Таьлим жараёнида талабаларнинг мантиқий компитэнтлигини ривожлантириш муаммоси

Таьлим жараёнида ТАЛАБАЛАРНИНГ МАНТИҚИЙ компитэнтлигини РИВОЖЛАНТИРИШ МУАММОСИ

1. 
   ТАЛАБАЛАР ТАФАККУРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ВА РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ПСИХОЛОГИК ВА ДИДАКТИК ЖИҲАТЛАРИ
   

1.2. Мантиқ-бу фалсафанинг бир бўлими бўлиб, унда ҳақиқий (яъни оқилона) хулосалар чиқариш қоидалари аниқ шакллантирилган. Фикрлашни тўғри деб ҳисоблаш учун фикрлашнинг изчиллик, аниқлик, амалилик каби хусусиятларига чамбарчас боғлиқ бўлган муайян талаблар, қонуниятлар мавжуд. Ушбу талабларга тўртта расмий мантиқий қонун жавоб беради:
- айният қонуни;
- зиддият қонуни;
- истисно қилинган учинчи қонун;
- етарли ақл қонуни.
Мантиқ қонунлари ҳар қандай фикрлашнинг сифати баҳоланадиган меъёрларни белгилайди ва мантиқ қонунларига кўра, ҳар қандай хулоса, агар у муқаррар равишда тан олинган фактлар деб ҳисобланадиган бошқа баёнотлардан келиб чиқса, оқланади. «Мантиқий асосли нарса мантиқийдир. Агар мантиқий ҳаракатнинг бошланиши мантиқий асосланмаса, у кейинги ҳаракатнинг мантиқий асоси бўлиши мумкин емас. Мантиқий далил, изчил бўлиш учун мантиқий тасдиқланган асослардан келиб чиқиши керак» [13, п.177].
Мантиқий фикрлаш инсон тараққиёти жараёнида вужудга келди. Инсон учун мантиқан тўғри фикрлаш жуда муҳимдир, акс ҳолда у табиат ва жамиятнинг элементар қонунларини ҳам тушуна олмайди ва ўз ҳаракатларини йўналтириш тавсия этилади.
Расмий мантиқий тадқиқот объектлари фикрлашнинг асосий шакллари: тушунчалар, ҳукмлар, хулосалар. Мантиқнинг энг муҳим вазифаси бу шаклларни ажратиш, уларни тизимлаштириш ва таснифлашдир.
Мантиқ муаммоси ҳақиқат масаласи, фикрлашнинг мавжудлик билан когнитив алоқаси [66]. Психология муаммоси тафаккур жараёнининг оқимини, шахснинг ақлий фаолиятини, тафаккурнинг онгнинг бошқа жиҳатлари билан ўзига хос муносабатда ўрганишдир. Мазмунан бир-биридан фарқ қилувчи, умуман, тафаккур психологияси ва мантиқ фани бир вақтнинг ўзида бир-бири билан чамбарчас боғлиқдир.
Фикрлаш ва унинг ривожланишини психологик тадқиқ қилишнинг вазифаси ақлий фаолиятни жараён сифатида очиб бериш ва иложи бўлса, унинг нақшларини аниқлашдир. Ушбу вазифага кўра, ўқув жараёнида талабаларнинг ақлий фаолиятини ривожлантиришни ўрганиш ҳам курилмоқда.
Психологик ва педагогик адабиётларда тафаккур ривожланишининг маълум босқичларини тавсифловчи фикрлаш турларининг бир нечта таснифлари мавжуд. Асосийларини номлайлик.
Визуал-эффектив тафаккурни И. P. Pavlov [142], В. Keller, Н. N. Ладйгина-Мушуклар [93] ва бошқалар ўрганишган. Бу нафақат одамларда (асосан мактабгача ёшдаги болаларда), балки «юқори» ҳайвонларда ҳам, муаммони ҳал қилиш кузатилган восита ҳаракати ёрдамида вазиятни ҳақиқий ўзгартириш ёрдамида амалга ошириладиган ҳолатларда ҳам содир бўлади.
Образли(Тасавурдаги) (ёки кўргазмали-образли) фикрлаш. Хаёлий фикрлашнинг функциялари вазиятни ўзгартирадиган фаолияти натижасида инсон олишни истаган вазиятларни ва улардаги ўзгаришларни акс еттириш билан боғлиқ. Визуал-самарали фикрлашдан фарқли ўлароқ, визуал-хаёлий фикрлаш билан вазият тасвир жиҳатидан ўзгаради, у бола ривожланишининг мактабгача ва бошланғич мактаб даврларида мавжуд.
Фикрлаш, мулоҳаза юритиш ёки оғзаки - мантиқий фикрлаш ҳам ажралиб туради, бу тушунчалар, тил, тил воситалари асосида мавжуд бўлган ва фаолият кўрсатадиган мантиқий конструкциялардан фойдаланиш билан тавсифланади [192, 134].
Калмйкова З. I. самарали ва самарасиз фикрлашни ажратиб туради ва бу фарқни «ақлий фаолият жараёнида олинган маҳсулотнинг мавзу билимига нисбатан янгилик даражаси» га асослайди 13]. Унинг таъкидлашича, таълимни ривожлантиришнинг зарур шарти ақлий фаолиятнинг ҳар иккала турини шакллантириш ва ривожлантиришдир. Ақлий фаолиятнинг репродуктив тури шундан иборатки, талаба илгари ишлаб чиқилган хулқ-атвор техникасини такрорлайди ёки аввалги таассуротлар изларини тирилтиради» [77] самарали-бу ақлий неоплазмалар асосида янги, номаълум кашфиётни таъминлайдиган жараёнлар, улар алоқалар, тасвирлар, шахсият сифатида тушунилади хусусиятлар, яъни янгисини мустақил излаш имкониятини берадиган механизмлар.
Ўрганиш қобилияти ақлнинг умумийлик, онглилик, мослашувчанлик, барқарорлик, фикрлашнинг мустақиллиги каби хусусиятларининг бутун мажмуасига асосланади. Ушбу хусусиятлар бўйича ўрганишнинг умумий миқдорий кўрсаткичи З. I. Калмикова «фикрлаш иқтисодиёти» деб номланади. Ақлий фаолиятнинг умумийлиги ўрганиш қобилиятининг ядроси ва унинг умумий кўрсаткичи - фикрлаш иқтисодиёти.
Аналитик (мантиқий) ва интуитив (ҳиссий-визуал) фикрлаш ҳам мавжуд. Аналитик фикрлаш ўз вақтида жойлаштирилган, аниқ белгиланган босқичларга ега ва асосан фикрлайдиган одамнинг онгида намоён бўлади. Интуитив фикрлаш оқим тезлиги, аниқ белгиланган босқичларнинг йўқлиги билан тавсифланади, minimal даражада онгли. Бу хил фикрлаш Я. томонидан чуқур тадқиқ етилган.A. Пономарев [153], Л. L. Гурова [40] ва бошқалар. Мантиқий (мавҳум фикрлаш) бутун ҳиссий-визуал асосдан ажралмасдир. Инсоннинг мантикий ва сезгир визуал емаса, балки бирликни ташкил килади. Укҳбу бирлик, бир том, ният зуҳурдан келиб чикади ва тасвирий елементлар УЗ ичига Оради, исте ъ мол айтишга, тасвирий-мажозий композиция, ичига мамлакат семантик таркиби. У буни бир-бирини бир-бирининг тасвирий ва хаёлий композицияси деб ўйларди.
Ҳал қилинадиган вазифалар турига ва натижада юзага келадиган таркибий ва динамик хусусиятларга кўра назарий (илмий) ва амалий фикрлаш ажралиб туради. Назарий тафаккур-илмий ижод психологияси контекстида ўрганиладиган қонунлар, қоидаларни билишдир [21].Назарий фикрлашнинг натижаси назарий тушунчаларни шакллантириш, илмий, ақлий моделлар, фаразларни қуришдир. У янги ҳодисаларни олдиндан айтиб бера олади, қонунларни шакллантиради ва ҳоказо. «Назарий тафаккур ривожланса,-деб ёзган еди С. L. Рубинштейн,-унда на sensor-motor (кўргазмали еффектив), на визуал-образли тафаккур, албатта, йўқ бўлиб кетади, балки ўзгартирилади, такомиллашади, ўзлари енг юқори даражага кўтарилади. Улар орасида енг хилма-хил мураккаб муносабатлар яратилган бўлиб, улар ҳар бир ҳолатдан алоҳида фарқ қилади» [165, п.400]. Ақлий қобилиятларни умумлаштириш ва таҳлил қилиш, С. L. Рубинштейннинг фикрига кўра, назарий фикрлашни тез ва сифатли ўтказиш ва ривожлантириш имкониятларини аниқлайди. Назарий фикрлаш баъзан емпирик фикрлаш билан таққосланади (асосан тўғридан-тўғри ҳислар, ҳиссий тасвирлар ва ваколатхоналарга асосланган, вакиллик даражасида умумий ва муҳим топиш билан чекланган, емпирик тушунчаларни шакллантиради), чунки ҳар қандай ҳолатда ҳам фикрлаш натижаси умумлаштиришдир: бир ҳолда, бу илмий тушунчалар, иккинчисида - кундалик, вазиятли умумлашмалар. Амалий фикрлаш деганда амалий фаолият давомида юзага келадиган ва бевосита амалий муаммоларни ҳал қилишга қаратилган фикрлаш тушунилади (амалий фаолиятдан ажратилган фикрлашдан фарқли ўлароқ, фақат билвосита амалиёт билан боғлиқ бўлган мавҳум назарий муаммоларни ҳал қилишга қаратилган махсус назарий фаолият сифатида). Амалий тафаккурнинг психологик жиҳатдан ўзига хос хусусиятлари Б. M. Теплов томонидан анча тўлиқ таҳлил қилинган [190].
Едвард де Боно фикрлашни вертикал ва латералга ажратди. Вертикал фикрлаш мантиқий ва содда. Мавжуд ғояларни такомиллаштириш ва ривожлантириш учун фойдаланилади. Янал фикрлаш-бу вазифа, муаммо «атрофида» мулоҳаза юритиш усули. У янги ғояларни ишлаб чиқиш учун, баъзан еса ижодий фикрлашнинг синоними сифатида ишлатилади. «Lateral фикрлаш ғояларни келтириб чиқаради ва вертикал фикрлаш уларни ривожлантиради «[236, 6-бет].
Психология ва унга алоқадор фанлар мутахассислари танқидий фикрлашни (баъзан йўналтирилган фикрлаш деб аталади) ҳам ажратадилар [218]. Танқидий фикрлаш керакли натижани олиш еҳтимолини оширадиган бундай билим қобилиятлари ва стратегияларидан фойдаланиш деб таърифланади. Бу фикрлашни бошқариш, мулоҳазалилик ва мақсадга мувофиқлик билан тавсифланган нарса сифатида тавсифлайди, муаммоларни ҳал қилишда, хулосалар чиқаришда, еҳтимолий баҳолаш ва қарор қабул қилишда мурожаат қилган фикрлаш. Танқидий фикрлаш мантиқий хулосалар тузиш, изчил мантиқий моделларни яратиш ва ҳукмни рад етиш, у билан рози бўлиш ёки уни кўриб чиқишни вақтинча кейинга қолдириш тўғрисида хабардор қарорларни қабул қилиш билан тавсифланади. «Танқидий фикрлашдир ... мантиқий фикрлаш оид нақш» [237, п. 84]. D. Halpern «муносабат + билим + фикрлаш қобилиятлари» (Расселлнинг тенглиги) фикрлашни ривожлантириш учун зарур еканлигини таъкидлайди, уларнинг ҳар бири талабаларга ўргатилиши мумкин [218, п.46].
«Тафаккур» тушунчасининг турли талқинларига, унинг таснифига мувофиқ, ўқув жараёнида ўқувчиларнинг тафаккурини, ақлий фаолиятини ривожлантириш йўллари, йўллари ҳақида турлича фикрлар мавжуд.
Болада, мактаб ўқувчисида фикрлашни ривожлантириш муаммоси бир қатор хорижий психологларнинг асарларида кўриб чиқилган: Зҳ.Piaget [149], Д. Halpern [218], де Боно [236] ва бошқалар. рус психологлари асарларида еса - С. L. Рубинштейн [165], О. K. Тихомиров [192], Я.A. Пономарев [153], Л. L. Гурова [40], Б. M. Теплов [190] ва бошқалар.
Песталоззи, шунингдек, ўқитишнинг асосий мақсади болалар онгини фаол фаолиятга ундаш, уларнинг билиш қобилиятларини ривожлантириш, мантиқий фикрлаш ва ўрганилган тушунчалар моҳиятини сўз билан қисқача ифодалаш қобилиятини ривожлантиришдан иборат еканлигини таъкидлади [147].
Немис ўқитувчиси Дистервег «ўқув жараёнида ўқувчиларнинг мантиқий тафаккури ва ақлий фаолиятини ривожлантириш муҳим аҳамиятга ега еканлигини таъкидлади. «А ҳақиқий ўқитувчи, унинг ўқитувчи емас, балки тайёр вазифани кўрсатади ... аммо уни ғишт қўйишга, у билан бино қуришга ундайди, унга қурилишни ўргатади. ... ёмон ўқитувчи ҳақиқатни тақдим етади, яхши ўқитувчи уни топишга ўргатади» [50, п. 158].
Зҳ.Piaget боланинг мантиқий фикрлашини ривожлантириш мисолидан фойдаланиб, ақлий фаолият тузилишини ифодаловчи ақлни ўрганиб чиқди. Унинг тадқиқотининг асосий вазифаси мантиқий операцияларнинг психологик механизмларини ўрганиш, ақлнинг барқарор, ажралмас тузилмаларининг аста-секин пайдо бўлишини ўрнатиш еди [149].
Ватандошимиз, таниқли психолог С. L. Рубинштейн ҳар доим ўқитишнинг енг муҳими мантиқий фикрлашни ўргатиш, нафақат собит операцияларни, техникани ўзлаштириш, балки янги алоқаларни очиш, янги техникани кашф етиш, янги муаммоларни ҳал қилиш қобилиятидир. «Ҳар қандай муаммони ҳал қилишнинг умумий схемаси, - деб қайд етди у, - уларнинг ўзаро боғлиқлиги ва ўзаро боғлиқлигида анализ ва синтездир «[167, с.95].
S. L. Рубинштейннинг таъкидлашича, ақлий операциялар (ёки мантиқий) - таққослаш, анализ, синтез, абстракция, умумлаштириш, таснифлаш ва бошқалар., фикрлашнинг асосий операциясининг турли томонлари - «воситачилик», яъни тобора муҳим объектив алоқалар ва муносабатларни ошкор қилиш. . У тафаккур жараёни «тафаккур жараёни ечишга қаратилган вазифа ва унинг шарт-шароитлари билан фикрлаш жараёнида онгли равишда тартибга солинган интелектуал операциялар тизими сифатида амалга оширилишини таъкидлади. Шу тарзда амалга оширилган текшириш, танқид қилиш ва назорат қилиш фикрлашни онгли жараён сифатида тавсифлайди» [166, с. 377].
S. L. Рубинштейннинг таъкидлашича, инсон қобилиятларини ривожлантириш жараёни инсон тараққиёти жараёнидир. Инсон томонидан маълум билим ва ҳаракат усулларини ишлаб чиқиш ўзининг зарурий шарти, ички ҳолати, ақлий ривожланишнинг маълум даражаси - ақлий қобилиятларни ривожлантириш - бу уларга ўқув фаолияти учун айниқса муҳим позиция ажратилган.
V. S. Ротенберг, С. M. Бондаренко [24, пп. 181-194] бир мактаб ўқувчиси фикрлаш хусусиятлари, у етарлича барча салоҳияти бойлиги билан, фикрлаш муайян шакллари, биринчи навбатда, мантиқий фикрлаш учун қобилиятини ривожланган ва унинг хаёлий фикрлаш бор, деб аслида иборат, деб ишонаман, етарлича тартибли емас ва «ўзимга тегишли нарса.»Улар болалар тафаккуридаги қийинчиликларни намойиш етадилар ва таҳлил қиладилар: умумлаштириш ва мавҳумлаштириш, объектлар ва ҳодисаларнинг умумий, муҳим ва муҳим бўлмаган хусусиятларини ажратиш, тушунчаларни шакллантириш ва бошқалар.
Талабалар мустақил таълим фаолиятининг асосий турларидан бирида дуч келадиган қийинчилик-бу ўқиган нарсаларидаги асосий, муҳим нарсани ажрата олмаслик. Асосий нарсани таъкидлашда ночорлик матнни семантик қисмларга ажратолмасликка олиб келади; ажратилган қисмга сарлавҳа парчанинг асосий ғоясини ифода етадиган тарзда сарлавҳа бериш (парчанинг сарлавҳасини бериш асосий, муҳим ҳақида қисқача айтишни англатади). Умумий ва алоҳида, асосий ва иккиламчи, яъни. мантиқий таҳлилга лаёқацизлик ўқувчиларнинг предметларни иккиламчи, аҳамияциз хусусиятлар асосида баҳолашлари билан боғлиқ нотўғри хулосаларга олиб келади ва ҳоказо.
V. S. Ротенберг ва С. M. Бондаренколарнинг таъкидлашича, назарий билимларни амалий ҳаракатлар билан бирлаштириш махсус ўқитилиши керак ва улар буни болаларга билимларни қўллаш учун зарур бўлган ақлий меҳнат усулларини ўргатишнинг самарали усули деб билишади. Ақлий ишни қабул қилиш орқали улар тушунишади-муаммони ҳал қилиш учун зарур бўлган ҳар қандай ҳаволани ўз ичига олган ақлий ҳаракатлар тизими ва барча алоқаларни синчковлик билан ишлаб чиқмасдан, тўғри қабул қилиш шакллана олмайди.
Шундай қилиб, бир неча асрлар давомида таниқли олимлар, дидактика ва психологлар ўқув жараёнида талабаларнинг мантиқий фикрлашини ривожлантириш вазифасини енг муҳим вазифалардан бири деб ҳисоблашган. Улар ақлий ривожланишнинг асосий мезонлари деб аташди: фикрлашнинг мустақиллиги, ўқув материалини ўзлаштириш тезлиги ва кучи, ностандарт вазифаларни ҳал қилишда йўналтириш тезлиги, муҳим бўлмаганларни ажратиб олиш қобилияти, аналитик ва синтетик фаолият даражаси, ақлнинг танқидийлиги (Н. D.Левитов, Ҳ. A. Менчинская), шунингдек, умумлаштиришнинг шаклланиш тезлиги, фикрлаш иқтисодиёти сифатида тараққиёт суръати (Е. I. Калмйкова). Талабаларнинг ақл-идрокини ривожлантиришнинг асосий мезони репродуктив вазифалардан ижодий вазифаларга ўтиб, ҳар хил турдаги муаммоларни мустақил, ижодий ҳал қилиш қобилиятидир.
Психологлар томонидан олиб борилган тадқиқотлар (бошланғич мактаб ўқитувчиларининг синфда болаларга берадиган саволларини мазмунли таҳлил қилиш) шуни кўрсатдики, ушбу саволларнинг атиги 10% талабаларнинг интеллектуал фаолиятини рағбатлантиради, ноаниқлик ва қарама-қаршилик елементини ўз ичига олади ва ҳодисаларнинг сабаблари ва муносабатларини аниқлашга қаратилган. Саволларнинг аксарияти хотирага қаратилган бўлиб, улар ўқитувчига ўқувчиларнинг у ёки бу ўқув материалини қандай ўрганганлигини билиб олишга имкон беради. Ақлий фаолиятини (10%) ва тест (90%) рағбатлантириш - - дарсда саволларга бундай нисбати кичик даражада, балки ўртасида нафақат ўқитувчининг тҳинкингстуденц ривожлантириш бўйича енг ноқулай таъсир кўрсатади [24, п. 176].
Йигирманчи асрнинг 50-йиллари охирида илмий-техника тараққиётининг тобора ортиб бориши, техника ва ишлаб чиқариш технологиясининг жадал ўзгариши туфайли ижодий кадрлар тайёрлаш муаммоси янада кескинлашди. Педагогика фанида ва мактаб амалиётида ўқувчиларнинг ижодий қобилиятларини, билим қизиқишларини ва турли манбалардан мустақил равишда билим олиш, тажрибаларни кузатиш ва ўтказиш қобилиятини ривожлантириш усулларини излаш бошланди. Ҳозирги вақтда давом етаётган «фаол ўқитиш усуллари» ва ўқув машғулотларининг янги шаклларини излаш бошланди.
Рус психологик-педагогик адабиётларида Л. S. Вйгоцкий, Н. F. Талйзина, В. V. Давйдов, Л. V. Занков, П. M. Ердниев, П. Я.Галперин, А. N. Леонтиев ва бошқалар. Умуман уларнинг асосий ғояларини кўриб чиқамиз.
Рус психологиясида ақлнинг ривожланиши, боланинг когнитив соҳаси Л. S. Вйгоцкий томонидан юқори ақлий функцияларни ривожлантириш назариясида кўриб чиқилган. Ушбу назарияга кўра, инсоннинг интеллектуал ривожланиши қуйидаги асосий йўналишларда амалга оширилади: тўғридан-тўғри билвосита; умумий фарқланмаган ва шу билан бирга воқеликни умумлаштирилган (мавҳум) акс еттиришга қадар; ихтиёрсиз, тартибга солинмаган ўзбошимчалик билан. Интеллектуал ривожланиш жараёнида ақлий билим жараёнларида ҳам ўзгаришлар юз беради. Улар сифат жиҳатидан ўзгаради, масалан, ёдлашнинг ихтиёрсиз шаклларидан ўзбошимчалик билан, визуал-самарали, визуал-мажозий фикрлаш шаклларидан унинг мавҳум ва мавҳум-мантиқий шаклига ва назарий фикрлашга. У боланинг ақлий ривожланишининг икки даражасини шакллантирди: ҳақиқий ривожланиш даражаси (интеллектуал ривожланиш даражаси билан ажралиб турадиган, талаба мустақил равишда бажариши мумкин бўлган вазифалар билан белгиланадиган ҳозирги тайёргарлик даражаси) ва унинг дарҳол ривожланиш зонасини белгилайдиган даража. Боланинг енг яқин ривожланиш зонаси деганда унинг ҳақиқий ривожланиш даражаси, мустақил равишда ҳал қилинган вазифалар билан белгиланадиган ва боланинг мумкин бўлган ривожланиш даражаси, катталар раҳбарлиги остида ва унинг ақлли шериклари билан ҳамкорликда ҳал қилинган вазифалар билан белгиланадиган масофа тушунилади. [32]. Шу асосда «илғор ўрганиш» принципи шакллантирилди, бу тингловчининг ақлий фаолиятини ривожлантиришга, бошқа тингловчилар билан ҳамкорликда мустақил равишда билим олиш қобилиятини шакллантиришга қаратилган тренингни самарали ташкил етишни белгилайди.ўз-ўзини ривожлантириш. Бинобарин, ўқувчиларнинг билиш қобилиятларини ривожлантириш учун уларнинг барча билиш ақлий жараёнлари орасида етакчи бўлган тафаккурини фаоллаштириш зарур.
Занков (бу Л. S. Вйгоцкий мактабининг назарий қоидаларига асосланган) кузатув фаолиятини ривожлантиришга ва унинг ўқувчилар тафаккурини ривожлантириш билан боғлиқлигига катта еътибор қаратилди. Ўқув материалининг қонунга хилоф равишда соддалаштирилиши, уни асоссиз равишда секин-аста ўрганиш, такрор, монотон такрорлаш мактаб ўқувчиларининг жадал ривожланишига ҳисса қўша олмаслигини таъкидлади. Ўқув материалини чуқурлаштиришда, назарий таҳлилнинг катта ҳажмида ўзгаришлар, ўқувчининг назарий тафаккурини ривожлантирувчи умумлашмалар ҳам бўлиши керак [134].
L. S. вйгоцкий, Д. B. Елкониннинг фикрича, идрокдаги, хотирадаги ўзгаришлар тафаккурдан келиб чиқади. Бу бошланғич мактабда аллақачон ривожланиш марказига айланади. Ўқувчилар идрок қилиш, еслаб қолиш ва кўпайтириш вазифаларини ҳал қилишда ақлий ҳаракатлардан фойдаланадилар. «Фикрлашнинг янги, юқори даражага ўтиши туфайли бошқа барча ақлий жараёнлар қайта тикланмоқда, хотира фикрлашга, идрок еса фикрлашга айланади. Фикрлаш жараёнларининг янги босқичга ўтиши ва бошқа барча жараёнларнинг ўзаро боғлиқлиги бошланғич мактаб ёшидаги ақлий ривожланишнинг асосий мазмунини ташкил етади» [226, с.255].
В. В. Давйдов назарий тафаккурнинг ривожланишини таълимни ривожлантиришнинг асоси деб ҳисоблаган бўлса-да, ўқув жараёнида ҳам назарий, ҳам емпирик тафаккурни шакллантириш зарурлигини таъкидлаган [43]. Мавжуд таълим жараёнида ривожланаётган (бу асосан маълум, аниқ, индивиддан умумий, мавҳум, бутунга йўналтирилган; ҳолатдан, ҳақиқатдан тизимга; ҳодисадан моҳиятга) боланинг фикрлаши у томонидан емпирик деб аталади. В. В. Давйдов янги ўқув тизимини анъанавий йўналишга тескари йўналишда назарий ривожлантириш имконияти масаласини кўтарган: умумийдан хусусийга, мавҳумдан аниқга, тизимийдан сингуликка. Бундай машғулотлар давомида ривожланадиган тафаккурни еса у назарий, тренингни еса ривожлантирувчи деб атаган. Назарий билимларнинг фарқи шундаки, унинг шаклланиши жараёнида universal ва шахснинг алоқалари очилади, integral тизим ичида алоқалар ўрнатилади, унинг моҳиятини тушунади, бу фаол ақлий фаолиятни назарда тутади. V. V. Давйдов мазмунли мавҳумлаштириш ва умумлаштириш натижасида олинган назарий билимларни тавсифлашда ва ўрганишни ривожлантиришнинг асосини ташкил етишда таҳлил ва синтез, таққослаш каби ақлий ҳаракатларнинг алоҳида аҳамиятини таъкидлайди. Унинг назариясида Д. B. Елкониннинг фикрига кўра, назарий билимларнинг мавжудлик шакли ақлий фаолият усуллари, умумлаштирилган ҳаракат усуллари.
D. B. Елконин ва В. V. Давйдов раҳбарлигида олиб борилган узоқ муддатли тадқиқотлар шуни кўрсатдики, замонавий болалар ўзларининг ривожланишининг тубдан янги ижтимоий шароитлари туфайли ҳозирги кунга қадар қилинганларга қараганда кенгроқ ва бой ақлий қобилиятларни шакллантиришлари мумкин [25].
Муваффақиятли уринишлардан бири, бизнинг фикримизча, ўрганиш ва ақлий ривожланиш ўртасидаги боғлиқлик ҳақидаги саволга жавоб бериш П. Я.Галперин [33] ва Н. F. Талйзина [186]. Улар бу масалага «ақлий ҳаракатларни босқичма-босқич шакллантириш» нуқтаи назаридан ёндашдилар, бу еса ўқувчиларнинг мантиқий ва ижодий тафаккурини ривожлантириш жараёнининг асосий босқичларини назорат остида ушлаб туришга имкон беради. Ушбу жараён бутунлай ташқи томондан ташкил етилган ва қатъий тартибга солинган. Аввало, ўрганилаётган соҳадаги ҳодисаларни таҳлил қилишнинг умумий усули ўзлаштирилади ва унинг ёрдамида талабанинг ўзи янги вазифа учун ҳаракатларнинг тўлиқ индикатив асосини яратади.
D. N. Богоявленский ва Н. A. менчинскаянинг таъкидлашича, ақлий ривожланишнинг енг характерли хусусияти нафақат билимлар фондини, балки ақлий техникалар, операциялар фондини ҳам яхши «ишлаб чиқилган» ва қатъий белгиланган. Ўқув жараёнини шундай ташкил етиш керакки, ўқувчиларга янги билимларни етказиш ва шу билан бирга, билиш фаолиятининг рационал усулларини ўзлаштириш асосида мустақил равишда билим олиш қобилиятини шакллантириш вазифаси ҳал қилинсин [13]. Ақлий ривожланишнинг енг муҳим кўрсаткичи, Н. A. менчинскаянинг фикрича, талабалар мавҳумликни бетонда кўришлари, мавҳум тушунчалар ва қонунлардан амалий ҳаракатларга ва аксинча - амалий ҳаракатлардан тушунчаларга, когнитив вазифаларни ҳал қилишга ўтиш қулайлиги даражаси.
M. A. Даниловнинг фикрича, таълимнинг ўқувчиларнинг ақлий ривожланишига таъсирининг муҳим шарти талабалар томонидан илгари янги ўқув материалини ўрганишда фойдаланилган мантиқий операциялар ва ёндашувлардан мунтазам фойдаланишдир [48].
«Тафаккур жараёнида маълум операциялар - анализ, синтез, умумлаштириш, улар шахсда умумлашган ва консолидациялашган сари, қобилият сифатида фикрлаш, ақл шаклланади» [48, с.47].
N. F. Талйзина ўзининг «педагогик психология» асарида бугунги кунда ўқув предметини ўрганишда шаклланиши лозим бўлган мантиқий фикрлаш методларининг аниқ дастури мавжуд емаслигини таъкидлайди. Натижада, мантиқий фикрлашни ривожлантириш бўйича ишлар «умуман» - зарур техникалар тизимини билмасдан, уларнинг мазмуни ва шаклланиш кетма-кетлигини билмасдан боради, бу еса кўпчилик ўқувчиларнинг ўрта мактабда ҳам дастлабки фикрлаш техникасини ўзлаштирмаслигига олиб келади ва бу методлар ёш талабалар учун зарур - уларсиз ўқув жараёнининг тўлиқ ўзлаштирилиши йўқ. моддий. У ўқитиш жараёнида ўқитувчилар уларни махсус ассимиляция мавзусига айлантирмасликлари, ўқувчиларга уларнинг тузилишини очиб бермасликлари, мантиқий фикрлаш техникасини тушуниш ва тўғри амалга ошириш учун зарур бўлган мантиқий тушунчаларни шакллантирмасликларига еътибор қаратади. Шу билан бирга, Н. F. Талйзина мантиқий методлар айрим аниқ предмет материали бўйича шакллантирилиб қўлланилса-да, шу билан бирга бу материалга боғлиқ емаслигини, улар умумий, умумбашарий характерга ега еканлигини таъкидлайди. Шу сабабли бир ўқув материалини ўрганишда ўзлаштирилган мантиқий методлардан келажакда бошқа ўқув предметларини ўзлаштиришда тайёр билим воситалари сифатида кенг фойдаланиш мумкин.
Барча фанларни ўрганишда барча ўқитувчилар олдига мантиқий фикрлашни шакллантириш вазифаси қўйилиши лозим [184].
Юқорида санаб ўтилган муаллифларнинг кўриб чиқилаётган муаммо бўйича асосий хулосаларини умумлаштириб, улар томонидан мактаб ўқувчиларининг мантиқий фикрлашини ривожлантиришга қаратилган қуйидаги асосий қоидаларни таъкидлашимиз мумкин:
* талабаларни мантиқий фикрлаш даражасини тавсифловчи ақлий операцияларни бажаришга ўргатиш (таҳлил, синтез, таққослаш, умумлаштириш ва бошқалар.);
* янги материални ўрганиш ва муаммоларни ҳал қилишда мустақилликни шакллантириш;
* ўқувчиларнинг ижодий қобилиятларини ривожлантириш.
Шундай қилиб, ўқитишнинг устувор вазифаларидан бири сифатида бизнинг етакчи дидактика ва психологларимиз доимо талабаларнинг мантиқий фикрлашини ривожлантириш вазифасини бажарадилар.