Tajriba ishi. Tog‘ jinslarining hajmiy og‘irligini hisoblash

4.2 Maydalanganlik koeffitsientini aniqlash:
1. Tanlab olingan ko‘rinishdagi tog‘ jinsining hajmi Arximed qonuniga binoan hajm o‘lchagich (ob’emomer) yordamida aniqlanadi.
1.1 Hajm o‘lchagich (ob’emomer) distillangan suv bilan to‘ldiriladi va tog‘ jinsi suvga tushiriladi.
1.2 Tog‘ jinsi suvga tushirilganda ma’lum miqdordagi suvni hajm o‘lchagich (obe’momer) dan siqib chiqaradi. Siqib chiqarilgan suvni menzurkaga olinadi. Menzurkadagi suvning hajmi tog‘ jinsining maydalanmagan holatdagi hajmiga teng bo‘ladi V_n.
2. Tog‘ jinsini suvdan olib molotok yordamida maydalanadi.
3. Maydalangan tog‘ jinsi silindr shaklidagi shisha idishga joylashtiriladi va uning hajmi aniqlanadi V_may.
4. Maydalanganlik koeffitsienti quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

5. Biir hil tog‘ jinsidan 5 ta namuna olinadi va har biri uchun tajriba alohida amalga oshiriladi.
6. Tog‘ jinslari maydalanganlik koeffitsientining o‘rta arifmetik qiymati hisoblanadi.
Tajriba natijalari 5-jadvalga to‘ldiriladi.

4-jadval

№ Namu-na.	Tog‘ jinsi-ning nomi	Tog‘ jinsining kattaligi, mm	Quruq idishning og‘irligi, g (g)	Tog‘ jinsi bilan idishningog‘irligi, G (g)	Idish-ning ostki maydoniyuzasi, S (sm^2)	Idishdagi maydalan-gan tog‘ jinsining balandligi, h (sm)	Mayda-langan tog‘ jinsi hajmi, Vmay (sm^3)	Tog‘ jinsi-ning to‘kma og‘irligi, γto‘k (g/sm^3)
1.		≤ 2
2.		≤ 4
3.		≤ 6
4.		≤ 8
5.		≤ 10
O‘rta arifmetik ko‘rsatkich									γto‘ko‘sr =

5-jadval

№ Namuna	Tog‘ jinsining nomi	Namunaning hajmi V, sm^3	Maydalangan tog‘ jinsining hajmi Vmay, sm^3	Tog‘ jinsining maydalanganlik koeffitsienti kmay
1.
2.
3.
4.
5.
O‘rta arifmetik ko‘rsatkich				kmay.o‘r =

TAJRIBA IShI-4
Mavzu:Tog‘ jinsining mustaxkamlik koeffitsientini zarb berish usulida aniqlash.
1.Kirish
Tog‘ jinsi mustaxkamligi bu - tog‘ jinslarining kon texnologik jarayonlarda qazib olishga, buzilishga, maydalanishga bo‘lgan qarshilik xarakteridir. Tog‘ jinsi mustaxkamligi tushunchasini fanga prof. M.M. Protodyakonov(kattasi) kiritgan bo‘lib, tog‘ jinsi mustaxkamli koeffitsienti son qiymati birligi qilib f,ni taklif qildi, tog‘ jinsi mustaxkamligiga bog‘liq xarakteridan biri bu siqilishga bo‘lgan qirshilik kuchidir. Prof. M.M. Protodyakonov(kattasi) tomonidan tog‘ jinsi mustaxkamligi kategoriyalari ishlab chiqildi va ular mos ravishta 10 ta kategoriyaga bo‘lindi.
Tog‘ jinsi mustaxkamligi birinchi kategoriyasiga mustaxkamlik koeffitsienti yuqori bo‘lgan tog‘ jinslari kiradi(f = 20), o‘ninchi kategoriyasiga esa mustaxkamlik koeffitsienti eng kichik (f = 0,3)bo‘lgan, yumshoq tog‘ jinslari kiradi.Tog‘ jinsi mustaxkamlik koeffitsienti 0,3dan 20 gacha bulgan oraliqda buladi.
2. Ishdan maqsd
Laboratoriya sharoitida tog‘ jinsining mustaxkamlik koeffitsientini zarb berish usulida aniqlash.
3.Nazariy qism
Tog‘ jinsining mustaxkamlik koeffitsienti bizga burg‘ulash va portlatish ishlarida bug‘ulash stanogini, portlovchi moddlarni tanlashda undan tashqari uranni yer ostidan tanlab eritib olishda kerak bo‘ladi.
Tog‘ jinslarini mexanik yoki boshqa usullar bilan massivdan ajratib olinganda maydalanish jarayoni sodir bo‘ladi. Tog‘ jinslari massivda maydalanganda bir vaqtning o‘zida siqilishga σ_siq, cho‘zilishga σ_cho‘z, siljishga τ_sil, egilishga σ_egil bo‘lgan qarshilik kuchi vujudga keladi. Tog‘ jinslarining maydalanishga bo‘lgan umumiy qarshiligi quyidagicha buladi.


σ_may= (σ_siq+ σ_cho‘z+ τ_sil+ σ_egil)

Mustahkamlik bu-tog‘ jinslarining massivda bo‘layotgan har qanday madalanishga qarshi harakat qilayotgan ko‘satkichlar yig‘indisidir. Mustaxkamlik va chidamlilik tushunchasi bir-biridan butkul farq qiladi, mustaxkamlik bu-xarakatda bo‘lgan buzishga qo‘yilgan kuchga qarshilikdir.

Mustaxkamlik koeffitsienti birligi qilib glinaning mustaxkamlik koeffitsienti qabul qilingan, glinaning o‘rtacha mustaxkamlik koeffitsienti 100 kg/sm² ga teng. U xolda tog‘ jinsi mustaxkamlik koeffitsienti


f= , glina uchun
Prof. M.M. Protodyakonov(1911 g.) ko‘p sonli kuzatuvlar natijasida shuni aniqladiki, tog‘ jinslarining bir o‘q bo‘ylab siqilishga qarshiligi qancha katta bo‘lsa, cho‘zilishga, egilishga, siljishga va siqilishga qarshiligi ham katta bo‘ladi. Shuni xisobga olib, tog‘ jinslarining qarshiliklari har qanday sharoitda ham tog‘ jinslarining bir o‘q bo‘ylab siqilishga qarshiligiga mutanosib bo‘ladi. Shuning uchun tog‘ jinslarining maydalanishga bo‘lgan umumiy qarshiligi o‘rniga tog‘ jinslarining siqilishga bo‘lgan qarshiligi taklif qilindi. Unda tog‘ jinslarining mustahkamlik koeffitsient

Bu yerda σ_siq –to- jinsining bir o‘q bo‘ylab siqilishga bo‘lgan qarshiligi kg/sm² ;100-glinaning bir o‘q bo‘ylab siqilishga bo‘lgan qarshiligi, kg/sm².
Tog‘ jinslarining mustahkamlik koeffitsient va bir o‘q bo‘ylab siqilishga bo‘lgan qarshiligi orasidaga aniqroq frmulasi L.I. Baronaning empirik formulasida keltirilgan



Sinov uchun to‘g‘ri shakildaga namunani tayyorlash-yetarli darajada qiyin va og‘ir ish. Bundan tashqari o‘rta mustahkamlikdaga yumshoq tog‘ jinslaridan to‘g‘ri shakldagi namunani tayyorlashning imkoni yo‘q. Mustahkam tog‘ jinslarini kesish uchun ularni tabiiy xolatini uzgartiruvchi suv va chilvirlovchi parashoklar ishlatiladi.
Tog‘ jinslarining mustahkamlik koeffitsientini aniqlashni yengillashtirish uchun M.M. Protodyakonov (kichik) tomonidan tog‘ jinslariga zarb berishga ososlangan soddalashtirilgan uslubi ishlab chiqilgan.
Tog‘ jinslarining mustahkamlik koeffitsientini aniqlashni zarb berish uslubi, tog‘ jinslarini maydalashda talab qilinadiga ishlar mutanosibligi tartibini va yangi xosil bo‘ladigan xajim yuzalarini o‘z ichiga oladi.
Agar maydalash jarayoni o‘zgarishsiz qolsa, unda yanga hosil bo‘lgan yuza kattaligi turli materiallar uchun ularning mustahkamligiga teskari proporsional o‘zgaradi. Materiallar qancha chidamli bo‘lsa, yangi hosil bo‘ladigan yuza ham shuncha kam buladi va buning teskarisi. Tog‘ jinslariga zarb berish uslubida olingan mustaxkamlik koeffitsientining qiymati, M.M. Protodyakonov (katta) olgan mustaxkamlik koeffitsientining qiymatiga mos keladi.
1952 yilda Prof. M.M. Protodyakonov (kichik) tomonidan mustaxkamlikni aniqlashning eng sodda uslubi ishlab chiqilgan bo‘lib, bu usul bevosita zaboy oldida, karerda, shaxtada uskunani olib kelib joyida tog‘ jinsini mustaxkamlik koeffitsientini aniqlash imkonini beradi. Zarb berish uslubi xozirgi vaqtda ham nafaqat yumshoq tog‘ jinslarida balki qattiq tog‘ jinslarida ham keng qo‘llanilab kelmodja.