Tarix fakulteti

Paleolit davriga oid ilk tasviriy san’at namunalari

Paleolit davriga doir tasviriy san’at namunalari ko‘proq Afrika, Yevropa va Osiyo mintaqalaridan (Fransiya, Ispaniya, Kavkaz, Sharqiy Yevropa, Sibir, O‘rta Osiyo, Ozarbayjon, Afrika) topilgan. Mazkur tasvirlar ibtidoiy odamlarning manzili hisoblangan g‘orlarga, qoyatosh yuzalariga ishlangan. Bo‘rtma tasvir va suratlardan iborat bo‘lgan bu rasmlarda hayvonlar shakli aniq ko‘rinishda ifodalangan. Tasviriy san’atning animalistik janriga mansub paleolit davri suratkashligining eng gullagan vaqti eramizdan avvalgi 20-10 ming yilliklarga to‘g‘ri keladi va bu Madlen davri deyiladi. Madlen davriga oid rasmlarda rang va shakl uyg‘unligi kuzatiladi. Bu qadimgi tosh asri ijodkorlarining katta yutug‘I hisoblanadi. Paleolit davri tasviriy san’ati namunalari Fransiyaning Fon de Gom, Lyasko, Nio,Limeyl, Teyja, Ispaniyaning Altamir, Los Karbalos kabi manzilgohlaridan ko‘proq topilgan. Topilmalar kiyiklar podasi, bizon, kiyik ovi kabi tasvirlarni tashkil etadi.Tosh asrining paleolit, mezolit hamda neolit davriga tegishli diqqatga sazavor tasvirlar Italiya, Angliya, Germaniya, Chexoslovakiya, Ukraina, Gruziya, Sibir, Farg‘ona, Surxondaryo hududlaridan ham topilgan. Ibtidoiy jamoa davrining Mis yoki bronza asri eramizdan avvalgi 3-ming yillik o‘rtalaridan boshlangan. Mehnat, ov qurollari va maishiy buyumlar uchun yangi ashyoning kashf etilishi insoniyatning ijtimoiy-madaniy taraqqiyotida muhim o‘rin egalladi. Avvalgi tosh qurollarga nisbatan ancha yengil, puxta, qulay va samarasi yuqori bo‘lgan bronza qurollari (mehnat va ov qurolari, ho‘jalik buyumlari) shakl jihatidan ham mukammallashdi va ixchamlashdi. Shuningdek, bezakdorligi va nozikligiga e’tiborning ortishi insoniyat badiiy tafakkurini yanada sayqallashtirdi. Go‘zallikka intilish, foydalanayotgan buyumlarini amaliy qulayligi bilan birga bezakdorligiga asoslanadi. Ibtidoiy san’atning ilk namunalarida ovchilik bn shug’ullangan inson o’z muhitini ov manzaralarida aks ettirib g’orlarning devorlariga qoyatoshlar va boshqalarga ishlangan tasvirlarda (bo’yab bo’rtma hosil qilib ishlangan), loydan tayyorlangan toshni yo’nib ishlagan haykallarida ovlanadigan hayvonlar (zubr, ot, kiyik, mamont, yovvoyi hayvonlar va boshqalar ), odamzotlarni ifodalagan. Ibtidoiy san’atkorlar san’atning hamma turlari (rang tasvir grafika, haykaltaroshlik ) ga mansub asarlarida hayotni sinchikovlik bn kuzatganlari ko’zga tashlanadi. Odam va odamsifit maxluqlar, qo’l izlari, chizma belgilar va boshqa tasvirlar kam uchraydi. G’ordagi tasvirlar qora, qizil, sariq, jigarrang mineral bo’yoqlar bn ishlangan, barelyef ko’rinishidagi tasvirlar kam, sodda sealizmga xos haykaltaroshlik (odam va hayvon shakillari), badiiy (suyak va yog’och) o’ymakorlik namunalari paydo bo’ld. Paleolit davri tasviriy san’atida ko’p shakilli mujassamotlar paydo bo’lib, odamlar va hayvonlar harakatda, kurashda tasvirlana boshlagan. Ispaniya, Altamir g‘origa ishlangan paleolit davriga oid “Bizonlar” tasviri misolida o‘sha davr rassomlari ijodida hayvonlarni anatomic jihatdan ancha puxta tajriba to‘plaganlarini va tasvir harakatlarini ham mohirlik bilan ifodalay olganliklari yaqqol seziladi. Bu tasvirlarda Bizonlar to‘dasi turli dinamik harakatlarda ishlangan. Har birini ko‘rinishi alohida plastik yondoshuv asosida bajarilgan bo‘lib, kuchli harakatdagi qiyofaga asoslangan. Rasmda hayvonlar ko‘rinishini real shaklga juda yaqinligi hamda hajmdorlikni ham his etilganligi muallifni qobiliyati yuqori bo‘lganini anglatadi. Bu tasvirlar olis tarixdan bizgacha saqlanib qolgan namunasidir. Bizgacha yetib kelmagan shunga o‘xshash darajadagi san’at namunalari yana bo‘lganligi (saqlanib qolmaganligi)ni ham inkor etib bo‘lmaydi. Rassomlik va haykaltaroshlikda ibtidoiy odam ko’pincha hayvonlarni tasvirlab bergan. Ibtidoiy odamlarning hayvonlarni tasvirlashga moyilligi deyiladi zoologik, yoki hayvonlar uslubi sanatda va ularning kichkinalig uchun mayda haykalchalar va hayvonlarning tasvirlari nomlandi kichik plastmassalar. Paleolit animisti san’ati yuqori darajaga ko’tariladi. Biroq badiiy istiqbol tushunchasi qadimgi rassomlarga begona bo’lgan, shuning uchun raqamlar bir tekislikda chizilgan va archa uchaskasi bilan bog’lanmagan, rasmlarning o’lchami va nisbatlariga rioya qilinmagan. Shunga qaramay , hatto ushbu dastlabki san’at asarida ham hikoyali rasmlarining ibtidoylari topilgan. Masalan, Altamirdagi hayvonlar podasining guruhiy tasvirlari, Laskodagi chavondoz otlarning rasmlari Lorte qassobida daryoni kesib o’tgan kiyiklar guruhlari tasvirlangan.

Yevrosiyoning yuqori paleolit davriga oid koplab manzilgohlari, san’atning to’rtta katta yo’nalishi mavjud: bular Pireney – Dordon, Dunay- Maroviya, Desna-Don va Angara. Bu tasvirlarda ayol qiyofasi tabiiy, mo’jizaviy tarzida tasvirangan. Ibtidoiy san’atning uchastkalari ularni yaratgan odamlarga qanday fikirlar va his tuyg’ular rahbarlik qilganininko’rsatadi. Paleolit rasmda atrofdagi dunyoni realistik tasvirlash namunalari mavjud bo’lsada, uning sxematik tomoni ancha chuqurroq . Shu munosabat bilan bir necha qarashlar mavjud. Votnyh hayvonlarning an’anaviy qiyofasi hammasi emas balki faqat ovda ov qilish obyekti sifatida qaralgan. Ehtimol hayvonlarning ibtidoiy kulti va sehrining paydo bo’lishi bilan bog’liqdir. Masalan, Altamirdagi takrorlanmaydigan belgilar mavjud