Tarbiya páni boyısha oqıw dástúriniń jaratılıwı

3. Tárbiya nizamlıqları hám principlerı.

Tárbiya procesine, milliy ruwxıylıqimizga, ideologiyaǵa tiyisli túsiniklerdi kórip shıǵayıq:

Tárbiya - hár bir insannıń turmısında, jasawı dawamında asırǵan saboqlari hám intellektuallıq potencialleriniń unamlı kónlikpesin ózgelerge beriw procesi.
Tárbiyalanganlik - jámiyette qabıl etilgen etikalıq normalarga baǵınıw hám ózgelerdiń jerkenishin qozǵatatuǵın hatti háreketlerden ózin tiya biliw.
Beruniy insannıń kámalatga jetiwiwinde ilmu bilim, kórkem óner hám ámeliyat tiykarǵı rol oynasada, násil - haslı, social ortalıq hám turmıs nizamlıqları da úlken áhmiyetke iye ekenligin aytıp otedi. Onıń pikrine qaraǵanda insan kámalǵa jetiwuvining eń zárúrli faktorları ılım bilimli bolıw hám joqarı etikalılıq bolıp tabıladı. Etikalilikning belgileri jaqsılıq, tuwrılıq, ádalat, kishipeyillik, saqawat, adamgershiliklilik, doslıq hám sheriklik, miynet, páklik, gózzallıqqa umtılıw sıyaqlılar bolıp tabıladı.
Ádalat - turmıslıq máselelerdi etikalıq hám huqıqıy normalarni ámel etken halda sheshiw bolıp tabıladı.
Ádalat túsinigi menen baylanıslı tárepler júdá keń qamtılǵan bolıp, ádalatlı insan, ádalatlı jámiyet sıyaqlı túsinikler sonday tárepler turine kiredi. Ádalatparvarlik túsinigi bolsa ádalat principi ámel ete otırıp jumıs aparıw, jol tutıw, jumıs alıp barıw bolıp esaplanadı. Prezidentimiz I. A. Karimov " Óz keleshegimizni óz qolımız menen qurıp atırmiz" (1999 jıl, 13 fevral ) temasındaǵı " Turkiston" gazetasi xabarshısınıń sorawlarına juwapları biz ushın programmasılamal boldı.
• Watan, millet táǵdiri hal bolatuǵın qáwipli jaǵdayda tuwrı joldı tańlaw ushın áwele tariyxni jaqsı biliw, turmıstıń ashshı - chuchugini biliw kerek.
• Ádalat biz qurıp atırǵan jámiettiiń kriteryası bo'lmog'i dárkar.
• Endi, eski jámiyeti biykar qılıw yamasa maqullaw keyipinen waz keship, qurılısshılıq keyipine ótiw kerek.
• Millet, mámleket, jámiyet táǵdiri hal bolıp atırǵan máwsimde ózligimizdi ańǵarıw, ruwxıy túbirlerimizni esten shıǵarmaw.
• Insanlar oylawın bayıtıw, onı jańa mánis hám mazmun menen toltırıw kerek.
Mámleketimizdiń huqıqıy demokratiyalıq mámleket qurıw processinde ótken zamanimizning ele úyrenilmagan betlerin izertlew, mámleket hám siyasiy ǵayratkerlerimiz atların xalqımızǵa qaytarıw, huqıqıy qádiriyatlarimizni qayta tiklewge bólek itibar berilip atır. « Biz ushın ǵárezsizlik-bárinen burın, óz táǵdirimizni qolımızǵa alıw, ózligimizdi ańǵarıw, milliy qádiriyatlardı, úrp-ádetlerdi qayta tiklew, mu'tabar sol jerde, tınıshlıq -arqayi’nlikti, turaqlılıqtı saqlawdir».
Sol kózqarastan, jaslarda social ádalat haqqındaǵı túsiniklerdi qáliplestiriw social ádalat teması sheńberinde zárúrli áhmiyetke iye boladı.
Ekenin aytıw kerek, «adolat» keń qamtılǵan túsinik retinde social munasábetlerdiń barlıq iskerlik tarawıların óz ishine aladı. « Ádalat, etika hám huqıq kategoriyasi retinde etikalıq -huqıqıy munasábetlerdi qadaǵalaw etip turıwshı, adamlardıń iskerligine baha beretuǵın zárúrli ólshewdir»,-dep jazadı F. Qaǵıydaov.
Hár qanday jámiyet social ádalat normalariga ámel qılıwı menen rawajlanıw dárejesi belgilenedi. Tariyxga názer taslasak, túrli jámiyetlerde ádalat qaǵıydası jaratıwda túrme-túr jantasıwlarǵa ámel etip kelinlıginiń guwası bólemiz.
Ǵárezsizlik sharapatı menen kóplegen babalarımızdıń ilimiy miyrasları hám olarda ilgeri surilgan ádalat tuwrısındaǵı ideyalar hár tárepleme úyreniw zaman talabı bolıp qalıp atır. Ásirese, Ózbekstan Respublikasında tereń huqıqıy bilimlerge iye, sotsiomadaniy dárejesi rawajlanǵan, ámeliy kónlikpe-ilmiy tájriybelerdi iyelegen, básekige shıdamlı kadrlar talap etiledi. Usınıń sebepinen jaslarda social ádalat tuwrısındaǵı túsiniklerdi kámal taptırıw ushın jay jaratıw kerek. Keleshekte qánige bolıp jetiwiwshi kadrlar, búgingi kún úzliksiz tálim urıs qatnasıwshısıları huqıqıy mámleket máselelerin tuwrı bahalay alatuǵın, tereń huqıqıy bilimlerge iye, socialliq ómir tarawları ishki nizamlıqları tuwrısındaǵı túsiniklerdi iyelep barıwları zárúr. Házirgi zaman talaplarınan kelip shıqqan halda jaslar rawajlanıp atırǵan huqıqıy demokratiyalıq mámleket degi social tarawdaǵı islohatlar, ahloqiy-huqıqıy munasábetler sıyaqlı máselelerge bólek itibar beriwleri kerek.
Usı túsiniklerdi qáliplestiriwde úzliksiz tálim sisteması shaxstıń social munasábetlerge kirisiwinde tiykarǵı buwın bolıp esaplanadı. Turmısda ádalat normalarına ámel etiw social -etikalıq, ruwxıy -psixik process bolıp tabıladı.
Xuquqiy tárbiya máseleleri hám olardı tálim-tárbiya procesine nátiyjeni ámelde qollanıw qılıw máselelerine baǵıshlap ilimiy izertlew alıp barǵan ilimpazlar : A. Saidov, B. Karimov, I. Ergashev, A. Begmatov qarawları qımbatlı áhmiyetke iyelik etiw bolıp tabıladı.
Ekenin aytıw kerek, insan jámiyette jetiwi múmkin bolǵan zatlar -múlk, dáramat, social mártebe, húkimet, huqıqlar insanlararo munasábetlaridagi ádillik ideyalarına baylanıslı. Materiallıq naǵıymetler hám xızmet túrleri, social (abıray, húrmet-sıylasıq), siyasiy naǵıymetler (siyasiy erkinlikler, shaxs huqıqı ), den sawlıqtı saqlaw adamlardıń social jaǵdayı sıyaqlı tarawlarda adamlar ádalat máselelerine úlken itibar berediler. Oyshıl Shahobiddin Am'aqi ádil shoh ideyasın ilgeri surar eken, usı waqıtta hukmdorga ádalat normalarına ámel qılıw kerekligin o'qtiradi. Jámiyettegi ámeldegi sotsial gruppalar, klasslar, siyasiy gruppalarǵa salıstırǵanda materiallıq ruwxıy naǵıymetlerdi jalǵawıwına «chun xurshed meboyat zist», yaǵnıy quyash sıyaqlı barlıqǵa teńdey, barlıqtı birdey kórip, ádalat maydanınan bólistiriw kerekligin aytıp otedi.

Oqımıslı óz maqtaw qosıǵılarında ılım ahli, oqımıslı adamlar dıyxan, ónerment xizmetkerlerine bólek áhmiyet qaratıw, jámiyet turaqlılıǵın hám rawajlanıw jolında qılıp atırǵan miynetlerin qádirlew kerekligini aytıp, óz iskerliginde de soǵan erisiwge ıntıladı.

«Oyshıl Am'aqi Buxoriy ádalat -Allanıń benazir inoyati bolıp tabıladı, odan barlıqtı payda kóriwshi etiń -degen ideyanı ilgeri súrgen. Buǵan baylanıslı keńes (keńes) ga bólek áhmiyet berip, jámiyeti ádalatlı bojarishda onıń wazıypası zárúrli ekenligine itibar qaratadi». Bunıń menen mámlekettiń kúsh qudıreti tek ǵana ekonomikalıq múmkinshilikler, kúshli qushin, mirshab hám qozilarga emes, bálki ádalat principiniń ámel etiwge hám de onıń ámeliy iskerligine de baylanıslılıǵın kórsetip beredi.
Tárbiya processinde oqıtıwshı, tárbiyashilerdiń tiykarǵı waziypası tálim - tárbiya beriw, o'kuvchilar bilim, kónlikpe ilmiy tájriybelerin turaqlı asırıp barıw, olarda oylaw, ilimiy dúńyaǵa kózqaras hám ideologiyalıq túsiniklerdi qáliplestiriwden ibarat esaplanadi.