábiyiy párdazbop tas materiallar.

3. 1. Ulıwma maǵlıwmatlar

Taw jinsi arnawlı bir quramǵa hám dúzılıwǵa iye bolıp, geologik processler nátiyjesinde jer qatlamında payda bolǵan. Minerallar (metalllar) fizikalıq hám ximiyalıq bir jınslı tábiyiy dene bolıp, jer qatlamında júz bergen fizikalıq-ximiyalıq processler nátiyjesinde payda bolǵan.
3. 2. Taw jınıslarınıń quram tabıwı hám xarakteristikası

Taw jınıslarınıń quram tabıwı hám xarakteristikası Taw jınıslarınan tek mexanik usılda qayta islew joli menen (usaqlaw, bóleklew, pıshqılaw, tazalaw hám basqa yullar menen) alınatuǵın qurılıs materialllari tabiiy párdazbop tas materiyallar dep ataladı. Bunday qayta islew nátiyjesinde tábiyiy párdazbop tas materiyallar taw jinsinin fizikalıq-mexanik ózgesheliklerin qariyib toliq saqlap qaladı. Taw jınısları jer qabigin júzege keltiretuǵın ǵárezsiz geologik jınıslardı payda etetuǵın, málim dárejede uzgarmas quramlı minerallardıń tábiyiy agregatlaridan ibarat esaplanadi. Bir mineraldan ibarat taw jınısları ápiwayı yamasa monomineral jınıslar dep, bir neshe mineraldan ibarat taw jınısları bolsa quramalı, yamasa polimineral jınıslar dep ataladı. Mineral (lotin tilinde minera-ruda) -ximiyalıq quramı hám fizikalıq ózgeshelikleri boyınsha shama menen bir jınslı tábiyiy dene bolıp, jer qabıǵında júz bolatuǵın xar qıylı fizikalıq-ximiyalıq processler nátiyjesinde payda boladı. Hár qaysı mineral málim ximiyalıq quram hám Fizikalıq - mexanik ózgeshelikler menen xarakterlenedi. tabiiy párdazbop áspiteriallar qurılısda keń qollanıladı, olar mineral baylaw elementlar hám jasalma tas materialları alıw ushın tiykarǵı shiyki onim esaplanadı. Kelip shıǵıwı boyisha taw jınısları magmatik shógindi hám metaformik (3. 1- keste) sıyaqlı úsh gruppaǵa bólinedi.

Magmatik taw jınısları - órt suyıq massa - magmaning suwıwı nátiyjesinde payda bolǵan. Magma jer qabıǵın jarıp shıǵıp jer maydanında jayiladi yamasa jer qabigi ústinde suwıydı. Magmanin suwıw sharayatlarına qaray ol urada suwigan hám otilib shıǵıp suwigan jınıslarǵa bolinedi. Taw jınıslarınıń túrleri 3. 1-keste. Taw jınısları. Magmatik shogindi metamorfik A. Mirik 1. Shuqurlikdagi (granit, diorit, gabbro, labradorit) A. Mexanik yotqiziq 1. Gewek (qum,shebin) A. Ózgergen magmatik B. Uzgargan chukindi (mramir, kvartsit, gilli slanetslar) 2. Otilib shıǵıp aqqan (porfirlar, diabaz, bazal't) 2. Tsementlengen qum-tas, konglomerat, brekchiya B. Shakik vulkonik 1. Gewek (vulqan kúl, pemza) 2. Tsementlangan (vulqan tufi) A. Gilli (sazlar ) B. 1. Xemogen - ximiyalıq shogindi (dolomit, magnezit, gipis) 2. Organogenik jatqiziqlar (haktosh, haktosh chiganaq- tas, bur, diaomit, trepel) ura daǵı taw jınısları (granitler, sienitlar, diorit hám basqalar) joqari katlamlarining basımı astında jer kobigida magmaning aste suwıwı nátiyjesinde payda bulgan. Bunday sharayatlarda taw jınısları bir tegis kristallik strukturaǵa iye boladı (3. 1-súwret, a), bunıń nátiyjesinde túrli kristallarning iri danaları óz-ara bir bolıp qosılıp ketedi.

3. 1 a-su'wret. Struktura túrleri (sxeması )

a) tegis emes donador; b) tegis donador.

Atilip shıǵıp aqqan taw jınısları (bazal'tlar, andezitlar, diabaz hám basqalar magmaning jer maydanında tez suwıwı nátiyjesinde payda boladı. Bunday sharayatlarda suwigan magma toliq kristall aylanbaydı. Payda bolıw sharayatlarına qaray, otqindi taw jınısları mayda donador, jasırın kristallik yamasa amorf dúzılıwǵa iye boladı (3. 1-súwret, b).

Eger jabıwkok magmadan gazsimon ónimler aste ajralıp shiqqan bolsa, ol jaǵdayda gewek yamasa pemzasimon struktura Payda boladı.Taw jınısların dúzilisi (mikroskop astında kurinishi) a-donador-kristallik; bamorf; v-porfir. Bunnan tısqarı, otqindi taw jınısları gápine shaqiq jınıslar da kiredi. Olar vulkan otilib shıqqanda jer maydanına shıǵarıp taslanǵan, maydanlanǵan lavanin júdá mayda bólekshelerinen payda boladı.

3. 1 b-su'wret. Magmatik taw jınıslarınıń dúzilisi hám túrleri. 1 - kristall ; 2 - bir teks tonelli; 3 - shıyshe talshıqlı ; 4 a, b - porfiriya.

Bul qatlamlar jumsaq xolatda (vulkon kuli, pemza) qalǵan yoxud tsementlovchi tábiyiy elementlar ámeldegi bolǵanda hám joqarıda jatqan qatlamlardıń basımı astında tsementlangan tıǵız jınıslar (vulkon tufi) ga aynalǵan. Shukindi taw jınısları kóbinese ekilemshi taw jınısları dep júritiledi. Olar otilib shıqqan (baslanǵısh ) hám basqa taw jınısların sırtqı sharayatlar tásiri astında yamasa qanday da ortalıqtan elementlardıń shógiwi nátiyjesinde jemiriliwi (unırawı ) den payda boladı. Payda bolıw xarakteri hám quramına kóre chukindi taw jınısları chaqiq jınıslarǵa (mexanik qatlamlar ), gilli, sonıń menen birge xemogen hám organogen jınıslarǵa bólinedi. Shaqiq jınıslar (mexanik yotkiziklar)- xaroratning keskin ózgeriwi, suw hám samal ta'sirida otkindi ham basqa taw jinslarinin mexanik jemiriliwiden payda bo'lgan turpayı ónimler bolıp tabıladı(brekchin, konglomeratlar, qum hám basqalar ). Olar jemirilgen baslanǵısh taw jınıslarınıń bólek danalarınan shólkemlesken gewek qospadan ibarat; ayrim hallarda gewek qospalar túrli tábiyiy elementlar menen tsementda qiyalanib,taw jınısları payda etedi. Gilli jınıslar-silikat hám alyumosilikatli minerallar taw jınıslarınıń tereń ximiyalıq ózgeriwi natijasida jana mineral turlerige o'tgen dispers ónimler bolıp tabıladı. Xemogen jınıslar (ximiyalıq chukindilar) - suw eritpelerden mineral elementlar shoginidi payda bolǵan hám keyinirek tigizlangan hám de tsementda qiyalangan taw jınısları bolıp tabıladı (dolomit, magnezit hám basqalar ). Organogen jınıslar skeletlari hám zirxlari quramında mineral elementlar bolǵan tiri hám ósimlik organizmleriniń qaldıqları shógiwi nátiyjesinde payda bolǵan. Bunday shogindiler, ádetde, tigizlangan hám tsementda qiyalangan boladı (haktash, por hám basqalar). Metamorfik yamasa kórinisi ózgergen taw jınısları shogindi yamasa magmatik taw jınıslarınıń joqarı temperatura, joqarı basım hám basqa faktorlardıń tásirinde óz kórinislerin ózgertiwleri nátiyjesinde jer qabatinin qalıńlıǵında payda bolǵan. Bunday sharayatlarda minerallar eritpesinen qayta kristallanadi, bul bolsa payda bolǵan jınıslar tıǵızlıǵınıń dáslepki jınıslar tıǵızlıǵına salıstırǵanda artıwına járdem beredi. Ádetde, metamorfik taw jınısları slanets dúzilisine iye boladı,biraq baslanǵısh jınıslar strukturasın saqlap qalıwları múmkin.
3. 3. Jergilikli tábiyiy párdazbap tasmateriyallari
tábiyiy párdazbop tasmateriyallari hám buyımlardıń ózgeshelikleri hám túrleri tabiiy párdazbop tasmateriyallarinin ózgeshelikleri. tabiiy párdazbop tasmateriyallarinin hár túrli fizikalıq-mexanik ózgeshelikleri ishinde tıǵızlıǵı, qısılıwǵa bekkemlik shegarası, suwıqqa shıdamlılıǵı ajıratıp kórsetiledi. Bul ózgesheliklerdiń ma`nisine kóre materiallar sapası baxalanadi hám markalarǵa bolinedi. Quriq xalatdagi tıǵızlıǵı boyisha tas materiallar salmaqli (1800 kg/m3 ten artık) hám jeńil (1800 kg/m3 ten kem) materiallargabulinadi. Qısılıwga mustaxkamli chegarasi bo'yisha tomendegi markalar belgilengen: salmaqli tas materialları ushın - 10 nan 100 ge shekem, jeńil tas materialları ushın bolsa -1 den 20 ǵa shekem. Muzlatıw basqishlarida (SSh) suwıqqa shıdamlılıq dárejesi boyınsha tas materiallar
Ushın 10 nan 500 ge shekem marka belgilengen. Suwǵa shıdamlılıq dárejesi buyicha(jumsaw koeffiqienti bo'yicha) materiallar-0, 6 ;0,75;0,9 ham1 kórsetkishleri menen gruppalarǵa bólinedi. Jol qoplamlari, sanaat binalardıń pollari ushın mólsherlengen materiallarǵa qosımsha talaplar quyıladı (suykelenip jediriliw, jeyiliwge joqarı shıdamlılıq hám basqalar). Qatlam plitalar tayarlanatuǵın tábiyiy párdazbop tasushun sırtqı kórinisi, reńi hám teksturasi (suwreti) úlken áhmiyetke iye. Ol yamasa bul tas materiallar hám buyımlar ushın taw jınısları úlgilerin sınap kóriw nátiyjeleri sirtqi ko'rinisin bahalaw, sonday aq, paydalanıw sharayatların esapqa alıp saylanadı. tábiyiy párdazbop áspiteriallar hám buyımlardıń túrleri. Qurılısda tábiyiy párdazbop áspiteriallar hám buyımlardıń tómendegi túrlerinen paydalanıladı, atap aytqanda tastıń úlken bir bólegitosh, párdazbopbop taslar hám bloklar, qatlam tas hám plitalar, tóbege jabılatuǵın plitka hám basqalar. Qurılısda tastıń úlken bir bólegitas taw jinsining nadurıs forma daǵı bólekleri (quporilgan tastıń úlken bir bólegitas) yamasa nadurıs plitalar kórinisinde isletiledi. Qoparilgan tastıń úlken bir bólegitosh shogindi taw jınıslarınan (haktas, dolomit, qumtaslar) partlatiw usılında, plitalar bolsa qatlamlı taw jınıslarınan sınalar hám urib háreketke keltirilgen mexanizmler hám basqalar járdeminde qazib alınadı. Bólek tastıń úlken bir bólegitaslar massası 20 -40 kg átirapında ózgeredi. Tastıń úlken bir bólegitoshning sikiliwge bekkemlik shegarası keminde 10 MPa bolıwı, jumsatiw koefficiyenti bolsa 0, 75 ten tómen bolmasligi kerek. Ol jaǵdayda muzdıń jarıǵı qatlam hám qurılıs ózgesheliklerin paseytiruwshi uniraytugin qatlamlar bolmawi kerek. Párdazbop tasları hám blokları haktaslardan, vulqan tuflaridan hám tıǵızlıǵı haktaslardan, vulkon tuflaridan hám tıǵızlıǵı 2200 kg/m3 ke shekem bolǵan basqa taw jınıslarınan tayarlanadı. Sırısı teriw ushun moljelengen taslar olshemi 390 x190 x190 mm, mexanizaqiyalashgan usılda teriw ushın maslanǵan iri bloklardıń ólshemleri bolsa jinsning bekkemligi hám kranlarning júk kóteriw quwatına tıykarlanıp belgilenedi. Taslar hám bloklardıń tug'ri geometriyalıq forması hám talap etiletuǵın ólshemleri, ádetde olardı tas usta
Mashinalar járdeminde dızbekten arralab alıw jolı menen payda etinadi;
sindirib, danalab tayarlanǵan taslar derlik kem isletiledi. Párdazbop tasları hám bloklarınıń ústki maydanı tábiyat kórinisilik talaplarına juwap beriwi kerek.

3. 2 súwret. Párdazbop granit tas blokları.

Tegislengen (a) hám arralangan (b) 3. 3 - súwret. Mramr shıǵındılarınan etilgen qatlam plitalar kafelkor plitkalar párdazbop tasları hám blokları tayarlaw ushın isletiletuǵın taw jınıslarınıń qısılıwına bekkemlik shegarası 25 MPa den tómen, suwıqqa shıdamlıǵı SSh15 ten hám jumsaw koefficiyenti 0, 6 dan kishi bolmawi kerek. Qaplama taslar hám plitalar arralangan hám tegislengen boladı.

A-tegislengen mramr. b-arralangan mramr.

3. 3 - súwret. Párdazbop mramir tasların tegislew hám pıshqılaw.

Arralangan buyımlar, ádetde, tegislengen buyımlarǵa salıstırǵanda arzan hám puqtalaw boladı, sebebi taw jınısların arralab mikrodarzlarsiz (tasdı tegislashda payda boladı) juqa buyımlar tayarlaw múmkin. Mramir plitalar óndiriste kup shıǵındı payda boladı, olardan shıraylı kafelkor pol soǵıw ushın paydalanıladı (3. 3 a-su'wret). Tábiyiy tastan, qatlam plitalar den tısqarı profilli detallar, mısalı, plintuslar, múyesh detallarri, qırlanǵan hám tarnovsimon qatlamlardıń detallari, sonıń menen birge, tekshe, áynek tekshelerı hám basqalar tayarlanadı. Jergilikli tábiyiy párdazbop áspiteriallar Ózbekistan qalalarında sanaat hám turaq-jay ımaratları qurıw hám olarǵa párdazlaw qatlam materialların kóplegen isletiw, sonıń menen birge temirjol ótkeriw sıyaqlı jumıslar júdá rawajlanıp ketkenligi sebepli ápiwayı gerbish hám keramik materiallar qurılıs talapların qandira almay qaldı. Sol sebepli de qurılısda ájayıp material - tábiyiy taslar qollanila baslandı. Qurılıs ushın zárúr bolǵan tábiyiy párdazbop áspiteriallarni qıdırıw jumısları Ózbekstanda jaqsı jolǵa qoyılǵan. Házirge shekem tabılǵan qazilma baylıqlar rezervi qurılıs talapların bir neshe un jıllarǵa shekem qandira aladı. Bekobod tap qasındaǵı Mug'ultov tawları jar taslarınıń hám Farxod tog'i jar taslarınıń hámmesi qara hám kúl reń haktaslardan ibarat. Bul haktaslar tsement óndiriwshi zavodlardı 100 jıl támiyinley aladı. Oxangarondan tap Angrengacha bolǵan joldıń arqa-batıs tárepinde haktas rezervleri qaplanǵanlıǵın ko'riw mumkin. Bul jerlerde haktas qatlaminin qalıńlıǵı 20 metrge shekem jetedi. Bul aymaq átirapındaǵı keramik materiallarǵa tán saw topraq qatlamınıń qalıńlıǵı 10 metrge shekem jetedi. Bulardan tısqarı, bul oypatlıqlarda portlandtsementge qosılatuǵın tábiyiy aktiv qosılmalardan opokaler, vulkon turleri hám tábiyiy pısken taw jınısları (gliej) xam bar. Sonıń menen birge, bunday kushilmalar parkent, Kizilkiya, Angren tapda hám Oxangaron oypatlıqsında kóplegen ushraydı. Beton hám temir-beton qurılmalardı tayarlawda isletiletuǵın mayda (qum) hám iri (maydalanǵan tas) toldırgichlar Ózbekstanda keń tarqalǵan. Shirchiq dáryasınıń Shinoz qasındaǵı uzanida,

Sirdaryo uzanida, Ferǵana oypatlıqsı hám basqa jerlerde maydalanǵan tas hám qum

rezervlerin kóplegen ushıratıw múmkin. Beton ushın joqarıda aytılǵan dárya qumı qatarında áyyemgi teńiz qıraq qumın da isletiw múmkin. Bunday qum kánleri Tashkent qasındaǵı aymaqlarda hám Ferǵana oypatlıqsında kóp ushraydı. Olar 10 -20 metr qalıńlıqtaǵı qatlam retinde, Oxangaron oypatlıqsında kishkene tóbelikler retinde jilga toqtap qalıw jayınasha, Сhirchiq oypatlıqsında bolsa Jumsaqj toqtap qalıw jayınasha bolǵan orınlarda kóp tarqalǵan. Mays hám Darwaza qum qanlarınan derlik 15 jıldan beri qum qazib alınıp atır. Shurob hám Sulyukta kumir qanları átirapında 20 -30 metr qalıńlıqqa iye bolǵan aq qum qatlamları jer maydanına kóterilip qalǵan. Qan izlewshilarimiz juda katta kvarts qum zaxiralarini Qızılqum saxrolarida ham taptılar.Buxara, Surxondaryo walayatlarida, Qaraqalpagistannin birpara aymaqlarında, Ferǵana oypatlıqsında sonday jerler bar, olar barxan qumı menen oralǵan. Bulardan tısqarı ılayli slanets tasları Zarafshon oypatlıqsınıń shep qirg'og'idagi Zirabuloq awılına jandas Ziyovuddin tawlarında, Qaraqalpaqstan daǵı Sultan - Uiz-Daq tawlarında hám Ferǵana oypatlıqsınıń qublaında da kóp ushraydı. Jer maydanına kóterilip shıqqan tábiyiy párdazbop áspiteriallaridan bazal't, andezit hám diabaz sıyaqlı jınıslar respublikanıń Tashkent, Turkiston, Nurota sıyaqlı aymaqlarında átirapında kóp ushraydı. Bazal't shıǵıs Nevich koni Parkentdan 10 -15 kilometr sharki-qublada, Tashkent qasında jaylasqan. Qara reńdegi bazal't tasları Nevich dáryasınıń taw aralıǵinda qatlam -qatlam bolıp jatıptı. Tashkentten 50-70 kilometr aralıqtaǵı Qurama Tawlarında 100 metr qalıńlıqqa iye bolǵan dolomit qatlamları tabılǵan.Aq dolomit taslari Ózbekstannıń janubida, G'uzor tawlarınıń batıs - qublaındaǵı Qashkadaryo hám Surxondaryo oypatlıqlarında ushraydı. Shig'anok haktas zapaslari Ózbekstannıń qublaında, Surxondaryo wálayatında keń tarqalǵan. Tashkent yakinidagi oxaktosh qatlamlarining qalinligi 5-20 metrga etadi. Bul oxaktoshlardan Oxangaronda portlandtsement alıw ushın paydalanılıp atır. Buxara qalası
Qasındagi haktosh qatlamlarinin qalinligi 150 metrga etedi.Ózbekstanda 30 dan artık marmar kánleri bar. Samarkand wálayatındaǵı «G'ozg'on» marmari óziniń rezerv kategoriyasiga, bloklashuvchanligiga hám reńiniń túrligiga kóre qurıwshılarına keń belgili. Bul marmar menen Parij va N'yu-Yorkda duzilgen butun dunyo ko'rgezmesin pavil'onlarinin párdazbop tasları koplangan. Moskva daǵı kóplegen saraylardıń ishki bólegin orawda hám bólekan Tashkent degi Navaiy atındaǵı opera hám balet akademikalıq teatri bınasın bezatishda «G'ozg'on» marmari isletilingen. Ózbekstan xalıqlarına marmar tamaqtasınipg gózzallıǵı, onıń qurılıs hám arxitektorchilikda isletiliwi áyyemgi zamanlardan málim bolıp tabıladı. Samarqand qalasındaǵı Guri Ámir, Shoxi tiri, Ulugbek observatoriyası, Bibixonim medresesi, tariyxıy arxitekturalıq esteliklerde marmar taslar qatlam plitalar, pol ushın bloklar, supachalar soǵıwda kóp qollanılǵan. Ózbekstannıń Surxondaryo, Buxara, Samarqand hám Tashkent wálayatları tawlarında júdá kóp marmar kánleri bar. Tashkent qasında eki marmar koni bolıp, bulardan biri - Mingbuloq koni bolıp tabıladı. Mingbuloq marmari iri donali, ash kúl reń. Ekinshisi Shotkol tawlarınıń batıs qaptal bagrida, Suqoq hám Zarkent awılları ortasında jaylasqan. Bul marmar aq, sarı, ash ut hám kúl rang bolıp tabıladı.
Qadaǵalaw sorawlar : 1. Taw jinsi ne?
2. Mineraldı tariyplab beriń.
3. Taw jınıslarınıń payda bolıw sharayatlarına qaray klasın keltiriń.
4. Magma (otilib shıqqan ) taw jınısları : granit, labradorit, bazal't, vulqan tufining ózgeshelikleri hám isletiw tarawların aytıp beriń.
5. Qum, oxaktosh, bur, diatomit sıyaqlı shógindi taw jınıslarınıń payda bolıw sharayatları qanday hám olar qayda isletiledi?