Ta'min etgan tarixiy shart-sharoitlar

Badiiy adabiyot rivoji

O’rta Osiyo Uyg’onish davri madaniyati xususida gap borar ekan, bunda uning muhim tarkibiy qismi, xalq dahosi mahsuli bo’lgan badiiy adabiyot va uning ajoyib namoyandalarining serqirra ijodi to’g’risida to’xtalib o’tmasdan bo’lmaydi. O’lkamizning noyob tarixiy - tadrijiy taraqqiyoti bilan bu davrda bir tomondan, rasmiy til maqomiga aylangan arab tilida, ikkinchi tomondan an'anaviy fors-tojik tilida va nihoyat, uchinchidan, milliy til sifatida shakllanib, rivojlanish sari yuz tutgan turkiy (eski o’zbek) tilda nafis adabiy asarlar yaratilib, ma'naviyatimiz hazinasi boyib bordi. Bu esa mintaqamizda muhim yashagan xalqlar, elatlarning katta, betakror yutuqi bo’ldi. Zotan, Yurtboshimiz ta'kidlaganidek, "har qanday sivilizatsiya ko’pdan-ko’p xalqlar, millatlar, elatlar faoliyatining va samarali ta'sirining mahsulidir".

IX-XII asrlar adabiy jarayonining rivojiga jiddiy hissa qo’shgan, badiiy so’z qadrini yuksakka ko’targan daho adiblar to’g’risida so’z yuritganda Ahmad Yugnakiy, Maxmud Qoshg’ariy, Yusuf xos Xojib, Ahmad Yassaviy, Abu Abdullo Rudakiy, Abulqosim Firdavsiy, Nosir Xusrav singari aziz siymolar nomlari beixtiyor ko’z o’ngimizda namoyon bo’ladi. Ularning har birining mangulikka muhrlangan hayotbaxsh ijodi necha asrlar silsilasidan o’tib, zamon kishilar shuri, qalbiga estetik huzur, quvonch bahishlab, ularni yuksak orzu maqsadlar sari ilhomlantirib keladi.

Turkiy (eski o’zbek) adabiyot shakllanishining ilk sarchashmalarida turgan o’tmishdosh adiblarimizning yirik namoyandalaridan biri Ahmad Yugnakiy (VIII asr)dir.

Asl kelib chiqishi Samarqand atrofidan bo’lgan Ahmadning "hibat ul-haqoyiq" asari (484 misradan iborat)ni ko’zdan kechirarkanmiz, unda inson shaxsiyati, uning ta'lim tarbiyasi, kamoloti bilan bog’liq juda ko’plab o’tkir, dolzarb masalalarning o’rin olganligini, ularni to’g’ri, xolis va ehtiros -bilan yoritilganligini ko’ramiz. Adib Ahmad bilimning inson hayotidagi beqiyos o’rnini ulug’lash barobarida odamlarni bilimli ma'rifatli bo’lishga da'vat etadi. Bilim egasi vafot etganda ham uning nomi boqiy qoladi, deb xulosalaydi shoir, ammo bilimsiz kishi tirigida ham o’likdan farqi yo’qdir. Shoirning fikricha, bilim tuganmas boylikdir, u faqir kishini boy etadi, ilm aqlini arab ham, ajam ham olqishlaydi.

Eski o’zbek adabiyotining asoschilaridan sanalgan Mahmud Qoshg’ariy (XI asr) ijodi ham O’rta Osiyo Uyg’onish davri madaniy taraqqiyotida muhim o’rin egallaydi. Uning merosi o’sha davr badiiy adabiyoti rivojida ham, turkiy xalqlarning etnik tarkibi, jug’rofiy joylanishi, ularning rango-rang urf-odatlari, udumlari, o’ziga xos an'analari, to’y-ma'rakalari va boshqa ko’plab hayotiy jihatlarini o’rganish, ilmiy tadqiq etishda ham birdek ahamiyat kasb etadi. Allomadan bizga qadar yetib kelgan yagona "Devonu lug’atit turk" ("Turk tilining lug’ati") asarining boy mazmuni bilan tanishish kishini yuqoridagi xulosaga olib keladi. Darhaqiqat, Turkiy xalqlar, elatlar yashaydigan keng hududlarni kezib, ishonchli manbalar asosida jonli materiallar to’plab, o’sha xalqlar to’g’risida noyob qomusiy ma'lumotlarni o’z asari orqali keyingi avlodlarga armug’on etgan Mahmud Qoshg’ariy nomi mangu barhayotdir.

Mahmud Qoshgariyga zamondosh Yusuf xos Xojib (XI asr) ijodi ham o’ziga xos badiiy sayqali, yuksak mahorati bilan ajralib turadi. Adib nomini xalqlararo mashhur qilgan narsa, bu uning "Kutadgu bilig" ("Baxt va saodatga eltuvchi bilim") asaridir. Ushbu kitob turkiy xalqlar, elatlar hayoti haqida yozilgan asar bo’lib, unda davrning juda ko’p o’ta muhim muammolari, ahloq, odob va ma'rifat masalalari katta mahorat bilan yoritilgan.

Turkiy adabiyotning yuksak parvozini Ahmad Yassaviy (1041-1167) ijodisiz tasavvur etib bo’lmaydi. U tasavvuf ilmida benazir peshvo. "Yassaviya" tariqatining asoschisi, chuqur ma'rifiy, dunyo qarashlik mazmuniga ega durdona asar "hikmatlar"ning muallifidir. Alisher Navoiy ta'biri bilan aytganda, "Turkiston mulkining ulug’ Shayx ul-mashoyixi" xazrati Xoja Ahmad Yassaviy juda ko’plab mutasavvuf donishmandlarni tarbiyalab voyaga yetkazgan. "Yassaviya" tariqatining bir qator asosiy qoidalari (odoblari)ga nazar tashlar ekanmiz, bunda insonlarning Alloh Visoliga etishish yo’lida tinimsiz izlanishlari, hayotning turli-tuman sinov-sinoatlariga dosh berishlari, o’z e'tiqodlarida sobit, ezgulik, haq, haqiqat yo’lida hamisha sa'y-harakatlarda bo’lishlari kerakligiga alohida urg’u berilganligi ayon bo’ladi. Shu boisdan turkiy adabiyotning go’zal namunasi - "hikmatlar"da "Yassaviya" ta'limotidagi poklik, halollik, to’g’rilik, mehr-shafqat, o’z qo’l kuchi, peshona teri va halol mehnati bilan kun kechirish, Alloh taolo visoliga yetishish yo’lida Insonni botinan va zohiran har tomonlama takomillashtirish kabi ilg’or umuminsoniy qadriyatlar ifoda etilgan. Yassaviy "hikmatlar"ini mutolaa qilar ekanmiz, ularda yaxshi insonlarga xos a'lo sifatlar, fazilatlar ulug’lansa, ayni chog’da badfe'l xulqli kishilar, molu dunyoga, boylikka xirs qo’ygan, ochko’z, ochofat kimsalar qattiq tanqid ostiga olinadi:

Beshak biling bu dunyo barcha xalqdan taro, Ishonmagil molingga, bir kun qo’ldan ketoro,Ota, ona, qarindosh qayon ketdi, fikr qil, To’rt oyoqlik o’ch bin ot bir kun sango yetaro.

O’tmish ma'naviyatimizning buyuk bobokaloni Ahmad Yassaviy she'riyati va ta'limoti umumbashariy va chuqur axloqiy, odobiy mazmun, mohiyat kasb etganligidan ham hamon minnatdor avlodlar e'tiborida hamda e'zozdadir.

O’rta Osiyo xalqlari Uyg’onish davri adabiyotini forsiyzabon ijodkorlar ijodi bilangina qo’shib tasavvur etish mumkindir. Bu o’rinda Somoniylar davrining tengi yo’q zukko shoiri Abu Abdulloh Ro’dakiy (860-941) ijodi alohida ko’zga tashlanib turadi. Gap shundaki, juda ko’p nufuzli manbalarda aytilishicha, fors-tojik tilida ijod qilgan shoirlarning birortasi ham unga teng keladigan darajada asarlar bitmaganlar. Ba'zi olimlarning fikricha Rudakiy bir million uch yuz ming misragacha she'r yozgan. Biroq afsuski, shoirning boy adabiy merosidan bizgacha attigi ming bayt she'riy asarlar yetib kelgan, xolos.

Rudakiy asarlari, ayniqsa uning ruboiylari shu qadar ta'sirchan, ohangdorki, ular kishilar qalbini o’ziga beixtiyor mahliyo etadi. Shoir tabiat go’zalliklarini jozibali tarannum etish barbarida odamlarni yurt, Vatanni sevishga, unga farzandlik burchi bilan astoydil xizmat qilishga da'vat etadi. Uning ruboyilarida ifodalangan teran falsafiy fikrlar, hayotiy lavhalar bugungi avlod kishilari uchun ham ibrat bo’lib xizmat qilishi shubhasiz.

Mana bu e’tirosli satrlarga ko’z tashlaylik:

Kimki olmasa hayotdan ta'lim,Unga o’rgata olmas hech bir muallim.Kishilar ahlining charoqi bilim, Yomondan saqlanish yaroqi bilim.

Xullas, Mavlono Rudakiy ijodiyoti asrlar osha o’z qadr-qimmatini yo’qotmay, insoniyat ahliga estetik zavq bag’ishlab kelayotgan tuganmas sarchashmadir.

Bu davr adabiyotining daho san'atkorlaridan yana biri Abulqosim Firdavsiy (940/941-1030)dir. Uni yorug’ olamga mashhur, nomini tillarda doston qilgan, abadiylikka muhrlangan narsa-bu allomaning - betakror "Shohnoma" asaridir. Negaki bu shoh asarda Eron va Turon xalqlarining ming yilliklar qa'riga borib taqaladigan uzun ko’hna tarixi, tutash taqdir - qismatlari, jangu jadallari, mislsiz qahramonliklari katta mahorat bilan ifodalangan. 60 000 baytdan (uning ming bayti Daqiqiy qalamiga mansub) iborat bunday salobatli yirik epik asarning dunyoga kelishi Firdavsiyning badiiy ijoddagi ulkan jasoratidir. Shoir Movarounnaxr, Xuroson va Eronning katta o’tmishiy tarixiga murojaat qilib, uning qat-qatiga yashiringan noyob injularni shodaga chizib, xalq og’zaki ijodi durdonalarini chuqur o’rganib, ularni o’z zamonasining yetilgan dolzarb masalalari, vazifalari bilan uyg’unlashtirib, shunday buyuk asar yaratdiki, mana necha asrlardirki, u bashariyat ahlining doimiy nazarida va nigohida bo’lib kelmoqda.

"Shohnoma" davrimiz kishilarida teran insonparvarlik, yurtparvarlik, vatanparvarlik, olijanoblik tuyg’ularini tarkib topdirishda ham alohida ahamiyat kasb etadi.

2.4. Islom madaniyati. O’rta Osiyolik mashhur hadisshunos olimlarning bebaho merosi

IX-XII asrlar davri nafaqat dunyoviy fanlarning yuksalib borishi bilan, shu bilan birga islomiy madaniyat va ma'naviyatning shakllaninb, chuqur ildiz otib borishi, bu sohada talay yetuk olimu ulamolarning yetishib chiqib, Vatanimiz nomi va sha'nini olamaro, ulug’laganligi bilan ham tavsiflanadi.

Gap shundaki, arablar istilosi va hukmronligi O’rta Osiyo xalqlari uchun avvalda qanchalik halokatli oqibatlar, mislsiz vayronagarchiliklar, olib kelgan bo’lsa-da, biroq shu bilan birga bu yurtga islom dini ham kirib keldi. Yerli aholining asta-sekin islom diniga kirishi, odamzod aqli uchun yakkayu yagona Allohni tanishi, unga, uning rasuli (elchisi) janobi Muhammad (s.a.v.) e'tiqod bog’lashi, itoat etishi, muqaddas kitob -"Quroni Karim”ni qabul qilishi, uning ilohiy so’zlari, oyatlariga, tamoyillariga amal qilishi - bular pirovardida islom madaniyatining diyorimizda shakllanishiga asos bo’ldi. O’sha davrda Yevro-Osiyo, Afrikaning katta hududlariga yoyilgan islom va uning ta'limoti tufayli O’rta Osiyo xalqlari o’zlarining tor, biqiq holatidan chiqib, keng musulmon dunyosi bilan tutashdilar. O’lka aholisi arab fani, madaniyati, ma'naviyati bilan yaqindan tanishish, ulardan bahramand bo’lish imkoniyatlariga ega bo’ldi. Bu hol, shubhasiz, o’lkaning keng olamga yuz tutishiga bois bo’ldi. Buning orqasida mahalliy xalq orasida juda ko’plab ilm-fanga ishtiyoqmand yoshlarning arab va ajnab mamlakatlariga borib diniy va dunyoviy bilimlarni egallashi, zamonaning har tomonlama yetuk, bilimdon, ma'rifatli olimu ulamolari bo’lib yetishishlariga keng yo’llar ochildi. Xuddi mana shunday keng ufqlar, imkoniyatlar kashf etilganligi bois ham ulug’ ajdodlarimiz: Abu Nasr Forobiy, Ahmad al-Farg’oniy, Muhammad al-Xorazmiy, Imom al-Buxoriy, Imom at-Termiziy, Maxmud az-Zamahshariy singari allomalar jahon kezib, mashaqatlar ila ilm o’rganganlar, yetuk komil insonlar bo’lib sharaf topganlar.

Shu bilan birligda o’lkaga islomning kirib kelishi va u bilan bog’liq holda yakka xudolilik g’oyasining g’alaba qozonishi, yagona Alloh nomining e'tirof etilishi, o’z navbatida mahalliy xalqlar, elatlar birligi, ahilligi va jipsligiga sezilarli ta'sir ko’rsatdi. Shuningdek yuksak insonparvarlik, do’stlik, birodarlik, o’zaro mehr-oqibatlik, muruvatlik, ma'naviy poklik, rostguylik, bir-birini qo’llab-quvvatlash tuygulari bilan sug’orilgan "Qur'oni Karim" oyatlari, g’oyalari ruhi yurt odamlarining ma'naviy kamolotiga katta ijobiy ta'sir o’tkazdi.

Milliy istiqlol sharofati tufayli xalqlarimiz yangidan islomiy madaniyat an'analari, udumlarini tiklab, undan to’la-to’kis bahramand bo’layotganligi, o’z baquvvat, teran ma'naviy ildizlarimizga tutashganligimiz, ulardan ruhiy oziq olayotganligimiz, shubhasiz, nur ustiga a'lo nur bo’ldi. "Islom dini - deb ta'kidlagan edi yurtboshimiz - bu ota-bobolarimiz dini, u biz uchun ham imon ham ahloq ham diyonat, ham ma'rifat ekanligini unutmaylik. U quruq aqidalar yig’indisi emas. Ana shu ma'rifatni kishilarimiz jon-jon deb qabul qiladilar va yaxshi gitlarga amal qiladilar. Mehr-oqibatli, nomusli, oriyatli bo’lishga, izzat-ehtirom tushunchalariga rioya etishga harakat qiladilar"

Yurtimizda islomiy madaniyatning qaror topib, ildiz otib borishi barobarida uning ulug’vor g’oyalari, asl maqsadlarini keng tashviq, targ’ib qilish, ayniqsa hadis ilmini asosli tadqiq etish kuchayib bordiki, bu borada zaminimizdan chiqqan bir qator buyuk muxaddis olimlarning xizmati katta bo’ldi. Xazrati payg’ambarimiz Muhammad (s.a.v.) nomi va u zoti sharifning muborak so’zlari bilan bog’liq "Qur'oni Karim" oyatlari mazmuni, mohiyatini teran tushunish va anglab yetishga muhim kalit bo’lib xizmat qiladigan hadisshunoslik ilmi IX asrda jiddiy rivoj topdi. Butun musulmon olamida eng ishonchli manbalar deb tan olingan 6 ta ishonchli hadislar to’plami (as-siqoh as sitta) huddi shu davrda yaratildi. Ular orasida "hadis ilmida amir al-mo’minun" degan sharafli nomga sazovor bo’lgan Imom al-Buxoriy (810-870) nomi yorqin ko’zga tashlanib turadi. Yuksak aql-zakovat sohibi al-Buxoriy, Sharqning yirik ilmiy va ma'rifiy markazlaridan biri - Buxoroi sharifda tug’ilib, juda erta yoshligidan diniy bilimlarni chukur egallaydi, 16 yoshlik davridan boshlab u musulmon dunyosining ko’plab shaharlarini kezib, hadis ilmining siru asrorlarini bilish, ularni to’plash va tadqiq qilish uchun tinimsiz sa'y-harakatlarda bo’ladi. Bu haqda uning o’zi: "Misr, Shom, Mesopotamiyaga ikki martadan, Basraga to’rt marta borganman. Hijozda 6 yil yashaganman, Bog’dod va Kufa shaharlariga necha bor borganim hisobini bilmayman", degan ekan.

Imom Buxoriy o’z safarlari davomida turli shaharlardagi 90 ga yaqin ustozlardan ta'lim olgan. Ayni chog’da uning o’zi ham san-sanoqsiz shogirdlarga ustozlik qilgan. Imom Buxoriy shogirdlari orasida Islom ibn Mumammad ar-Ramodiy, Muhammad al-Masnadiy, Xalaf ibn Qutayba, Abu Iso at-Termiziy, Muhammad ibn Nasr al-Marvoziy, Imom Ahmad ibn Qanbal singari zukko olimlar nomi alohida ajralib turadi.

Imom Buxoriy go’zal insoniylik sifatlariga ega bo’lishi bilan birga uning quvvai xofizasi, xotirasi nihoyatda o’tkir bo’lgan. Manbalarda uning 600 mingga yaqin hadisni yod bilganligi qayd etilgan.

Al-Buxoriy keyingi nasllar uchun o’zidan katta, boy ilmiy meros qoldirgan. Uning qalamiga mansub noyob asarlar ro’yxati 20 dan oshadi. Bu asarlar orasida "Al-jome' as-sahih" asari (U "Sahih al-Buxoriy" nomi bilan ham yuritiladi) o’zining mukammalligi, ahamiyatining benihoyaligi bilan ajralib turadi. Alloma ibn Salohning ta'kidlashicha, al-Buxoriyning bu asariga kiritilgan ishonchli hadislarning soni takrorlanadiganlari bilan birga 7275 ta, takrorlanmaydigan holda esa 4000 hadisdan iborat. Eng muhimi shundaki, bu sharafli ishni birinchi bo’lib al-Buxoriy boshlab bergan bo’lsa, keyinchalik boshqa olimlar unga ergashib, hadislar to’plamini yaratganlar.

Allomaning "Al-jome' as-sahih " asari asrlar davomida butun musulmon dunyosida yuksak qadrlanib, necha bor nashr etilib, yer yuzi musulmonlari uchun dasturilamal qo’llanma bo’lib kelmoqda. Uning 1325 yilda ko’pchirilgan 8 jilddan iborat mukammal nusxasi hozirda Istanbul (Turkiya)da saqlanmoqda. Uning asarida ifodalangan mehr-muhabbat, sahiylik, ochiq ko’ngillik, kattalarga hurmat, yetim-esirlarga muruvvat, beva-bechoralarga himmat, vatanga muhabbat, halollik, pokizalikka da'vat etuvchi yuksak insoniy fazilatlar, olijanob tuyg’ular hamisha insonlarga ma'naviy kuch, qudrat bag’ishlab kelgan.

Mustaqillik yillarida ulug’ bobomizning boy ilmiy merosi xalqimizga yangidan to’la nasib eta boshladi. Uning asarlari, shu jumladan, "Al-jome' as-sahih" asari (4 jildda) ona tilimizda ilk bor nashr etildi. 1998 yil oktyabrida esa Alloma tavalludining 1225 yilligi keng nishonlandi. Al-Buxoriy xoki-poyi dafn etilgan Samarqand yaqinidagi Qartang qishlog’ida esa unga bag’ishlab yodgorlik majmua barpo etildi. Imom Buxoriy yubileyi marosimidagi nutqida Prezidentimiz I.A.Karimov Alloma siymosini ta'riflab shunday degandi: "Buyuk vatandoshimiz bashariyatga tengsiz ma'naviy meros qoldirib ketdi. Bu merosning gultoji - eng ishonchli hadislar to’plami - "Al-Jome' as sahih" islom dinida Qur'oni Karimdan keyin e'zozlanadigan ikkinchi manbadir. Butun dunyo musulmonlarining e'tiqodiga ko’ra, u bashariyat tomonidan bitilgan kitoblarning eng ulug’idir.

Mana, o’n ikki asrdirki, bu kitob millionlab insonlar qalbini iymon nuri bilan munavvar etib, haq va ezgulik yo’liga chorlab kelmoqda". Imom al-Buxoriyning zamondoshi va shogirdi, o’z davrining mashhur allomasi - Abu Iso Muhammad at-Termiziy (824-892) ham hadisshunoslik ilmini yuksak bosqichga ko’targan yorqin siymolardandir. O’rta asrlar davrining yirik madaniy markazlaridan sanalgan Termiz shahri atrofida (Buh qishlog’ida - hozirgi Sherobod tumani) tavallud topgan bo’lg’usi alloma o’z ona yurtida dastlabki ma'lumotni olganidan so’ng O’rta Osiyoning Urganch, Buxoro, Samarqand kabi shaharlarida bilimini takomillashtiradi. Bundan ham yetarli qanoat hosil qilmagan, hamisha ilmga chanqoq at-Termiziy Sharq mamlakatlariga sayohatga chiqadi. Shu tariqa, u uzoq yillar Iroqda, Isfaxon, Xuroson, Makka, Madina singari shaharlarda yashab, ilm-fanning turli sohalaridan - ilm al-qiroat, ilm al-bayon, fikr, tarix va ayniqsa hadis ilmidan o’sha zamonning yirik ustozi buzruklaridan ta'lim oladi. Ayni paytda at-Termiziyning o’zi ham yuzlab shogirdlarga mehribon ustoz bo’lib, ularning hadis ilmining bilimdonlari sifatida shuhrat topishlariga katta homiylik ko’rsatgan.

At-Termiziydan bizgacha katta ilmiy meros yetib kelgan. Uning asosiy asarlari sirasiga "Al-Jomi'" ("Jamlovchi"), "Al-ilal fi-l-hadiys" ("hadislardagi og’ishmalar"), "Risola fi-l-xilof va-l-jadal" ("hadislardagi ixtilof va baxslar haqida risola"), "At-tarix" ("Tarix"), kabilarni nisbat berish mumkin.

At-Termiziyning sara asarlaridan "Al-jomi'" asari hadis ilmi bobida 6 ta ishonchli to’plamlardan biri sifatida nihoyatda noyob asar hisoblanadi. Uning yana bir mashhur asari "Ash-shamoil an-nabaviya" ("Payg’ambarning alohida fazilatlari") bo’lib, bu asar payg’ambarimiz Muhammad Alayhuvassalomning shaxsiy hayotlari, u zotning suvrat va siyratlari, ajoyib fazilatlari, odatlariga oid 408 ta hadisi sharifni o’z ichiga qamragan. Mazkur asar mustaqilligimiz sharofati bilan 1991 yilda "Shamoili Muhammadiyya" nomi bilan Toshkentda o’zbek tilida birinchi bor keng nushada chop etildi.

Shunday qilib, hur, ozod yurtimiz kishilari Abu iso at-Termiziy singari buyuk o’tmishdoshlarimiz siymosini o’zlariga yangidan kashf qilib, ularning bebaho merosi duru-javohirlaridan tobora to’laroq bahramand bo’lib bormoqdalar.