Talonchilik yo'li bilan talon taroj qilganligi uchun jinoiy javobgarlik munadrija I bob o'zlashtirish yoki rastrata qilish jinoyati va uni tergov qilishning nazariy asoslari kirish

II BOB O'ZLASHTIRISH YOKI RASTRATA QILISH JINOYATINI TERGOV QILISHNING AMALIY ASOSLARI
2.1 O'zlashtirish yoki rastrata qilish jinoyatini tergov qilish yuzasidan tergov qilishni rejalashtirish va o'tkaziladigan tergov harakatlari tasnifi
Tergovni rejalashtirish- tergovchining tergov vazifalarini hal qilishga qaratilgan eng samarali yo’llari va vositalarini belgilashga qaratilgan murakkab fikrlash faoliyatidir. Tergovni rejalashtirish tergovni oqilona tashkil etishning murakkab sharti va asosiy usuli hisoblanadi. Tergovni rejalashtirish tergovchining aniq maqsadga qaratilgan faoliyat yo’nalishini ta’minlab beruvchi vosita bo’lib, u nima qilish kerakligini, qachon, qayerda hamda qanday harakat qilish lozimligini ko’rsatib beradi. Tergovni rejalashtirish uchun tergovchi ish bo’yicha minimal boshlang’ich axborotga ega bo’lishi, tergov qilinishi lozim bo’lgan ishning muayyan bir xususiyatlaridan boxabar bo’lishi, yuzaga kelgan vaziyatga o’zining tajribasi va nazariy bilimlaridan kelib chiqib to’g’ri baho bera olishi, vaqt chegarasini qat’iy hisobga olgan holda ish yuritishni talab etadi. Rejalashtirish turg’un xarakterga ega bo’lmay, ishning xususiyatlaridan kelib chiqib vaqti-vaqti bilan tuzatib borishni, o’zgartirish, qo’shimchalar kiritib borishni taqozo etadi. Rejalashtirish orqali tergovchi yuzaga kelayotgan (kelgan) vazifalarni o’z vaqtida hal qilish, shu tariqa yuzaga kelgan tusmollarni tekshirish, vaqtdan unumli foydalanish, o’z ish yurituvida bo’lgan har bir jinoyat ish bo’yicha bir yo’nalishda ish olib borish, tuzilgan rejalarga o’z vaqtida tuzatish kiritish, olingan natijalarga aniq va xolisona baho berish imkoniyatiga ega bo’ladi. A.B.Hikmatovning ta’kidlashicha, tergov boshlanishidan oldin barcha tergov harakatlari rejalashtirilishi lozim. Bunda, dastlabki bosqichdagi tergov harakatlari rejasi keyingi tergov harakatlari rejasidan farqli asosda tuziladi. Dastlabki bosqichda tergovni rejalashtirish o’z ichiga ko’plab tashkiliy tusdagi elementlarni o’z ichiga qamrab oladi: dastlabki tergov harakatlari rejasi, tashkiliytayyorgarlik tadbirlari, tergov qilinayotgan ish holatlari bilan bog’liq imkon qadar ko’proq faktik ma’lumotlar to’plash yo’llari, manfaatdor shaxslarning jinoyat izlarini yashirishga qaratilgan ehtimoliy urinishlari, ashyoviy dalillarni yo’q qilish yoki ularni soxtalashtirishning oldini olishga yo’naltirishgan harakatlar yo’nalishini aytib o’tish joizdir. 69 Bizning fikrimizcha, o’zlashtirish yoki rastrata yo’li bilan o’zganing mulkini talon-taroj qilish jinoyati yuzasidan tergovni rejalashtirish O’zbekiston Respublikasi Jinoyat protsessual kodeksining 324- moddasida keltirib o’tilgan jinoyat ishini qo’zg’atish uchun asos bo’lib xizmat qilgan hujjatlar xususiyatidan hamda ayblanuvchining mazkur jinoyatga tayyorgarlik ko’rayotganidan, sodir etish usullari xususiyatidan kelib chiqqan holda tuziladi. O’zlashtirish yoki rastrata yo’li bilan o’zganing mulkini talon-taroj qilish jinoyatini sodir etish usuli va uning aniqlanishi turli tuman bo’lganligi bois, mazkur jinoyat ishi yuzasidan tergovni rejalashtirish bir xil ko’rinishda bo’lmay, talon-tarojning qanday aniqlangani va qanday sodir etilganligidan kelib chiqqan holda tuziladi. O’zlashtirish yoki rastrata yo’li bilan o’zganing mulkini talon-taroj qilish jinoyati yuzasidan ish qo’zg’atilmasdan oldin ham, ish qo’zg’atilgandan keyin ham tergovni rejalashtirish mumkin. Shaxs tomonidan korxona, muassasa, tashkilotlarning mol-mulki, muayyan qiymatga ega bo’lgan ashyolari, qimmatli qog’ozlar, moddiy qimmatliklar o’zlashtirilayotgani yuzasidan muayyan bir axborotga ega bo’lgan tergovchi tezkor qidiruv tadbirlarini amalga oshiruvchi organlar bilan hamkorlik aloqalarini olib bormay yurib, mazkur jinoyatni fosh etish mumkin emasligi masalasiga to’xtalsa, tergovni rejalashtirish ham aynan mana shu tezkor-qidiruv tadbirlarini o’tkazishdan boshlanadi. Bunda qaysi tezkor-qidiruv tadbirlarini tanlash va hal etish O’zbekiston Respublikasi “Tezkor-qidiruv faoliyati to’g’risida”gi qonunning 14- moddasidan kelib chiqqan holda tezkor-qidiruv tadbirlarini amalga oshiruvchi organ boshlig’i hamda tezkorqidiruv tadbirini amalga oshirayotgan shaxs tomonidan hal etiladi. O’zlashtirish yoki rastrata yo’li bilan o’zganing mulkini talon-taroj qilish jinoyati yuzasidan tezkor-qidiruv tadbirlarini o’tkazish muddati va mas’ul shaxslar tergovni rejalashtirish jarayonida alohida qayd etiladi. Aynan tezkor-qidiruv tadbirlaridan boshlangan tergov rejasi keyingi tergov rejasi uchun kata ahamiyat kasb etadi. Boisi, ishning natijasi jinoyat ishini qo’zg’atish yoki qo’zg’atishni rad etishda muhim rol o’ynaydi. Bundan tashqari, o’zlashtirish yoki rastrata yo’li bilan o’zganing mulkini talon-taroj qilish jinoyati qonunga zid ravishda egallab olish va niqoblab ( muayyan bir hujjatlarni soxtalashtirgan holda, hujjatlarni muayyan ma’lumotlarni qayd etmagan holda) sodir etiladi. Aynan mana shu ikki xil usulda sodir etiladigan jinoyatning sodir etish usulidan kleib chiqqan holda tergov rejasi ishlab chiqiladi. O’zgalar mulkini o’zlashtirish yoki rastrata yo’li bilan talon-taroj qilish jinoyati faktini ko’rsatadigan eng ko’p uchrayotgan tipik belgilar quyidagilar bo’lib, tergov rejasini tuzishda ham mana shu tipik belgilardan kelib chiqqan holda harakat qilinadi: Jinoyat ustida ushlash talon-taroj qilingan mulk bilan: bu holatda tergov rejasini tuzishda qiyinchiliklar vujudga kelmaydi. Tergov rejasi hodisa joyini ko’zdan kechirish, tintuv, olib qo’yish, so’roq, ekspertizalar tayinlash, tanib olish uchun ko’rsatish, ko’rsatuvlarni hodisa sodir bo’lgan yerda tekshirish kabi tergov harakatlari bilan boshlanib, jinoyat ishini ayblov xulosasi bilan sudga yuborish jarayonigacha bo’lgan protsedurani o’z ichiga qamrab oladi. Tergov rejasiga o’zgartirish yoki qo’shimcha kiritish ham ko’p hollarda talab etilmaydi.70 Moddiy javobgar shaxslar kelib chiqishini tushuntirib bera olmaydigan, ma’muriyat esa o’z ixtiyoridagi vositalarni ishlatib bo’lib, ularning qoldiqda mavjud emasligi sabablarini aniqlay olmagan holdagi moddiy boyliklar, pul mablag’larining to’g’ri aniqlangan kamomadi yoki ortiqchasi bilan:bu holatda tergov rejasi ancha keng qamrovli va ko’p vazifalarning ilgari surilishi bilan ajralib turadi. Tergov rejasi bu holatda ko’proq dalillarning yo’q qilinishini oldini olishga qaratilgan bo’lib, tezkor harakat qilishni talab etadi. Agar tergovchi ishni shaxslarni so’roq qilishdan boshlashni tergov rejasiga kiritsa kriminalistik jihatdan tergov qilishda kata xatolikka yo’l qo’ygan bo’ladi. Tergovchi ishni rejalashtirishda birinchi darajali vazifa sifatida hodisa joyini ko’zdan kechirib, ish uchun ahamiyatli bo’lgan hujjatlarni olib qo’yib, muxrlashi va ishga aloqador shaxslar doirasiga oydinlik kiritishga yordam beradigan harakatlar yo’nalishini belgilab olishi lozim. Ayblanuvchi shaxslar kamomad chiqqan sharoitda kamchiliklarni bartaraf etishga qaratilgan soxta ma’lumotlarni taqdim etishga harakat qilishadi. Aybdor shaxslar doirasida muayyan bir to’liqsizlik vujudga kelib, kimlarningdir jinoyatga daxldorlikdan chiqishga urinish hamda boshqa bir qilmishlarni yashirishga harakat boshlanadi. Shu bois tergovchi tergov rejasida ehtiyot choralarining eng muhim turlarini tanlash kerakligi masalasini ham belgilab olishi haqiqatni aniqlash uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Tergov ishini rejalashtirishda tergovchi kamomadga sabab bo’lgan holatlar, oldingi va keyingi hujjatlardagi farq, bu hujjatlarni yuritishga mas’ul bo’lgan hamda buni nazorat qiladigan subyektlar doirasini aniqlashi, o’zlashtirilgan yoki rastrata qilingan predmetning harakatlanishida ishtirok etadigan shaxslarni to’liq so’roq qilish lozimligini ham belgilashi shart. Mazkur holat aniqlanganda aybdor shaxslarning ish faoliyati yuritishga yo’l qo’yib bo’lmaydi.