Tadbirkorlik faoliyati va uni kreditlash yo’llari Abduraxmonov Jahongir Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti

Tadbirkorlik faoliyati va uni kreditlash yo’llari
Abduraxmonov Jahongir
Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti
Bank ishi va auidit yo’nalishi
1-bosqich 6BI-2022 guruh talabasi
Email adres: [e-mail]
Telefon raqami:[phone]

Annotatsiya: Ushbu tezisda bugungi rivojlanayotgan bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlik faoliyatining o’rni, tadbirkorlarga yaratilayotgan imkoniyatlar va beriladigan kreditlar haqida yoritilib berilgan. Tezisda yana kredit tushunchasi, tadbirkorlik faoliyati va boshqa tushunchalarga ham alohida to’xtalib o’tilgan. Keling birma-bir tanishib chiqsak.
Kalit so’zlar : Tadbirkorlik faoliyati, kredit, operatsion faoliyat, investitsion faoliyat, moliyalashtirish, pul oqimi hisoboti.
Korish: Bugungi kunda mamlakatimizda tadbirkorlik faoliyati va u bilan shug’ullanuvchi tadbirkorlarga katta imkoniyatlar yaratilib berilmoqda. Bunda bankning ahamiyati va imkoniyatlari juda katta hisoblanadi. Tadbirkorlik faoliyatini kreditlashda banklarning ahamiyatini ko’rib chiqishimiz mumkin.
Asosiy qism: Tadbirkorlik faoliyati foyda olishning asosiy maqsadi uchun biznes bilan shug'ullanadigan har qanday faoliyatni o'z ichiga oladi. Bu biznes davomida kompaniya tomonidan amalga oshiriladigan barcha iqtisodiy faoliyatni o'z ichiga olgan umumiy atama. Operatsion faoliyat to'g'ridan-to'g'ri o'z tovarlarini bozorga yetkazib beradigan, shu jumladan ishlab chiqarish, tarqatish, sotish va sotish bilan bog'liq; ular kompaniyaning pul oqimining katta qismini ta'minlaydi va uning rentabelligiga katta ta'sir ko'rsatadi. Investitsiya faoliyati naqd puldan uzoq muddatli foydalanish bilan bog'liq, masalan, mol-mulk yoki asbob-uskunalarni sotib olish yoki sotish, yoki moliya bozorlari va operatsion sho'ba korxonalariga investitsiyalardan olingan daromad va zararlar. Moliyalashtirish faoliyatiga investorlar yoki banklarning naqd pul manbalari va aktsiyadorlarga to'lanadigan naqd puldan foydalanish, masalan, dividendlar yoki aktsiyalarni qayta sotib olish va kreditlarni to'lash kiradi. Tadbirkorlik faoliyatining uchta asosiy turi mavjud: operatsion, investitsiya va moliyalashtirish. Ushbu tadbirlarning har biri tomonidan ishlatiladigan va yaratilgan pul oqimlari pul oqimlari to'g'risidagi hisobotda keltirilgan. Pul oqimi to'g'risidagi hisobot sof daromadni hisoblash asosida pul oqimiga solishtirish uchun mo'ljallangan. Sof daromad daromadlar to'g'risidagi hisobotning pastki qismidan olinadi va balans o'zgarishlarining naqd ta'siri haqiqiy pul tushumlari va chiqishlariga qaytish uchun aniqlanadi. Naqd pul oqimini aniqlash uchun ilgari sof daromaddan ushlab qolingan naqd pulsiz narsalar qo'shiladi; pul oqimlarini aniqlash uchun ilgari sof daromadga qo'shilgan naqd pulsiz narsalar ushlab qolinadi. Natijada investorga muayyan faoliyat turlari bo'yicha ajratilgan naqd pul asosida kompaniya ichidagi tadbirkorlik faoliyati to'g'risida qisqacha ma'lumot beradigan hisobot. Pul oqimi to'g'risidagi hisobotning yakuniy qismida moliyalashtirish faoliyatimavjud. Bularga dastlabki ommaviy takliflar, ikkilamchi takliflar va qarzni moliyalashtirish kiradi. Shuningdek, bo'limda dividendlar, aktsiyalarni qayta sotib olish va foizlar uchun to'lanadigan naqd pul miqdori ko'rsatilgan. Moliyalashtirish va mablag ' yig'ish bilan bog'liq har qanday biznes faoliyati pul oqimlari to'g'risidagi hisobotning ushbu qismiga kiritilgan. Tadbirkorlik faoliyati deganda iste'molchilarning ehtiyojlarini qondirish va mijozlar ehtiyojini qondirish orqali foyda olishni ta'minlash uchun tovarlar va xizmatlarni yaratishda bevosita yoki bilvosita ishtirok etadigan barcha iqtisodiy faoliyat tushuniladi. Tadbirkorlik faoliyati ko'pincha operatsion faoliyat, investitsiya faoliyati va moliyalashtirish faoliyatiga bo'linadi. O’zbekiston Respublikasining “Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatining kafolatlari to’g’risida”gi Qonunida ta‘riflarinishicha “Tadbirkorlik (tadbirkorlik faoliyati) – yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan mulkiy mas‘uliyat ostida mavjud qonunlar doirasida, daromad (foyda) olish maqsadida, tahlika bilan amalga oshiriladigan iqtisodiy faoliyatdir.”
Tadbirkorlik – bu mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishga ijodkorlik, yangilik yaratish bilan bog’liq faoliyatdir. Biznes (inglizcha “ish va odam”) esa unga nisbatan keng tushuncha bo’lib, umuman foyda olish nuqtai-nazaridan yuritiluvchi faoliyatdir.
Tadbirkorlik faoliyati – shakli va sohasidan qat‘i nazar foyda olish va undan samarali foydalanish maqsadiga qaratilgan iqtisodiy foliyatdir, deyish mumkin. Tadbirkorlikka shart-sharoitlar zarur, shunda u rivojlanadi, uning asosida tovar ishlab chiqarishning umumiy ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlari yotadi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga va aholiga kreditlar berish tarixan tijorat banklari faoliyatining asosiy yo‘nalishi hisoblanadi. Tijorat banklarining paydo bo‘lish tarixiga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlarga nazar tashlasak, banklar avvalo birinchi novbatda kredit operatsiyalarini bajarish zaruriyati tufayli yuzaga kelganligini guvohi bo‘lamiz. Aksariyat mualliflarning qarashlariga ko‘ra, banklar tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi bilan bog‘liq ravishda emas, balki keng ko‘lamdagi kredit operatsiyalarini amalga oshirish zaruriyati tufayli paydo bo‘lgan.
“Kredit” tushunchasi to‘g‘risida yana to‘xtaladigan bo‘lsak, kreditning ssuda kapitali harakatining shakli ekanligini ko‘rish mumkin. Ayrim hollarda kredit tushunchasiga “qarzga berilayotgan ssuda (tovar, pul ko‘rinishida) tijorat ishonchi” deya ta’rif berilishini guvohi bo‘lamiz. Kreditga eng maqbul ta’rif bu – vaqtincha bo‘sh turgan mablag‘larni ma’lum muddatga, haq to‘lash sharti bilan qarzga olish va qaytarib berish yuzasidan kelib chiqadigan iqtisodiy munosabatlar majmuasidir. Iqtisodiy adabiyotlarda kredit faoliyatining ob’ekti va sub’ektiga ta’rif berish orqali iqtisodiy faoliyat turiga kiruvchi va asosiy maqsadi daromad olishga hamda o‘z manfaatlariga erishishga yo‘naltirilgan faoliyatga kredit faoliyati sifatida ta’rif berilgan. Kredit faoliyati deganda kredit munosabatlari qatnashchilarining manfaatlarini ko‘zlab, ishlab chiqarish xarakteriga ega bo‘lgan hamda bank xizmatlari va operatsiyalari orqali amalga oshiriladigan faoliyatning yig‘indisini tushunishimiz mumkin.
Kredit faoliyati kredit resurslariga ehtiyojni qondirishga yo‘naltirilgan qayta taqsimlashni amalga oshirish hamda kredit faoliyatining sub’ektlari uchun daromad olish imkonini beradi. Kredit faoliyati yaratuvchilik tabiatining mohiyati olinayotgan yoki berilayotgan resurslar orqali o‘z manfaatlariga erishishdan iborat. U iqtisodiy munosabatlarning ana shu jihatini etakchi o‘rinlardan biriga chiqaradi. Kredit faoliyatining qatnashchilari shu faoliyat natijasida bevosita yoki bilvosita daromad ko‘radilar. Kredit faoliyati barcha manfaatdor taraflarga real foyda keltiradi. Qarz oluvchilar ma’lum bir muddatga o‘zlarining tijorat, ishlab chiqarish va boshqa shu kabi manfaatlariga etishish maqsadida yirik pul kapitalidan foydalanish imkoniga ega bo‘ladilar. Kreditorlar esa foiz ko‘rinishida daromad oladilar. Bundan tashqari, kredit faoliyati ishlab chiqarishga investitsiyaning kirib kelishini rag‘batlantiradi, progressiv tarkibiy siljishlarga turtki bo‘ladi. Bugungi kunda kredit iqtisodiyotni makrodarajada tartibga solishning muhim vositalaridan biriga aylangan. U milliy valyuta va baholar barqarorligini, iqtisodiy o‘sishni ta’minlash kabi birlamchi masalalarni hal etishda yordam beradi. SHunday qilib, kredit faoliyatini ikki sub’ekt - qarz oluvchi va qarz beruvchi (kreditor)larning bo‘lishini taqazo etadigan amaliyot deyish mumkin.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo‘jalik sub’ektlari iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish uchun doimo qo‘shimcha pul mablag‘lariga ehtiyoj sezadilar. Ana shunday pul mablag‘larining manbalari banklarning o‘z va jalb qilingan mablag‘lari bo‘lishi mumkin. Korxonalar mablag‘ etishmovchiligidan qiynalayotgan hollarda kredit resurslari bozoriga murojaat qilishga majbur bo‘ladilar. Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, kredit vositasida pullarni xo‘jalik aylanmasiga kiritish har qanday holatda mumkin. Naqd pulsiz o‘tkazmalar sharoitida Markaziy bank ham, tijorat banklari ham texnik jihatdan istalgan miqdordagi pulni muomalaga chiqarishi mumkin. Ammo tijorat banklarining naqd pulni muomalaga chiqarish imkoniyati cheklangan. CHunki muomaladagi naqd pul miqdori Markaziy bank balansining passividagi majburiyatlar summasidan oshmaydi va naqd pulni emissiya qilish vakolati faqat Markaziy bank zimmasidadir. Markaziy bank muomalaga chiqaradigan to‘lov vositalari uning balansini aktiv qismi doirasida amalga oshiriladi, tijorat banklarining imkoniyati esa, ularning likvidliligiga nisbatan belgilangan talablar bilan chegaralanadi. Pul mablag‘larini kredit sifatida berishda, yuqorida ta’kidlaganimizdek, quyidagi shartlarga rioya qilinishi talab etiladi: muddatlilik; to‘lovlilik; qaytarishlik; ta’minlanganlik va maqsadlilik. Tabiiyki, mazkur shartlarni to‘liq bajarilishi berilgan kredit bo‘yicha riskning oshishiga yo‘l qo‘ymaydi. Kreditning maqsadliligi uning mijoz faoliyatining bankka ma’lum bo‘lgan va bank tomonidan ma’qullangan yo‘nalishga berilishini anglatadi.
Tijorat banklarining kreditlash amaliyotini tashkil qilish, uning samaradorligini ta’minlash xususidagi masalalar to‘g‘risida to‘xtalib, D.MakNoton rivojlanayotgan mamlakatlarda kreditlash amaliyotini tashkil qilishning zaruriy shartlaridan biri kreditlarni garov ta’minoti asosida berishni odatiy hol sifatida qabul qilishdir, degan xulosaga keldi.