Ta'lim sifatining yuqori daraqada bo‘lishini ta’minlashga yo‘naltirilgan yondashuvlar

TA'LIM SIFATINING YUQORI DARAQADA BO‘LISHINI TA’MINLASHGA YO‘NALTIRILGAN YONDASHUVLAR
Allambergenova M.X.-p.F.N., dotsent, Juginisova J.I. – o‘qituvchi, Ajiniyoz
NDPI, Nukus, Kazbekova E. - bakalavriat, KDU Berdaq nomidagi, O‘zbekiston.
Anotatsiya. Ushbu maqolada taʻlim sifatining yuqori darajada bo‘lishini taʻminlashga yo‘naltirilgan yondashuvlar, taʻlim oluvchilarning bilish jarayoni kompetensiyalarini rivojlantirish, "kompetensiya", "kompetentlik" tushunchalari, taʻlim oluvchilarda bilish jarayoni kompetensiyalarini rivojlantirish strategiyalari haqida so‘z yuritiladi.
Tayanch so‘zlar: talim-tarbiya, bilim, ko‘nikma, malaka, kompetentsiyalar, kompetensiya, pedagogik texnologiya, metodologiya, mustaqil ta’lim, rejalashtirish
Аннотации. В данной статье рассматриваются подходы, направленные на обеспечение высокого качества образования, развитие компетенций познавательного процесса студентов, понятия «компетенция», “компетентность”, стратегии развития компетенций познавательного процесса учащихся.
Ключевые слова: образование и воспитание, знания, навыки, компетенции, компетентностный подход, педагогические технологии, методология, самостоятельное обучение, проектерование.
Annotation This article discusses approaches aimed at ensuring high quality education, the development of competencies in the cognitive process of students, the concepts of "competence", "competence", strategies for developing competencies in the cognitive process of students.
Keywords: education and upbringing, knowledge, skills, competencies, competency-based approach, pedagogical technologies, methodology, self-study, project.

Jahonning rivojlangan mamlakatlari safidan munosib o‘rin egallashga intilish yo‘lidagi keng ko‘lamli islohotlarni amalga oshirish, ularning tajribalarini o‘rganish, shu bilan bir qatorda hayotning barcha sohalarida yangidan-yangi yutuqlarga erishish bugungi kunning dolzarb vazifalari xisoblanadi. Turli sohalarda yo‘lga qo'yilayotgan xalqaro hamkorlik garchi o‘z samarasini berayotgan bo‘lsa-da, ammo, taʻlim tizimini har tomonlama mustahkamlash, erishilgan yutuqlarni boyitish, mavjud muammolarni bartaraf etish bizdan tashabbuskorlik, tadbirkorlik, ijodkorlik va mustaqillik ko‘rsatishni talab etmoqda. Ijtimoiy taraqqiyotning zamonaviy bosqichi uzluksiz taʻlim tizimi oldiga yosh avlodni har jihatdan barkamol etib tarbiyalash vazifasini qo‘ymoqda. Shu bois respublikamizda taʻlim sifati va mazmunini takomillashtirish, uni ilg‘or g‘oyalar bilan boyitish, bu davrda taʻlim oluvchilarning chuqur bilim olishlariga imkon beruvchi moddiy-texnik bazani mustahkamlashga alohida eʻtibor qaratilmoqda.

Mamlakatimiz ta'lim tizimida amalga oshirilayotgan ishlab chiqarish sifatining yuqorida bo‘lishini ta'minlashga qaratilayotgan bo‘lib, ushbu yo‘nalishda muvaqiyatni belgilovchidan biri ta’lim oluvchilarning zamonaviy bilim, ko‘nikma va malakalarni egallaganligi hamda bilish jarayoni kompetentsiyalarini rivojlantirishni ilmiy tadqiq etish texnikasi. Chunki, ijodkor, mustakil fikrlovchi shahslarni tarbiyalash mashqlari faqat ta’lim tizimida amalga oshirish. Bu o‘z o‘rnida talim tizimi tubdan isloh kilishni ta'lim tizimi, chunki mukammal ta’lim tizimi respublikalar kelajakdagi intellektualni ba’zi rivojlanishini belgilab beruvchi talim oluvchilarni har tomonlama ijodkor, mustaqil faoliyat yuritadigan qilib tarbiyalashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi [1]. Bugun respublikamiz taʻlim tizimida innovasion texnologiyalarga asoslangan taʻlim tizimini takomillashtirish, uning milliy zaminini mustahkamlash, ijtimoiy faol va malakali raqobatbatdosh kadrlar tayyorlashni jahon andozalari darajasiga chiqarish masalalarida tadqiqotlar olib borilmoqda. Taʻlim sohasidagi sifat o‘zgarishlari va yuqori samaradorlik ularning jahon taʻlim talablari bilan mosligi va taʻlim oluvchilarning o‘zlashtirgan kompetensiyalari qay darajada amaliyotga tatbiq qilinayotganligiga bog‘liq.
Taʻlim tizimidagi muammolarni o‘rganish va tahlillar zamonaviy taʻlim oluvchilarning kompetensiyalari tezkor rivojlanayotgan taʻlim jarayonlarining talablaridan orqada qolayotganini ko‘rsatmoqda. Bu holat pedagogik taʻlimni rivojlantirish va uzluksiz taʻlim jarayonida taʻlim oluvchilarda bilish jarayoni kompetensiyalarini rivojlantirish bilan bog‘lik muammolarning dolzarbligini ko‘rsatadi.
Yuqorida bildirilgan qo‘shimcha asosida ta’lim oluvchilarda bilish jarayoni kompetentsiyalarini rivojlantirish strategiyasini quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshiradi deb hisoblash mumkin:
- taʻlim oluvchilar eʻtiborini masalani hal qilishda qo‘llanilgan usulning keng qamrovliga qaratish;
- taʻlim oluvchilarda kompetensiyalarni rivojlantirishni dars maqsadi sifatida emas, balki darsda qo‘yilgan vazifani yanada samarali hal qilishga qaratilgan yangi yo‘l imkoniyat sifatida qaralishi;
- taʻlim oluvchilar o'zlari mustakil xulosa chiqarib topadigan yangi g‘oyalar ijodkorlik darslarining asosiy mahsuli sifatida qaralishi;
-axborotlarni yig'ish talqin rivojlantirishning muhim jihati sifatida qaralishi; qilishni kompetensiyalarni - shaxs kompetensiyalarni rivojlantirishni ta'lim olishda o‘tkazishgan mashg‘ulotlarining muhim, qamrovi jihatidan dars va darsdan birgalikda mashg‘ulotlardan ham tashkariga chiqadigan masala sifatida qaralishiXalkaro pedagogik amaliyotda taʻlim oluvchilarda bilish kompetensiyalarini rivojlantirish strategiyalarini ishlab chiqish va uni amalga oshirish mexanizmlarini loyixalashtirish xam nazariy ham amaliy jihatdan ilmiy asoslash muhim hisoblanadi. Bu davlat, jamiyat va shaxs ehtiyojlarining rivojlanish darajasi bilan taʻlim oluvchilarda bilish jarayoni kompetensiyalarini rivojlantirish jarayonlari subʻektlari (taʻlim oluvchi va pedagoglar)ning shaxsiy xislatlari va kasbiy kobiliyatlarini rivojlantirish darajasi va ilmiy-metodik taʻminot o'rtasidagi nomuvofiklikni bartaraf etish bilan bog'likdir.
Maʻlumki, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Uzluksiz taʻlim tizimida chet tillar bo'yicha Davlat dasturlarini tasdiklash to'g'risida"gi [3] karori asosida mamlakatimizda yangi tipdagi Davlat taʻlim standartlariga "kompetensiya" so'zi kiritila boshlandi. Buning asosiy sababi, BMT tomonidan umumeʻtirof etilgan "Barkaror rivojlanish taʻlimi"da uning barcha turlari yoki boskichlarida tayyorlov davlat talablari taʻlim oluvchining "kompetentlik darjasi"ga erishtirishdan iborat.
Kompetensiya keng qamrovli tushuncha bo'lib, u inglizcha "competence", yaʻni "maxorat", "qobiliyat" muayyan bir sohada bilimli, tajribali degan maʻnolarni anglatadi [4].
Kompetensiya shaxsi muayyan bir mahorat va qobiliyat darjasiga yoki tajribasiga egaligi. Uni shaxs hayot faoliyatining turli jabhalari, jumladan taʻlim uchun ham ishlatish mumkin. Mazkur tushuncha taʻlimga ilk bor. UNЕSKO tashkiloti qoshida tuzilgan E.For boshchiligidagi komissiyaning 1972-yildagi "o‘qimoq" degan maʻruzasi orkali kirib kelgan [5].
Komissiya o‘zining "Hayot uchun taʻlim" konsepsiyasi yaʻni qarashlar tizimida, uzluksiz taʻlim jarayonida shaxs kompetentligini quyidagi darajada baholashni taklif kilgan: bilimlardan foydalanmoq, ishni bajarmoq, birgalikda yashamoq va rivojlanmoq. Bu kompetentlik darajasini egallash shaxsning butun hayot faoliyati davomida amalga oshiriladi va unga shaxsiy yoki kasbiy muammolar tug‘ilgan tarzda taʻlim olish imkoniyatini beradi. Lekin, hanuzgacha uning asl maʻnosiga oid juda ko‘p fikr va mulohazalar mavjud.
Birinchisi, nazariy jihatdan olgan bilimlarini amalda qo'llay olish, deb tushuncha berish. Aytish mumkinki, kompetensiya bu nazariy olgan bilimlarini amalda qo‘llay olish emas.
Ikkinchisi, kompetensiyani bilim, ko‘nikma va malakalardan ajratib ko‘rsatish. Bu ham kompetensiyani noto‘g‘ri talqin qilishdir [6]. O‘quv dasturida belgilangan bilim, ko‘nikma va malakalarning o'zi kompetensiyaning Yuqorida bildirilgan qo‘shimcha asosida talim oluvchilarda bilish jarayoni kompetentsiyalarini rivojlantirish strategiyasini quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshiradi deb hisoblash mumkin:
- taʻlim oluvchilar eʻtiborini masalani hal qilishda qo‘llanilgan usulning keng kamrovliga qaratish;
- taʻlim oluvchilarda kompetensiyalarni rivojlantirishni dars maqsadi sifatida emas, balki darsda qo‘yilgan vazifani yanada samarali hal kilishga qaratilgan yangi yo'l. imkoniyat sifatida qaralishi;
- taʻlim oluvchilar o'zlari mustakil xulosa chikarib topadigan yangi g‘oyalar ijodkorlik darslarining asosiy mahsuli sifatida qaralishi;
-axborotlarni yig‘ish talqin rivojlantirishning muhim jihati sifatida qaralishi; qilishni kompetensiyalarni-shaxs kompetensiyalarni rivojlantirishni ta'lim olishda o‘tkazishgan mashg'ulotlarining muhim, qamrovi jihatidan dars va darsdan birgalikda mashg'ulotlardan ham tashkariga chikadigan masala sifatida qaralishi Jahonning rivojlangan mamlakatlari safidan munosib o‘rin egallashga intilish yo‘lidagi keng ko‘lamli islohotlarni amalga oshirish, ularning tajribalarini o‘rganish, shu bilan bir katorda hayotning barcha sohalarida yangidan-yangi yutuqlarga erishish bugungi kunning dolzarb vazifalari hisoblanadi. Turli sohalarda yo'lga qo'yilayotgan xalqaro hamkorlik garchi o'z samarasini berayotgan bo‘lsa-da, ammo, taʻlim tizimini har tomonlama mustahkamlash, erishilgan yutuqlarni boyitish, mavjud muammolarni bartaraf etish bizdan tashabbuskorlik, tadbirkorlik, ijodkorlik va mustaqillik ko'rsatishni talab etmokda. Ijtimoiy taraqqiyotning zamonaviy bosqichi uzluksiz taʻlim tizimi oldiga yosh avlodni har jihatdan barkamol etib tarbiyalash vazifasini qo'ymoqda. Shu bois respublikamizda taʻlim sifati va mazmunini takomillashtirish, uni ilg'or goyalar bilan boyitish, bu davrda taʻlim oluvchilarning chuqur bilim olishlariga imkon beruvchi moddiy-texnik bazani mustahkamlashga alohida eʻtibor qaratilmoqda.
Mamlakatimiz ta'lim tizimida amalga oshirilayotgan ishlab chiqarish sifatining yuqorida bo‘lishini ta'minlashga qaratilayotgan bulib, ushbu yo‘nalishda muvaqiyatni belgilovchidan biri talim oluvchilarning zamonaviy bilim, ko‘nikma va malakalarni egallaganligi hamda bilish jarayoni kompetentsiyalarini rivojlantirishni ilmiy tadqiq etish texnikasi. Chunki, ijodkor, mustakil fikrlovchi shaxslarni tarbiyalash mashqlari faqat talim tizimida amalga oshirish. Bu o‘z o‘rnida ta’lim tizimi tubdan isloh kilishni ta'lim tizimi, chunki mukammal talim tizimi respublikalar kelajakdagi intellektualni ba’zi rivojlanishini belgilab beruvchi ta’lim oluvchilarni har tomonlama ijodkor, mustaqil faoliyat yuritadigan qilib tarbiyalashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi [1]. Bugun respublikamiz taʻlim tizimida innovasion texnologiyalarga asoslangan taʻlim tizimini takomillashtirish, uning milliy zaminini mustahkamlash, ijtimoiy faol va malakali rakobatbardosh kadrlar tayyorlashni jahon andozalari darajasiga chiqarish masalalarida tadqiqotlar olib borilmokda. Taʻlim sohasidagi sifat o'zgarishlari va yuqori samaradorlik ularning jahon taʻlim talablari bilan mosligi va taʻlim oluvchilarning o'zlashtirgan kompetensiyalari qay darajada amaliyotga tatbiq qilinayotganligiga bog‘liq.
Taʻlim tizimidagi muammolarni o'rganish va tahlillar zamonaviy taʻlim oluvchilarning kompetensiyalari tezkor rivojlanayotgan taʻlim jarayonlarining talablaridan orkada kolayotganini ko'rsatmoqda. Bu xolat pedagogik taʻlimni rivojlantirish va uzluksiz taʻlim jarayonida taʻlim oluvchilarda bilish jarayoni kompetensiyalarini rivojlantirish bilan bog'lik muammolarning dolzarbligini ko‘rsatadi. – ta’lim olning bilish kompetensiyalarini rivojlashtirishga yuuvchilarni jihozlash mustaqil yaratishning metod va metodlarini tizimlashtirish;
- ta'lim oluvchilarning bilish vakolatlari rivojlanganligini asoslovchi komponent (motivatsion, kognitiv, operativ-texnolog, refleksiv-baholash) lar ko‘rsatkichlari va mezonlarini aniqlash. Ushbu saqlashni amalga oshirishni uzluksiz ta'minlashda faoliyat yurituvchi pedagoglardan kasbiy mahoratii, o‘z ustida muntazam izlanish, zamonaviy o'qitish metodika va metodlaridan xabardor bo'lish, taʻlim sifatining yukori darajada bulishini taʻminlashga yo‘naltirilgan yondashuvlarga amal qilish kabilarni talab etadi. Bu o‘z navbatida taʻlim oluvchilarning bilish jarayoni kompetensiyalarini rivojlantirishda muhim hisoblanadi.