Tadbirkorlik va kichik biznesni rivojlanishining tashkiliy asoslari tadbirkorlikning huquq va majburiyatlari

Kichik koronalar. Sherikchilik va jimoa kichik koronalari.


Dunyo amaliyotida hozirgi davrgacha katta va kichik koronlarni ajratib beruvchi yagona mezon o‘rnatilmagan. Hozirgi vaqtda ularda bir-biridan ajraguvchi alohida belgilarini aniqlash koronalarning muhim sohalar bo‘yicha umumlashma belgilari katalogini (po‘yatini) bunyod etish orqali amalga oshirilmoqda. Bu belgilar turkumiga: mulk shakli, ishlab chiqarishi tashkil qilish, boshqarish, moliyaviy ta’minot, mahsulot sotish, ishchi odimlar tarkibi, soni na boshqalar kiradi. Ammo koronalar ko‘lamini aniqlashda ko‘p o‘lchovli usulni qo‘llash ko‘plab qiyinchiliklarni vujudga keltiradi, chunki u har il yo‘nalishdagi ko‘rsatkichlarning birgalikdagi, umumiy o‘lchovini aniqlashni talab qiladi. Ma’lum bir ko‘rsatkichni ishlatish esa, masalan, ishlovchilar soni, mahsulot hajmi, koronaning o‘lchimini aniq topishga imkon yaratadi, ammo, shunday bo‘lsada korona to‘g‘risida juda oz ma’lumot beradi.
O‘zlarining faoliyati maqsadi bo‘yicha kichik koronalar kattalaridan farq qilmaydilar. Ammo, amaliyot shuni ko‘rsatadiki, uncha katta bo‘lmagan koronalar jamiyatda muhim ijtimoiy-iqtisodiy rol o‘ynasalar, ham, ular bozor sharoitida chidamli emaslar. SHuning uchun, kichik koronlar, davlatning qo‘llay quvvatlashiga muhtojdir. Ushbu olni hisobga olib, barcha davlatlar kichyak koronalarni kattalaridan ajratish uchun ma’lum ko‘rsatkichlaridan foydalanadilar va ularni, qonuniy hujjatlar vositasida bankrot bo‘lishdan himoya qiladilar.
O‘zbekiston Respublikisi qonunlariga ko‘ra kichik koronalar ularda ishlovchilar soniga qarab ajratiladi. Unga binoan, kichik koronalar turkumiga, odatda, quyyadaga yangi bunyod etilayotgan va amaldagi koronalar kiradilar:

• 
  sanoatda va qurshshshda - 50 nafargacha;
  
• 
  fan va ilmiy xizmatda - 10 nafargacha;
  

- qishloq o‘jaligi va boshqa ishlab chiqarish sohalarida - 25 nafargacha;
-noishlab chiqaarish sohasida - 10 nafargacha;
- chakana savdoda - 5 nafargacha ishchisi bo‘lgan koronalar. SHuningdek, qonun, individual mehnat faoliyati bilan shug‘ullanunchi va shirkat (o‘rtoqli)ga birlashib ishlovchi jismoniy shahslarni ham kichik biznes sub’ektlari qatoriga kiritgan.
Kichik koronalar quyidagilar tomonidan bunyod etilishi mumkin:

• 
  fuqarolar, ularning oila a’zolari va boshqa birgalikda mehnat faoliyatini olib boruvchi shahslar;
  
• 
  davlat, ijara jamoalari, qo‘shma koronalar, kooperativlar, hissadorlik jamiyatlari, xo‘jalik jamoalari, shirkatchilar va boshqa yuridik shahs hisoblanuvchi korona va tashkilotlar;
  
• 
  davlat mulkini boshqarshi huquqiga ega davlat idoralari;
  
• 
  belgillangan idoralar, koronalar, tashkilotlar
  va shahslar hamkorlikda;
  

- amaldagi ishlab turgan korona, birlashma tarkibidan, ishlovchi jamoa tashabbusi bilai, bita yoki bir necha tarkibiy bo‘linma yoki
tarkibiy birliklarni korona mulki egasining roziligi va koronaning ilgari qabul qilgai shartnomaviy majburiyatilarining bajarilishini ta’minlash sharti bilan ajratib olish natijasida.
Bunda kichik kopxonaning ta’sischi ushbu korona hisoblanadi.
Kichik korona bunyod etilishi uchun quyidigilar zarur:
1. Kichik koronani asoslaydigai mulk shaklini aniqlash;

2. 
   Tas’ischini tanlash, agar kichik korona ma’lum mulk egasining mulki asosida bunyod etiladigan bo‘lsa, uning roziligini olish;
   
3. 
   Ta’sis hujjitlarini tayyorlash;
   

4. Kichik korona jamoasining unda yangi korona bunyod etish va ta’sis ujjatlarini tasdiqlangan yuzasidan majlisini o‘tkazish;
5. Kichik koronani mahalliy davlat idoralarining ro‘yatidan o‘tkazish.
Kichik koronalar orasida firma koronalar alohida o‘rin topadi. Qo‘shma koronalar - bu ikki yoki undan ortiq yuridik shahs, ya’ni, koronalar mulkini qo‘shish yo‘li bilap tashkil qilingan koronalardir. Ammo, amaliyotda xo‘jalik sub’ektlarining Xorijiy sheriklar bilan birgalikda tashkil qilayotgan koronalarigina qo‘shma korona deb aytalmoqda, Bu koronalar mamlakatimizga ilg‘or Xorijiy tenologiya, boishqaruv tajrmbasi va qo‘shimcha moliyaviy resurslarni (investitsiyani) olib kiradi va eksiortni ko‘paytirish imkonini beradi qo‘shma koronalar cheklangan javobgarlikka ega bo‘lgan jamiyat (mas’uliyati cheklangan jamiyat - MCHJ). Hissadorlik jamiyati, hamda qonun tomonidan cheklanmagan boshqa shakllarda, soni cheklanmagan, ammo ikkitadan kam bo‘lmagan sheriklar o‘rtasida tuzilgan shartnoma asosida bunyod etiladi. Qo‘shma korona ta’sischilari ikkala tomondan ham yuridik yoki jismoniy shas bo‘lishi mumkin.
Qo‘shma korona xo‘jalik yuritish sub’ekti hisoblanadi va faoliyati daromad olishga yo‘naltirilgan bo‘lib, qaysi mamlakat hududida tashkil etilgan bo‘lsa, o‘sha mamlakat qonunlari asosida faoliyat ko‘rsatadi va soliq to‘laydi. Soliq bo‘yicha qo‘shimcha imtiyozlar ular uchun mavjud agar ustav kapitalida Xorijiy inestorning ulushi 30% dan ortiq bo‘lsa va qonun bilan o‘rnatilgai nizom kapitalining shakllanishi shartiga amal qilinsa.
Kichik biznesda jamoa koronalari bunyod etish keng tarqalmoqda. Jamoa koronasi - bu shunday xo‘jalik shaklliki, unda barcha mulk va olinadigan foyda uning mehnat jamoasiga tegishli bo‘ladi. U quyidagicha tashkil bo‘lishi mumkin:
• mehnat jamoasi tomonidan davlat mulkini sotib olish yo‘li bilan;

• 
  uncha katta bo‘lmagan davlat koroialarini jamoa koronalariga aylantirish yo‘li bilan;
  
• 
  jismoniy va yuridik shahslar mulkini itiyoriy tarzida birlashtirish yo‘li bilan;
  

• davlat koronalari mulkini (qaytarib bermaslik sharti bilan) mehnat jamoalariga berish yo‘li bilan.
Kichik biznesda yuqorida qayd etilgai jamoa koronalarini tashkil qilish yo‘nalishlaridan asosiysi - mulkni sotib olishdar. U bir quyidagi usullar bilan amalga oshirilishi mumkin: o‘z mehnatkashlariga aksiya sotish yo‘li bilan, shahsiy omonatlarni birlashtirish yo‘li bilan, ijaraga olish yo‘li bilan, bankdan yoki boshqa koronadan kredit olish yo‘li bilan.
Jamoa koronalarining afzalliklari:
• Jamoa mehnatidaga o‘sib boruvchi yangilikka intilish va musobaqalashish o‘zaro yordam va birdamlik. Bu korona to‘la mustaqil bo‘lib, u begonalarning aralashuvisiz o‘zi ishlab chiqargan va sotadigan mahsulotiga, bajaradigan ishiga va ko‘rsatadigan xizmatiga bo‘lgan talab asosida o‘z faoliyatini rejalashtiradi, kelajak taraqqiyotini, hamda koronaning ishlab chiqarishini, ijtimoiy rivojlanishini, o‘zida, mehnat qiluvchilarning shahsiy daromadini qanday oshirishni o‘zi mustaqil belgilaydi. Jamoa koronasi har bir ishglovchisining shahsiy hissasi (ulushi) uning bajaradigan mehnagiga qarab belgilanadi.
Jamoa koronalarning kamchiligi: guruiy egoizm avfi; yig‘ilgan jamg‘arma miqdoriga putur etkazib, iste’molni oshirishga intilish.