Talonchilik yo'li bilan talon taroj qilganligi uchun jinoiy javobgarlik munadrija I bob o'zlashtirish yoki rastrata qilish jinoyati va uni tergov qilishning nazariy asoslari kirish

1.2 O'zlashtirish yoki rastrata qilish jinoyatini tergov qilishning ilmiy-nazariy asoslari
JK Maxsus qismida nazarda tutilgan jinoyatlarni tergov qilish har bir ishning xususiyati, aybdorlar darajasi, yetkazilgan zararning miqdoridan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Jinoyatlarni tergov qilish murakkab jarayon bo’lib, tergov ishini amalga oshiruvchi shaxsdan ulkan mas’uliyat va e’tiborlilikni talab qiladi. O'zganing mulkini o’zlashtirish yoki rastrata yo’li bilan talon-toroj qilish jinoyatini tergov qilish deganda esa, jinoyatchi tomonidan birovning mol-mulkini o'zining yoki boshqa shaxslarning foydasiga qaratish, shu tariqa mazkur molmulkning mulkdori yoki boshqa egasiga zarar yetkazishdan iborat bo'lgan, g'arazgo'ylik niyatlarida sodir etilgan qonunga xilof qilmishni aniqlash maqsadida qonunda nazarda tutilgan tergov harakatlarini o’tkazish orqali haqiqatni aniqlash tushuniladi. O'zlashtirish yoki rastrata qilish yo'li bilan talon-taroj qilish jinoyati, odatda, aybdorga ishonib topshirilgan yoki uning ixtiyorida bo'lgan davlat mulki, xususiy yoki boshqa mulkni talon-toroj qilishga qaratiladi. Korxonalar va tashkilotlarning mansabdor shaxslari yoki boshqa xodimlari bo'lgan jinoyatchilar o’z g’ayriqonuniy harakatlari natijasida talon-toroj qilinayotgan (qilingan) molmulkdan foydalanadilar, jinoyatni sodir etish uchun puxta tayyorgarlik ko’rib o'z kasbiy bilimlari va tajribasini ishga solib, u bilan zarur ishlab chiqarish operatsiyalarini amalga oshiradilar. Shu tariqa xususiy mulkdorning u boshqa odamga ishonib topshirgan mol-mulki ham talon-toroj qilinishi mumkin. O’zlashtirish yoki rastrata yo’li bilan talon-taroj qilish jinoyatini tergov qilish
O’zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi Maxsus qismida keltirilgan jinoyatlarni tergov qilishdan tubdan farq qiladi. O’zlashtirish yoki rastata yo’li bilan o’zganing mulkini talon-taroj qilish jinoyatini tergov qilish jarayonida jinoyatchi shaxslar doirasini, o’zlashtirilgan yoki rastrata qilingan mulk va uning miqdorini, jinoyat natijasida yetkazilgan zarar miqdorini hisoblash, mazkur jinoyat natijasida soxtalashtirilgan hujjatlarni to’plash va fosh etish tergov jarayonining eng qiyin vazifalari hisoblanadi. 62 A.K.Zakurlayevning “Kriminalistika” darsligida, o’zganing mulkini o’zlashtirish yoki rastrata qilish yo’li bilan talon-taroj qilish haqidagi jinoyatlarni tergov qilishda aniqlanishi lozim bo’lgan holatlarning nazariy tasnifi quyidagilar: - O’zganing mulki chindan ham o’zlashtirish yoki rastrata yo’li bilan talontaroj qilinganmi?; - O’zganing mulki o’zlashtirish yoki rastrata yo’li bilan talon-taroj qilingan bo’lsa, u qanday usullar orqali talon-taroj qilingan?; - O’zlashtirish yoki rastrata yo’li bilan o’zganing mulkini talon-taroj qilgan epizodning roli, sodir etish vaqti va joyi hamda boshqa holatlari; - Ayblanuvchining (ayblanuvchilarning ) ayblilik darajasi; - Yetkazilgan moddiy zararning miqdori va xarakteristikasi; - O’zganing mulkini talon-taroj qilishda ishtirok etgan shaxslarning shaxsi, ularning harakatlaridagi aybni yengillashtiruvchi va og’irlashtiruvchi holatlari; - O’zganing mulkini talon-taroj qilishga imkon yaratib bergan shartsharoitlar; - O’zlashtirish yoki rastrata yo’li bilan o’zganing mulkini talon-taroj qilishda so’roq qilinishi lozim bo’lgan shaxslar doirasini aniqlash; - O’zlashtirish yoki rastrata yo’li bilan talon-taroj qilish jinoyati sodir etilgan jinoyat joyini ko’zdan kechirishda e’tibor berilishi lozim bo’lgan holatlar nimalardan iborat ekanligini aniqlash; - Mazkur jinoyatni tergov qilishda eng kerakli, samarali, unumli tergov harakatlarini tanlash va amalga oshirish va hokazo holatlar…63 Jinoyat protsessida tergovchining protsessual faoliyati uning dastlabki tergov jarayonida ish bo’yicha obyektiv haqiqatni aniqlashga va jinoyatchilarni fosh etishga qaratilgan faoliyati tushuniladi. Dastlabki tergovning vazifasi har bir jinoyatni tez va to’liq fosh etish, jinoyat ishlarini sudda har tomonlama to’liq ko’rib chiqish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish, jinoyat oqibatida yetkazilgan moddiy zarar qoplanishini ta’minlash, har bir jinoyat sodir etilish sabablari va sharoitlarini aniqlash va ularni bartaraf etishdan iboratdir. Dastlabki tergov vazifalarining maqsadi bitta bo’lib, bu ham bo’lsa jinoyatchilikka qarshi maqsadli, aniq va muvaffaqiyatli kurashishdir. I.H.Astanovning fikricha, O’zlashtirish yoki rastrata yo’li bilan o’zganing mulkini talon-taroj qilish jinoyati sodir etilgan yoki tayyorgarlik ko’rilayotgan, jinoyat haqida ariza, xabar va boshqa ma’lumotlarni olgan tergovchi, avvalo, unda jinoyat alomatlarini ko’rsatuvchi zarur va yetarli ma’lumotlar borligiga ishonch hosil qilish uchun muayyan bir protsessual harakatlarni amalga oshirishi lozim. Agar tergovchi bunga ishonch hosil qilgachgina jinoyat ishini qo’zg’atadi. O'zlashtirish yoki rastrataga doir jinoyat ishlarini qo'zg'atish uchun asos bo'lib odatda bunday talon-toroj belgilari mavjud bo'lgan arizalar va tekshiruv (audit, taftish) materiallari xizmat qiladi: ko'p miqdorda kamomad yoki ortiqcha moddiy boyliklar aniqlangani; qimmatbaho mol-mulk hujjatlarni rasmiylashtirmasdan berilgani, jinoyatchilar talon-toroj qilingan mol-mulk bilan ushlangani; ombor, ishlab chiqarish va yordamchi binolarda hisob yuritish hujjatlarida aks ettirilmagan moddiy boyliklar topilgani; boyliklar bilan ayrim operatsiyalarni tovarsiz o'tkazish kabi holatlar.
Ko'rib chiqilayotgan jinoyatni tergov qilishning dastlabki bosqichidagi tipik vaziyatlar: 1. Ko'p miqdorda kamomad (ortiqcha mol) mavjudligi to'g'risida ma'lumotlar ifodalangan hujjatli taftish, inventarizatsiya, tekshiruv materiallari olinishi; 2.Nooshkora xususiyatga ega bo'lgan boshlang'ich ma'lumotlar uyushgan jinoiy tuzilma faoliyatini aniqlagan tezkor-qidiruv organlaridan olinishi; 3. Tekshirishni talab qiluvchi birlamchi ma'lumotlar mansabdor shaxslar, OAV, fuqarolarning qimmatbaho mol-mulk bilan jinoiy manipulyatsiyalarga ishora qiluvchi arizalarida ifodalangan holatlarning aniqlanishi. Talon-taroj to'g'risidagi ishlar ko'pincha hujjatli taftishlar materiallari bo'yicha qo'zg'atiladi. Agar jinoyat ishini qo'zg'atish to'g'risida qaror qabul qilish uchun tekshiruv o'tkazish zarur bo'lsa, u tergovchi tomonidan qo'shimcha materiallarni talab qilib olish, tushuntirishlar olish yoki surishtiruv organlariga topshiriqlar berish yo'li bilan o'tkaziladi.