Таълим вазирлиги ж. Х. Хужаев усимликлар физиологияси


Download 6.15 Mb.
Pdf ko'rish
bet68/83
Sana10.09.2023
Hajmi6.15 Mb.
#1675160
1   ...   64   65   66   67   68   69   70   71   ...   83
Bog'liq
O simliklar fiziologiyasi (J.Xo jayev)

ЭТИЛЕН
. Эгилен 
хрм
усимликларда \осил буладиган табиий бирикмадир. 
Эгиленнинг(СН
2
= СН,) физиологиктаъсирини биринчи марта 1901 йилда 
Д.Н.Нелюбов ёзган эди. Кейинчапик Ю.В.Ракитин табиий этиленнинг 
усимликлардаж физиологии а^миягини хэдэ томонлама урганиб, у мсваларнинг 
пишишидй иштирок этадиган гормон, деган фикрни илгари'сурди.'
Этилен меваларнинг пиш иш ини, мева, баргларнинг туки л и ш и ни
тезлаилиради, поя \амда илдизларнинг Усишини тухтатади. Хужайра- 
ларнинг булиниш ва чузилиш фазаларини сусайтиради, умуман кариш 
жараёнини жадаллаштиради. Чунки у асосан кариётган баргларда ва че- 
валарда куп синтехпанали.
8.4. Ф И З И О Л О Г И К ФАО Л С У Н Ъ И Й М О ДДАЛАР
Кшилокхужапигида физиологик фаол моддаларнинг сунъий шакллари- 
дан фойдаланиш йилдан-йилга ошмокда. Улар асосан бир неча йуналишда: 
Усиш ва ривожланишнитездаштириш; усишнитухгатиш ва пиш иш ни тез- 
латиш; бегона утларга карши курашишда и шпат ил ад и.
Усиш ва ривожланишни тсзлашгириш жараёнида кУлланиладиган мод- 
далардан бири гетероауксиндир (C ]nH v0
2
N ). У каламчаларнинг илдиз чи- 
Кариш кобилиятини кучайтиради. Мевали дарахтлар кучатларини гегсро- 
ауксиннинг паст концентрапияли эритмасида бир нсча coai давомида 
ивитиш уларнинг \аётчанлигини оширади к учдай кучатлар тез илдиз 
чик,ариб, фаол уса бошлайди. Бунинг учун каламчалар ёки экиладиган 
мева дарахтлари кучагларининг морфологик пастки кисми 12-24 соат да­
вомида гстсроауксиннинг 0,005-0.02 фоиз эритмасига ботирилиб цуйилали.
Гиббереллиилар киишокхужалигида асосан 
0
,
0001
-
0,1
фоизэритма\алида 
ишлатилади. Улар сувда ёмон эриганлиги учун аввал этил спиртида эрити- 
либ, кейин сув билан аралаштирилади. Сунгра усимликларга пуркалади.
Асримизнинг 70-йилларида соби^С С С Р Ф А Сибир булимидаги ц и ­
тология ва генетика институтида гиббереллинларнинг янги бирикмаси
www.ziyouz.com kutubxonasi


ишлаб чикдпди ва унга “ гибберсиб “ деб ном берилди. Бу бирикманинг 
таркиби анча мураккаб булиб, унга барча табиий гиббереллинлар кира- 
ди. Гиббереллин кислотасидан (А }) анча фаол ва олиниши арзон \исоб- 
ланади. Усимликларнинг Усиш ва ривожланишини тезлаштиради. Сама- 
радорлиги гиббереллин кислотасидан юкрри туради. Масалан, помидор- 
ларга гуллаш фазасинингбошланишида гиббереллиннинг 0,005-0,0075 
эритмаси пуркалганда \осилдорлик 15-20 ц.га ошган.
Гиббереллинларнингсамарадорлиги, айникса, уругсиз меваларда, узум- 
чиликда, канон, тамаки, помидор ва бошкаларда анча юкори булади.
Гиббереллин кислотаси таъсир эттирилган узум нинг ки ч и к ш ин- 
гиллари жуда йириклаш иб кетади. Бу асосан майда меваларнинг уси- 
ши фаоллашиши натижасида содир булади.
Энди йигиш гирилиб олинган картошка туганакларига гиббереллин 
кислотасининг паст концентрацияли эритмаси (
1- 2
мг/л) таъсир этти- 
рилгандауларнингусишитезлашади. Бу.усулдан картошка иккинчи мар­
та экиладиган жанубий худудларда фойдаланиш катта а\амиятга эга.
Ф и зи о л о ги к фаол сунъий моддалар сабзавотчиликда ва мевачи- 
ликда ёш мева тугун ла ри ни нг ва хом меваларнинг тукилиб кетишига 
к,арши хам ишлатилади.
Усишни тухтатиш ва хом меваларнинг нишишини тезлатиш мак;сади- 
да этилендан фойдаланиш мумкин. Усимликларнинг хадданташкрри усиб 
кетишига (натижада ётиб крлиш и) ^арши ретардантлардан (хлорхолин- 
хлорид, тур, алар ва бош^алар) фойдаланилади. Буларнинг асосий таъсир 
этиш механизми устиришни тезлатувчи моддаларнинг фаоллигини па- 
сайтиришдан иборат. Ретардантлар галлаларнингётиб колишига, сабза- 
иотларнинг усиб кетишига к,арши к^прок,ишлатилади.
8.5 У С И М Л И К Л А Р Н И Н Г Т И Н И М \О Л А Т Л А Р И
Юксак усимликларнинг усиш жараёни маълум даврийлик хусусиятига 
)га. Э нг фаол усиш, секин усиш ва тиним даврлари ритмик равишда 
навбатлашиб туради. Бундай ритмик даврийлик йил фаслларинингалмаши- 
нибтуриши билан боглик;. Факрт доим нам ва хрво харорати кам узгарадиган 
[
ропик ерларда усимликлар бугун йил давомида тухтовсиз уса олади. Фасллар 
асосила иьужм шароити узгарадиган барча ерларда усимликлар куздан 
бошлаб, асосан кишда усишдан тухтайди, баргларни тукади, хатто ёш 
мовдаларидан хам ажралади, яъни тиним холатигаУтади. Тиним холатида 
барча \аётий жараёнлар тула тухтамайди, балки фаол молда алмашинув 
жараёни жуда секинлашади. Тиним \олатига угган дарахтлар, буталар, куп 
й и л л и к утлар, туганаклар, илдизпоялар, уруглар ва умуман ти р и к 
\ужайраларга эга булган усимлик органлари ва бутун усимликда нафас 
олиш тухтамайди. Фацат нафас олиш жадаллиги жуда паст булади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Усимликлардаги и к к и хил тиним лик яхши урганилган: мажбурий 
тинимлик; физиологик тинимлик.
Мажбурий тиним ликнинг асосий сабабчиси таш ки шароит омилла- 
ридир. Яъни усиш учун зарур ш ароитнинг й у ^ и г и сабабли усимлик 
тиним лик \олатига утишга мажбур булади. М ажбурий тинимлик дав- 
рийлиги айникса, дарахтлар, мевали дарахтларда ва куп йиллик Усим- 
ликларда \ар йили такрорланиб туради. Бу усимликларда ташки узга- 
ришлардан ташкари, ички захира моддаларнинг кимёвий узгаришлари 
Хам юз беради. Кузда ва киш бошларида дарахтларнинг новдалари ва 
куртакларида тупланган крахмал захиралари аста-секин шакарларгаай- 
ланади. ТУкималарда сувнинг микаори хэм камаяди. Бунинг натижасида 
уларнинг совукка чидамлилиги ошади. Ба\орга келиб, бунинг аксича 
Узгаришлар булади вафаол усиш бошланади. К у п ч и л и к усимликларти­
ним лик холатини махсус органлари - илдиз туганаклар, пиёзбошлар, 
илдиз поялар холатида утказадилар. Ёзнинг жазирама иссикларини \ам 
шу холатда утказишлари мумкин. Уруглар хам сувнинг микдори кам 
булганда узгариш нингтинчлик холатини саклайди. Агар улар етарли сув 
билан таъминланса, фаол усиш бошланади.
Физиологик тиним лик усим ликнинг ички сабаблари асосида содир 
булади. Масалан, ички муртак ва ташки кобикнинг хусусиятлари туфайли 
унмаспиш мумкин. Бунга муртакнинг ф изиологик ва морфологик тУла 
етилмагани ёки бошкалар сабаб булиши м ум кин. Маълум даражада 
фигогормонларнингбаланси (И А К , цитокининлар, гиббереллинлар ва 
А Б К ) оркали тиним лик бошкарилади. Т и н и м л и к холатида А Б К н и н г 
миклори куп, аксинча тинимликдан чикканд а эса гиббсреллин ва 
цитокининларнингмикдори купаяди. Ёзги куртаклар\ам Ички омиллар 
таъс и р и н ат и жас и да ти н и м л и к хол ат 
11
да бул ад и .
Янги казиб олинган картошка иссик жойда ва нам тупрокла хам 
униб чикмайди. Бир неча ойдан кейин эса у н и н гу н и б чикиш ини КУРУК 
\аво васовук жойда хам тухтатиб булмайди. К у п усимликларнинг янги 
йигиштириб олинган уруглари маълум вакт Утмагунча унмайди. Буни 
уларнинг йигиштириболингандан кейинги ти н и м л и к давриёки пишиб 
етилиш муддати билан изо\лаш мумкин. Будавр усимликлар турларига 
борлик* Масалан, бурдой донларида 2 хафтадан 2 ойгача, чигитда бир 
ой, гилосларда 150-160 кун ва хоказо булади.
Тинимлик холатининг хусусиятларини Урганиш натижасида уларни 
бошкэриш усулларини ишлаб чикиш ва бундан самарали фойлапаниш мумкин.
Уругларни экиш олдидан киздириш усули билан тинимлик даврини 
кискартирса булади. Эфиризация ва иссик ванналар усули хам ях
1
ии нати- 
жа беради. Масалан, сирен буталариёпикидишда б ир-икки кеча-кундуз 
давомида эфирбурларида сакпанса, тинимликдан чикиб, тез уса бошлайди 
ва гуллайди. Усимликнинг ер усти кисми 30-350 мм. гача иситилган сувга 
туширилиб, 9-12 соат тутилади. Шундан сУнг усимлик усиш учун кулай
www.ziyouz.com kutubxonasi


шароитга кучирилади. Эндигина йигиштириб олинган картошка туганак- 
ларини кайта экиш учун уларни 30 минут мобайнида 0,00025-0,0005 фо- 
изли гиббереллин ва 
2
тиомочевина эригмаларила ивитиш етарли.
Мевали дарахтларнингуругларини тезрок гинимликдян чикариш учун 
старификааия усулилан фойдачанилади. Bviua олм-:. нок. т а ф т о й . урик 
каби богдорчилик дарахтлпрининг уруглари нам кумга кумилиб. совукрок 
жойда (+ 5" га якин) сакпанади. Натижала урукларншм шнимлик лаври 
ба^орга чикиш билан тамом булади ва улар биртекис униб чикдди.
Уруглар таркибидаги табиий ингибитор абспизин кислогапинг (АБК) 
микдорини узгартириш уоули билан ,\ам шнимликни бошкариш мумкин. 
Масалан, гисса дарахтинингтинимликдаги vpyi и АБК ни юмиб чицарадиган 
озицэ эригмасила ивитилса, уруглар ума бошлайди. Аксинча. ювилпш уруглар 
АБК^рш масш ш ивитилса. уларяна гиннмликкаугади ваунмайди.
Айрим вактларда \осил сифатини яхши сакиаш учун тиним ликни 
узайтириш \ам зарур булиб колади. Кииша сакланадиган каргошка эрта 
бахррдан уна бошлайди ва захира озика моддаларни куп сарфлайди. Бу- 
ни н г олдини олиш учун 0,5 фоиз гилрел эритмасини пуркаш гавсия 
этилади. Бунлай картошкалар 5 ойгача яхши сакушнади.
Ш ундай ки л и б , махсус усуллардан фойдаланиб, уруглар ва усим- 
л и к о р га н л а р и н и н г ти н и м л и к даврини бош кариш м ум кин. Бу жа- 
раёнларнинг ф и зи о л о ги к асосларини урганиш ки ш л о к хужалигида 
катта а\ам иятга эга.
8
.
6
. ^ С И М Л И К Л А Р Н И Н Г ^АРАКАТЛАРИ
Усимликларнинг усувчи органлари таллии таъсир натижасида эгилиши, 
стиб колиши ва янгидан яна ти к булиб усиши мумкин. Бу улардаги 
\аракатлар натижасидадир. Усиш \аракатлари бир неча хил булади: 
тропизмлар, мастик \аракатлар, нутация ^ракатлари ва бошкалар.

Download 6.15 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   64   65   66   67   68   69   70   71   ...   83




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling