Ta'lim texnologiyasining dolzarbligi Reja

Ta'lim texnologiyasining dolzarbligi
Reja

1. 
   To’liq o’zlashtirish texnologiyasining asosiy tavsifi.
   

1. 
   Ta’limning mazkur texnologiyasining ketma-ketlik qoidasi.
   

2. 
   Texnologiya tushunchasining vujudga kelishi.
   
3. 
   Texnik tushuncha takomillashishi, xorijiy mamlakatlarda pedagogik texnologiya.
   

I.Mustaqil Respublika sharoitida xalq ta‘limi o‘ziga xos rivojlanish davrini boshidan kechirmoqda. Bu o‘ziga xoslik eng avvalo ta‘lim-tarbiya mazmunini milliylashtirish, ya‘ni o‘zimizning juda boy o‘tmish tariximiz, madaniyatimiz, fanimiz, tilimiz o‘z mohiyati bilan juda chiroyli, yuksak insoniy, axloqiy mazmunga ega bo‘lgan milliy urf-odatlarimiz asossida jamiyatimiz kelajagi bo‘lgan yosh avlodni o‘qitish baxtiga muyassar bo‘ldik. Mana shu sharoitda xammamizdan juda katta ko‘tarinkilik bilan jamityaimizning yosh avlodni yuksak vatanparvarlik,xalqparvarlik, milliy g‘urur ruhida tarbiyalashimizni taqazo qiladi. Yuksak axloqiy sifatlarni tarbiyalash, eng avvalo, o‘zimizda bu sifatlarni mujassamlashtirishni talab qiladi. Shu bilan birga ta‘lim-tarbiyaga yangicha yondashish, yangi uslub va mazmun, shakl va vositalardan foydalanishni ham taqazo qiladi. Bu masalalarni esa yangi pedagogik texnologiya asosida amalga oshirish mumkin.

Kadarlar tayyorlash Milliy dasturini xayotga tadbiq etish uchun davlat ta‘lim standartlari asosidagi uzluksiz ta‘lim tizimini tubdan isloh qilish yo‘lid keng miqyosli ishlar amalga oshirilmoqda. Bunda ta‘limning insoniyligi milliy mustaqillik printsiplariga, xalqimizning boy ma‘naviy va intelektual merosi, umuminsoniy qadriyatlarni ardoqlash ruhiga alohida e‘tibor berilayotir.
Milliy dasturning strategik maqsadlariga erishi yangi pedagogik va axborot texnologiyalari ,yangi o‘quv reja va dasturlari, o‘quv-metodik majmualar, yosh avlodni o‘qitish va tarbiyalashning zamonaviy shakl va uslublarini qo‘llashning o‘rni, ahamiyati kattadir.
Pedagogik texnologiya ta‘lim sohasidagi mexanizmlari quyidagilardir:
-ta‘lim muassasalarida ijodiy muhit yaratish, ilmiy pedagogik xodimlar orasida
tashabbuskorlik va yangilikka bo‘lgan qiziqishni orttirish;
-ta‘lim sohasidagi ijodkorlikni ,yangiliklarni qabul qilish va keng yoyish uchun ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlarni yaratish;
-izlanuvchanlik faoliyatini rag‘batlantirish, uni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash mexanizmlarini ishga solish;
-nisbatan istiqbolli yangiliklarni, samarali loyihalarni amalda xarakatdagi ta‘lim tizimiga joriy etish, to‘plangan yangilik va tajribalarni doimiy xaraktadagi umumta‘lim tizimi rjimiga singdirish.
Shu bois mamlakatimizda ta‘lim tizimini takomillashtirish va uni hozirgi zamon talablariga moslashtirish, zamonaviy informatsion texnologiyalarga asoslangan jahon andozalari darajasidagi tizimni yaratish umumdavlat siyosatining muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanmoqda. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturida” uzluksiz ta‘lim tizimini tatbiq etish asosida, jamiyatning rivojlanishi talablarini hisobga olgan holda, etuk mutaxassislarni tayyorlash, ularning malakasini oshirish va qayta tayyorlash masalalariga katta e‘tibor berilgan. Bu vazifalarni hal qilish uchun esa birinchi navbatda o‘quv jarayonini tubdan isloh qilish, unga jahonning rivojlangan davlatlarida keng qo‘llanilayotgan zamonaviy pedagogik texnologiyalarni izchillik bilan tadbiq etish zarur.
Pedagogik texnologiyalarga asoslangan zamonaviy ta‘lim tizimining asosiy pedagogik usullari an‘anaviy ta‘lim tizimidagi pedagogik usullardan tubdan farq qiladi.
Birinchidan, ta‘lim tizimining texnologik asosda jadal rivojlanib borganligi uchun o‘quv kurslarini ishlab chiqish murakkablashadi va o‘qituvchidan pedagogik faoliyatning maxsus usullari va malakalaridan foydalanishni talab etad.
Ikkinchidan, zamonaviy informatsion texnologiyalarga asoslangan o‘quv jarayonida asosiy figura o‘quvchi hisoblanganligi uchun, o‘qituvchi asosan o‘quvchining berilgan murakkab o‘quv axborotlaridan osonlik bilan foydalana olishiga yordam berish, talabalarning mustaqil ta‘lim olish faoliyatiga imkoniyat yaratish vazifalarini amalga oshiradi.
Uchinchidan, zamonaviy ta‘lim tizimida o‘qituvchi va talabalar orasidagi o‘zaro individual munosabat, zamonaviy axborot texnologiyalari imkoniyatlari ta‘siri faollashadi.
II.Jamiyatning har bir faol fuqarosi XX1 asr bo‘sag‘asida turar ekan, o‘tgan yillarni baholashga va kelajak hayotini turli qirralarini belgilab olishga urinishlari tabiiydir. Ta‘lim sohasida ham bunday ishlar amalga oshirilmoqda. Ilmiy texnikaviy taraqqiyot nafaqat ishlab chiqarishning ko‘p sonli tarmoqlariga, balki madaniy soxasiga, ijtimoiy-gumanitar bilimlar doirasiga ham yangi texnologiyalarni joriy etishni taqazo etmoqda. Shu boisdan keyingi yilarda diqqat markazimizda turgan dolzarb masalalardan biri pedagogik texnologiya xisoblanadi.
Ma‘lumki, keyingi yillarda “pedagogik texnologiya”, “Yangi pedagogik texnologiyalar”, “ilg‘or pedagogik texnologiyalar” tushunchalari pedagogik adabiyotlarda keng qo‘llanilmoqda. Pedagogik texnologiyaga doir ayrim ishlarda uning mohiyatini yoritishga xarakat qilingan. Qator maqolalari e‘lon qilingan prof. N.Saidaxmedov: “Bu so‘z fanga 1872 yilda kirib keldi va yunoncha «texos”-hunar, san‘at va “logos”- fan so‘zlaridan tashkil topib “hunar fani” ma‘nosini anglatadi. PT – bu o‘qituvchi /tarbiyachi/ tomonidan o‘qitish /tarbiya/ vositalari yordamida o‘quvchilarga ta‘sir ko‘rsatish va bu faoliyat maxsuli sifatida ularda oldindan belgilab olingan shaxs sifatlarini shakllantirish jarayoni deb atasak xato bo‘lmaydi degan xulosaga keladi.
Asrimizning 40-50 yillarida o‘quv jarayoniga texnik vositalarning (radio, kino, nazorat vositalari) joriy etilishi PTga tenglashtirildi. Faqat 60 yillarning o‘rtasida, 70 yillarda bu tushuncha mazmuni chet el pedagogik nashrlarida (AQSH, Yaponiya, Italiya, Vengriya) va xalqaro konferentsiyalarda keng muxokama etila boshlandi va uning ilmiy- tadqiqot natijalariga ko‘ra ikki yo‘nalishi kursatildi. Birinchi yo‘nalish PTni “o‘qitishni texnik vositalar”ini qo‘llash sifatida belgilasa (M.Klark, Xokridj-Buyuk Britaniya; K.CHeduik, D.Fini-AQSH, S.G.SHapovalenko-Rossiya), ikkinchi-“o‘quv jarayoni texnologiyasi” sifatida qaraldi (T.Samakato-Yaponiya, K.Brusling-SHvetsiya,T.A.Ilina-Rossiya).
Tizimli yondashish ta‘siri ostida asta –sekinlik bilan PT mohiyatiga aniqlik kiritila borildi va rus olimasi N.,F.Talizina uning mohiyatini «belgilangan o‘quv maqsadiga erishishning usullarini aniqlashdan iborat” deb tushuntirdi. Yuqorida keltirilgan ta‘riflardan ko‘rinib turibdiki, o‘tgan yillarda PT o‘quv jarayonini belgilangan ta‘lim maqsadi va mazmunidan kelib chiqib loyihalash deya ifodalandi. Bu bir jihatdan to‘g‘ri, lekin teranroq fikr yuritilsa, uning bir yoqlamaliligi yaqqol tashlanadi, yoki bunday yondashishda o‘quvchi shaxsi inkor etilyapti. Bu kamchiliklarni birinchi bo‘lib V.P.bespalko payqadi va o‘zining yirik asarida “PT-bu o‘qituvchi mahoratiga bog‘liq bo‘lmagan holda pedagogik muvaffaqiyatni kafolatlay oladigan o‘quvchi shaxsini shakllantirish jarayonining loyihasidir” deb ta‘rifladi. /qarang: V.P.Bespalko. Pedagogika i progressivnie texnologii obucheniya, M., 1995/.
Shu o‘rinda ta‘kidlash joizki, 80-yillardayoq V.P.Bespalko tomonidan «pedagogik texnologiya”ning ilmiy maktabi yaratildi.
Ta‘lim - insonlar faolligini belgilaydigan muhim bir tarmoqqa aylanmoqda. Shuning uchun ta‘lim tizimida inson faoliyati Bilan bog‘liq ko‘pgina muammolarni hal etish zarur. O‘z-o‘zidan ko‘rinib turibdiki, bu vazifalarni ilmiy-texnik jarayonning o‘zgarishi bilan bog‘liq holda ta‘lim nazariyasini yaratish, ya‘ni fanni jamiyatning faol, samarali ishlab chiqarish kuchiga aylantirish orqali amalga oshirish mumkin.
Pedagogik texnologiyaning ta‘limdagi amaliylik hamda tashkiliy-uslubiy imkoniyatlarini amalga oshirishga yo‘naltirilganligi, uning aniq vositalar yordamida hayotga tadbiq etilishi butun jahon pedagoglarining unga e‘tiborini kuchaytirmoqda. Bu yo‘nalishga turlicha qarashlar mavjud, ba‘zi pedagoglar pedagogik texnologiyada ta‘limni tabaqalashtirish vositasini ko‘rmoqdalar, boshqalari undan kam mehnat sarflab yuqori natijalarga erishish imkoniyatlari, pedagogik texnologiyada barcha ta‘lim oluvchilarni oldindan belgilangan bilim, ko‘nikma va malakalar darajasiga etkazish mumkinligi qiziqtirmoqda. Ba‘zi pedagoglar ta‘limni “texnologiya”lashtirish yordamida ommaviy ta‘lim amaliyotida tub burilish yasashga umid bog‘lagan edilar.
50-yillarning o‘rtalarida ta‘limda texnik vositalarni qo‘llash masalalari “pedagogik texnologiya” yo‘nalishi yuilan qo‘shilib ketdi. Bunda asosiy e‘tibor o‘quvchilarning ko‘lamini kengaytirishda texnik vositalar imkoniyatlarini oshirishga, ularning axborot sig‘imi hamda uzatish sifatlari, ta‘limni individuallashtirishga asosiy e‘tibor berildi va berib kelinmoqda. Bunday tadqiqotlar texnik imkoniyatlarning tayanch nuqtasi sifatida olinib, o‘quv jarayonini “texnologiyalashtirishning tashqi jihatlariga asosiy e‘tiborni qaratadi.
60-yillarning boshlariga kelib dasturlashtirilgan ta‘lim, o‘quv jarayoniga o‘tish “texnologiya” tushunchasining tayanch nuqtasi bo‘lib qoldi. Dasturlashtirilgan ta‘limni amalga oshirishda alohida qism holida emas, izchil amalga oshirish talabi qo‘yildi. Dasturlashtirilgan ta‘lim va o‘rgatuvchi mashinalar bo‘yicha birlashgan (AQSH) tavsiyalarida yaxlit ta‘lim dasturining “texnologiya” tushunchasi ilgari surildi. U o‘z ichiga ta‘lim maqsadlari, ularni o‘zgartirish va baholashning mos ravishdagi mezonlari, ta‘lim muhitining aniq tavsifini qamrab oladi. Bu esa o‘rgatirsh majmuasini to‘laligicha qayta tashkil qilish tushunchasiga mos keladi.
Ta‘limni “texnologik” yo‘nalishda ko‘rishning umumiy mezoni uning aniq va batafsil belgilangan maqsadga yo‘naltirilganligidadir. Bu holada har bir maqsadni amalga oshirish uchun alohida qonuniyat, jarayon, ketma-ketlik va unga mos amallar majmui mavjud bo‘lishi asos sifatida olinadi. “Pedagogik texnologiya”ning vositaviy yo‘naltirilganligi unng turli uslublar asosida turli ta‘lim tizimlarini ko‘rishdagi keng imkoniyatlarini belgilab beradi. Bunda ta‘limning tashkiliy jihatlari, olinadi, go‘yoki tashqaridan belgilangan maqsadlarga erishish usuli sifatida qaraladi. Mos ravishda amalga oshirilishi talab etiladigan jarayonlar taxlili va ularni saralash o‘quv faolyati mazmunini hisobga olmagan holda olib boriladi. Faqatgina “pedagogik texnologiya” doirasida aniqlab olinadigan maqsadlarning empirik (amaliy) tahlili beriladi. Ta‘lim maqsadlarining ajratilgan taxlili “texnologik” ishlanmalarning didaktik jihatdan to‘laqonli bo‘lmasligi empirik tavsisda bo‘lishiga olib keladi.
III. O‘quv jarayonining har qanday qismi uning loyihalanishiga texnologik jihatdan yondashilganda quyidagi asosiy bosqichlarga ega bo‘ladi:
-ta‘lim bosqichining umumiy maqsadini belgilab olish:
-umumiy maqsadni shakllantirishdan uni ixtisoslashtirishga o‘tish;
-o‘quvchilarning bilim darajasini tashxis qilish;
Bosqichlar ketma-ketligi tavsifi o‘qituvchi xarakatlarining davriy takrorlanuvchi ketma-ketligi bo‘lib, u ko‘p marotaba mos ravishda maqsadlar, aniq nazorat usullari va ta‘lim jaaryoni turlari bilan takrorlanib, ta‘lim jarayonini nihoyasiga etkazadi.
IV.
Umuminsoniy qadriyatlarni ijodiy o‘rganis va hayotimizga tatbiq etis davri keldi. Milliy dasturda ta‘kidlanganidek, yaqin kelajakda “kadrlar tayyorlas sohasidagi hamkorlikning xalqaro huquqiy bazasi yaratiladi, xalqaro hamkorlikning ustuvor yo‘nalislari ro‘yobga ciqariladi, xalqaro ta‘lim tizimlari rivojlantiriladi”.
Endi pedagogik texnologiya nazariyasining vujudga kelisi va rivojlanisi tarixiga nazar taslaymiz.
30-yillarda “pedagogik texnika” tusuncasi maxsus adabiyotlarda paydo bo‘ldi va u o‘quv masg‘ulotlarini aniq va samarali taskil etisga yo‘naltirilgan usul va vositalar yig‘indisi sifatida qaraldi. Suningdek, bu davrda PT deb o‘quv va laboratoriya jihozlari bilan muaomala qilisni uddalas, ko‘rgazmali qurollardan foydalanis tusunildi.
40-50-yillarda o‘quv jarayoniga o‘qitisning texnik vositalarini joriy etis davri boslandi. Ayniqsa kino, radio, nazorat vositalari, ulardan foydalanis metodikasi PTga tenglastirildi.
60-yillarning o‘rtalarida bu tusunca mazmuni cet el pedagogik nasrlarda keng muhokamaga tortildi. 1961 yildan boslab AQSda “Pedagogik texnologiya”, 1964 yildan Angliyada “Pedagogik texnologiya va dasturli ta‘lim”, Yaponiyada esa 1965 yildan “Pedagogik texnologiya” jurnallari cop etila boslandi. 1971 yilda xuddi su nomli jurnal Italiyada ciqarila boslandi.
PT muammosining o‘ta dolzarbligi hisobga olinib, uning ilmiy asoslarini tadqiq qilis maqsadida maxsus korxonalar tuzildi. Misol ucun, 1967 yilda Angliyada pedagogik texnologiya Milliy Kengasi taskil etildi va 1970 yildan boslab “Pedagogik texnologiya” ciqa bosladi.
AQSH ning qator universitetlari va ilmiy markazlarida ham PT muammolariga jiddiy e‘tibor beriladi. 1971 yilda maxsus “Kommunikatsiya va texnologiya Assotsiya”si (Association for Educational Communications and Tecnology) faoliyat ko‘rsata bosladi. Hozirgi kunda bu taskilotning barca statlarda va Kanadada 50 dan ziyod filiallar islab turibdi.
Yaponiyada PT muammolari bilan to‘rtta ilmiy jamiyat sug‘ullanmoqda, faol harakatdagi pedagogik texnologiya Markaziy Kengasining 22 ta davlat universitetlarida markazlari mavjud. Har uc oyda yapon tilida ciqadigan “Pedagogik texnologiya sohasida tadqiqotlar” (Educational Tecnology Researc) jurnallarida yirik olimlarning ilmiy islari o‘z o‘rnini topmoqda. Yaqinda Umumyapon pedagogik texnologiya Markaziy Kengasi (Te Japanese Council of Tecnology Centers) tuzilib, bu sohada xalqaro aloqalar o‘rnatis islari bilan mashur.
Didaktikaning bu yunalisiga e‘tibor nihoyatda osib borisini 70-yillarda o‘tkazilgan qator xalqaro konferentsiyalar tasdiqlaydi. Sunday xalqaro konferentsiyalar 1966 yildan boslab har yili bahorda Angliyada o‘tkazilib kelinadi va anjuman materiallari “Pedagogik texnolgiya jihatlari” (Aspects of Educational Tecnology) nomida nasr qilinadi.
Shu kabi ma‘lumotlarni keltirisni g‘arb davlatlari misolida yana ham davom ettiris mumkin, biroq 1-cizma bunga ehtiyoj qoldirmaydi. Yuqoridagilarning o‘ziyoq PT pedagogika nazariyasi va amaliyoti sohasidagi alohida hodisa sifatida diqqat markazda turganligini, 60-yillardan boslab chet ellarda yangiyunalis sifatida sakillanganligini ta‘kitlab turibdi. Tahlillarning ko‘rsatisica, bu davrda PT ikki yo‘nalisda muhokama qilindi va rivojlantirildi: birincisi- o‘quv jarayoniga texnik vositalarini qo‘llas bilan bog‘liq bo‘lsa (su jumladan dasturli ta‘limning texnik vositalari), ikkincisi- o‘qitis texnologiyasi masalalarini, ya‘ni o‘quv materiallarni tahlil qilisdan tortib ta‘lim jarayonini turlica nasrli va texnik vositalardan jamuljam foydalangan holda tizimli taskil etisga qadar bo‘lgan keng doiradagi muammolarni qamrab oladi.
Shu yerda birinci konferensiya materiallari (1966 yil) to‘plamning kiris maqolasida yozilgan juda muhim dalilni keltiris o‘rinlidir: “pedagogika” va “texnologiya”larni qo‘sis mantiqi tortisuvlarga sabab bo‘lyapti. Cunki “texnologiya” so‘zi sinf xonasiga texnikani kiritis va“degumanizatsiya” (insonparvarlikdan voz kecis) g‘oyasi bilan tavsiflanisi pedagogik kasb vakillarini co‘citis mumkin”. Albatta, bu fikr ma‘lum darajada to‘g‘ri bo‘lisi mumkin. Biroq texnokratik fikrlas(texnikaning inson va uning qadryatlari ustidan ustunligi) fanda qoralanadi yoki inson hec qacon “temir masina”ga tobe bo‘lmaydi, balki uni o‘z aql-zakovati bilan yaratadi va bosqaradi. Bu muammoning psixologik jihatlari bo‘lib kam o‘rganilgan soha.
70-yillarntng bosiga kelib o‘quv jihozlarining turli xillarini va o‘qitisning predmetli vositalarini loyihalas va islab ciqisni yo‘lga qo‘yis zaruriy sartlardan biriga aylandi, ularsiz ilg‘or metodika va o‘qitis sakllari samarasiz bo‘lisi, ta‘lim sifatiga erisib bo‘lmasligi anglab yetildi. Su boisdan sotsialistik lagerdagi davlatlarda ham bu sohada ma‘lum hajmdagi islar amalga osirildi. Jumladan, 1965 yilda sobiq SSSR Pedagogika Fanlari Akademiyasida “O‘quv jihozlari va o‘qitisning texnik vositalari” ilmiy teksiris instituti taskil etildi va hozir ham Rossiya ta‘lim akademiyasi instituti sifatida faoliyat ko‘rsatayapti. 1973 yilda Vengriyada “O‘qis texnologiyasi Davlat Markazi” bevosita YuNYeSKO tasabbusi bilan dasturi asosida taskil etildi va uning asosiy vazifasi o‘qitis texnologiyasining yangi qirralarini kasf etis,mutaxassislar tayyorlas tizimini takomillastiris bo‘yica ilmiy tadqiqotlarni rivojlantiris kabi masalalardan iborat bo‘ldi.
YUNESKO insonparvar va taraqqiyparvar taskilot sifatida xalqaro muammolarni o‘rganis bilan muntazam sug‘ullanib kelmoqda. 1971 yilda YUNESKO sobiq bos direktori Rene Frantsiya Bos vaziri (ayni vaqtda Ta‘lim vaziri) Edgaro Foraga murojaat qilib maxsus guruhga rahbarlik qilisni, tezkor o‘zgarislar ro‘y berayotgan bir saroitda jahon ta‘limi oldiga qo‘yilgan maqsadni va uni amalga osiris ucun aqliy va moddiy vositalar miqdorini belgilab berisini iltimos qildi.
Sunday qilib, 1972 yilning kec kuzida Buyuk Britaniya va Frantsiya kitob do‘konlarida “Yasas ucun o‘qis. Dunyo tarbiyasi bugun va ertaga” (Learning to be Te world of edication today and tommorrow) kitobi paydo bo‘ldi. Bu voqeaga roppa-rosa 30 yil vaqt o‘tgan bo‘lsa-da, ma‘ruzaning asosiy g‘oyalarini eslas foydadan xoli bo‘lmaydi. Boz ustiga bu kitob bosqalari kabi mamlakatimiz keng auditoriyasiga kirib kelmadi, kutubxonalarimiz boyligiga aylanmagan.
Komissiya tomonidan jahon ta‘limining joriy holati tahlil qilinib asosiy yo‘nalislari belgilandi. Komissiya milliy Kontseptsiya, suningdek maorif va tarbiyani rivojlantiris strategiyasini islab ciqis ucun o‘z tavsiyalarini ifoda etdi. Bu kontseptsiyaning bos g‘oyasi : inson butun hayoti davomida tiklanis holatida bo‘ladi, demak u o‘z potentsialini faqat uzluksiz ta‘lim jarayonidagina amalga osiradi – doimo yangiliklarni bilisga va mavjud tajribalarini faollastirisga intiladi. Su boisdan ma‘lumotlilik faqat ma‘lum hajmdagi bilimlarni uzatis bilan bog‘liq holda emas, inson o‘z hayoti davomida tiklanis jarayonining mantiqini aniqlaydigan omil sifatida tusunis kerak. Eng asosiysi, Edgaro Fora tomonidan “zamonaviy texnologiya ta‘limni modernizatsiyalasda harakatlanuvci kuc” ekanligi qayd etildi.
Bu davrda ta‘lim tizimidagi o‘zgarislar turli mamlakatlarda turlica kecdi : ba‘zi birlari amaliyotdagi mavjud ta‘limni takomillastirisni afzal ko‘rsalar, bosqalari o‘z oldilariga hozirgi ta‘lim tizimini yangisiga almastirisni maqsad qilib qo‘ydi. Nihoyat, ucincilari esa jamiyatni o‘zgarmasdan turib ta‘lim tizimini isloh qilis mumkin emasligini, vaqtni boy bermasdan yoslar