Tarix fakulteti “Tarix mamlakatlar va mintaqalar” yo‘nalishi 3- bosqich t-420 –guruh talabasi Abdumurotov Ulug’bekning “Tarixiy o‘lkashunoslik” fanidan tayyorlagan Kurs ishi Mavzu

2.3. O'lkashunoslikning asosiy manbalari
O`lkashunoslik besh asosiy manbaga: arxeologiya, etnografiya, toponimika va arxiv hujjatlari xamda muzey materiallariga tayanib ish tutadi. Qishloq, rayon, shahar yoki viloyat hududining tarixini o`rganishda shu manbalardan birontasi ham diqqat-e`tibordan chetda qolmasligi lozim, busiz o`lka tarixini mukammal o`rganib bo`lmaydi. ¹⁰O`sha besh manbadan biri bo`lgan arxeologiya to`g`risida gap borganda, avvalo maktab tarixi kursining qaysi qismida, qaysi sinfda va qanday qilib, qachon arxeologiyaga oid materiallardan foydalanish mumkin degan savolga javob berish kerak bo`ladi. CHunonchi, V sinf tarixi kursida O`zbekiston xalqlarining eng qadimgi ibtidoiy jamoa davri: odamlar to`da holda yashagan davr, ona urug`i (patriarxat) davri, ona urug`ining rivojlanishi, kaltaminorliklar chaylasi, ota urug`i (patriarxat) davri, temirning tarqalishi, sug`orishning kelib chiqishi davridan boshlab, quldorlik jamiyati, feodalizm davri, nihoyat XVIII asrning ikkinchi yarmida feodalizmning emirilishi va kapitalistik munosabatlarning rivojlanishigacha bo`lgan juda katta tarixiy davr o`z ifodasini topgan. Demak, bu kursda ayrim mavhum tarixiy tushunchalar haqida o`quvchilar ma`lum tasavvur hosil qilishida, tarixiy faktlarni ishonarli qilib tushuntirishda arxeologiyaga oid materiallardan o`rinli foydalanish juda muhimdir. O`quv qo`llanmada «Ibtidoiy jamoa davri» qisqa berilganligi tufayli so`nggi yillarda yaratilgan ba`zi asarlar hamda turli ilmiy adabiyotlardagi xulosalar asosida O`zbekistonda ibtidoiy jamoa davrini quyidagi mayda davrlarga bo`lib o`rganish
¹⁰Karamatov H. 0 ‘zbekistonda moziy e’tiqodlar tarixi. -Т., 2009.
mumkin:
1. Ibtidoiy to`da davri.
2. Ona urug`i (matriarxat) davri.
3. Ona urug`ining rivojlanishi.
4. Kaltaminorliklar chaylasi.
5. Ota urug`i (patriarxat) davri, temirning topilishi va xo`jalikda iiglatila boshlanishi davri.6. Sun`iy sug`orishning kelib chiqishi hamda quldorlik jamiyati va nihoyat, feodalizm davri O`zbekiston misolida besh manba — avval arxeologiya, etnografiya, toponimika, arxiv hujjatlari, so`ng muzey eksponatlari orqali tartibli ravishda bayon qilinadi.


XULOSA
Mamlakatimizda oʻlkani har tomonlama oʻrganish 20-asr oʻrtalarida ayniqsa rivojlandi. Bunda oʻlkaning tabiati va tabiiy boyliklarini oʻrganish kengaydi. Chunki bu vaqtda mahalliy qoʻyilgan edi. Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, Oʻ. ishlari xalq tarixini, qadriyatlarini oʻrganishga, ularni tabiiy boyliklar va ulardan xalq xoʻjaligida koʻproq foydalanish vazifasi tiklashga qaratildi. Fan va texnika rivojlanishi, tabiat va tabiiy resurslardan foydalanishning jadallashishi natijasida ekologik Oʻ. tez rivojlanib bormoqda. Maktablarda yosh oʻlkashunoslar guruhlari tashkil etilib, oʻz joyining tabiati, ekologik sharoitlari, tarixi, toponimikasi va qadriyatlarini oʻrganish taraqqiy etmoqda. Baʼzi mamlakatlarda Oʻ. maktabdagi taʼlim ishlarining tarkibiy qismi hisoblanadi.0 ‘lkamiz haqidagi dastlabki ma’lumotlar «Avesto»da uchraydi. Unda qadimgi viloyatlaming nomlari benlgaxi. «Yasht»kitobining uchinchi va «Videvdat»ning birinchi bobida sanab o'dJgan «Yasht» ro‘yxatidagi birinchi mamlakat eroniy qabilalaming vatani - «Aryonam
Vayjo» (Oriylaming sayhon yerlari)ni sanab o‘tgan. U yurtda yaylovlarga ega baland tog‘lar, keng va chuqur ko‘llar bolgan. Keyingi mamlakatlar ro'yxatida Moum, Gava So‘g‘da,Xvarizamkeltiriladi.0 ‘rta Osiyoning qadimgi tarixi, ijtimoiy-iqtisodiy hayoti bilanbog‘liq masalalar Eron manbalarida: Bihistun qoyatosh bitiklari, Suza
va Persepol shahar xarobalaridan topib o‘iganilgan sopollarga bitilgan
hujjatlar, ahamoniy hukmdorlarining saroyida xizmat qilgan yunon
tabibi Ktesiyning «Persika» va Gerodotning «Tarix» kitoblarida ham
qimmatJi ma'liimotlar mavjud. Keyingi Eron hujjatlari va Behistun
qoyatoshlanda Avestoda keltirilgan viloyatlar ularga ahamoniy shohlarning yurishlari, 0 ‘rta Osiyo xalqlari va o‘lkaIarining ahamoniylar ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotida tutgan o‘mi to g risida ma’lumotlar
keltirilgan.«Avesto» va qadimgi manbalarda o‘lkamiz turlicha - Aryonam
Vayjo - Arvoshayyona, Turon, Movarounnahr, Turkiston kabi nomlar bilan atalib kelgan. Ayrim o‘lkalar yirik tarixiy-madaniy viloyatlar - Baqtriva, Marg‘iyona, So‘g‘diyona,Xorazm,Ustrushona,Choch,Farg‘ona kabi nomlar bilan atalgan. Bu hududlamingeografikmarkaziikki daryo oralig i bo'lib (Amudaryo va Sirdaryo), u arablar tomonidan Movarounnahr deb atalgan. Yevropa tarixshunoslari Amudaryo vaSirdaryo oralig‘idagi yerlami «Transoksiana» deb ataganlar.
0 £rta asrlar davri mualliflari «Turon» geografik tushunchasini
yetarli tasvirlaydilar. Ba’zi tarixchilar va geograflaming aytishicha,
Turon - bu turklar. turkiy qabilalaming yurti degan ma'noni bildirib,
13keyinchalik «Turkiston» tushunchasiga aylangan. XVI-XVII asrlarga
qadar tarixiy geografik adabiyotlarda, Turkiston o'lkasi sifatida noaniq
tasvirlaganlar. XIX-XX asr boshlariga oid adabiyotlarda Turkiston ikki
geografik qismga boiib ko‘rsatilgan; Sharqiy Turkiston (SinszyanUyg'ur o‘lkasi) va G'arbiyTurkiston(0‘rtaOsiyo).0 ‘lkamiz to‘g‘risida ilk bor ishonchli geografik ma’lumotlamiarab sayyohlari berib o4gan (IX-XII asrlar). Ular Orel dengizi, Amudaryo, Sirdaryo oralig idagi yerlami yaxshi bilganlar va bu hududlar
to‘g" risida turli xil ma’lumotlami yozib qoldirganlar. Arab sayyohlari
o'lkamizning barcha hududlarida boiib, u yerlarda yashovchi aholining
turmush tarzi, shahar va qishloqlari to‘g‘risida qiziqarli boy ma lumotlar
qoldirishgan.

Adabiyotlar
1. Karimov I.A. Vatan sajdagox kabi muqaddasdir. Toshkent «O'zbekiston 1996
2. Arsixovskiy A B.«Arxeololgiya asoslari» Toshkent «O'qituvchi» 1970yil.
3. Nabiev A. «Tarixiy o'lkashunoslik» Toshkent «O'qituvchi» !996 yil.
4. Sa'diev A. «XIX asrda Turkistonda tarix fani» Toshkent 1960 yil
5. G'ulomov YA.G. «O'zbekistonda arxeologiya» Toshkent 1956 yil.