Tarix (Jahon mamlakatlari bo‘yicha) ta’lim yo‘nalishi 20. 89B-guruh talabasi Mo‘minova Madinabonuning jahon tarixi fanidan «Maysur sultonligi tarixi (1610-1947)»

II.2.Angliya-Maysur urushlari
Angliya-Maysur urushlari 18-asr oxiridagi bir qator urushlar boʻlib, asosan Maysur qirolligi va Sharqiy Hindiston kompaniyasi oʻrtasida olib borilgan . Bundan tashqari, Sharqiy Hindiston kompaniyasi bilan bir qatorda Maratha imperiyasi va Haydarobod Nizomi ham Mysorga qarshi edi. Haydar Ali va uning vorisi Tipu Sulton inglizlar g’arbdan, janubdan va sharqdan, Marathalar va Nizom qo’shini shimoldan hujum qilgan to’rtta frontdan urush olib borishdi. Tipu Sulton o’ldirilgan va inglizlar tarixiy g’alaba qozongan seriyaning to’rtinchi va oxirgi jangidan so’ng, Mysor qirolligi butunlay Britaniya qo’liga o’tdi.
Birinchi Angliya-Maysur urushi (1767-1769) davrida Hayder Ali Madrasni egallab olgan inglizlarga qarshi katta muvaffaqiyatlarga erishdi . Bu urushda inglizlar Haydarobod Nizomini Haydar Aliga hujum qilishga koʻndirgan edilar , ammo oʻsha paytda Nizom tomonlarni oʻzgartirib, Haydar Aliga yuzlandi. Nizomning Haydar Alini qo’llab-quvvatlashi faqat vaqtinchalik edi va u 1768 yil fevralda inglizlar bilan yangi shartnoma tuzdi. Shunga qaramay, Hayder o’z kurashini davom ettirdi, unda u Britaniyaning Bombay armiyasiga va Madras armiyasiga hujum qildi. Madras bosqinidan mag’lubiyatga uchragan inglizlar tinchlikka intilishdi, natijada inglizlar va Haydar Ali o’rtasida Madras shartnomasi tuzildi .
Ikkinchi Angliya-Maysur urushi (1780—84) bu urushlarning eng qonlisi boʻlib, hech bir tomon hal qiluvchi gʻalabaga erisha olmadi. Tipu 1780 yil sentyabr oyida Pollilur jangida ingliz generallari Beylini va 1782 yil fevral oyida Kumbakonamda Braytveytni mag’lub etdi va Sarangapatnamda ikkala ingliz zobitini qo’lga oldi . Britaniyalik general-leytenant Eyre Kut bu jangda katta muvaffaqiyatlarga erishdi va u Porto-Novoda Haydar Alini qo’lga kiritdi.va Ernida mag’lub bo’ldi. Haydar Ali bu urush paytida vafot etdi, keyin Tipu Sulton bu urushni davom ettirdi. Yakunda urush durang bilan tugadi. Bu hind podshohi inglizlar bilan teng ravishda urushni tugatgan oxirgi urush edi. Ushbu urushning natijasi Mangalor shartnomasi edi²¹.
Uchinchi Angliya-Maysur urushi (1790—92) davrida Misor qiroli Tipu Sulton va uning fransuz ittifoqchilari inglizlarning ittifoqchisi boʻlgan Travankorga (1789) hujum qildi. Bu urush taxminan 3 yil davom etdi va Maysur unda mag’lubiyatga uchradi. Urush 1792 yilda Sarangapatnam qamalidan va ikki tomon o’rtasida tuzilgan Sarangapatnam shartnomasidan keyin tugadi, natijada Tipu o’z qirolligining yarmini inglizlar va uning vassallariga topshirdi.
To’rtinchi Angliya-Maysur urushi (1799) Tipu Sultonning o’limi va Mysor qirolligi ostidagi hududlarning yanada qisqarishi bilan yakunlangan seriyaning so’nggi urushi edi. Fransiyaning Mysor kompaniyasi bilan tuzilgan shartnoma inglizlar tomonidan tahdid deb hisoblanib, Maysurga har tomondan hujum qildi. Tipu armiyasi inglizlardan 4:1 nisbatda ko’p edi. Haydarobod Nizomi va Marathalar shimoldan hujum qilishdi. Inglizlar 1799 yilda Sarangapatnamni qamal qilib, bu tarixiy jangda g’alaba qozonishdi. Tipu o’z poytaxtini himoya qilish uchun kurashayotganda o’ldirilgan. Maysurning aksariyat hududlari inglizlar, Haydarobod Nizomi va Marathalar tomonidan qo’shib olingan. Poytaxtning qolgan qismi Britaniya Odair sulolasiga tutashgan, ularning ajdodlari Mysorning asl shohlari bo’lgan. Odiyarlar Maysurning qolgan bu qismini 1947 yilgacha inglizlar qo’l ostida boshqargan, shundan so’ng u Hindiston Respublikasi tarkibiga kiritilgan²².
1806 yil may oyida ba'zi askarlar yangi formaga qarshi qo’zg’olon ko’tarishdi. Qatl etishdan bosh tortganlar Madrasdagi Avliyo Jorj qal'asiga olib ketilib, o’limga hukm qilindi. Ulardan ikkitasiga (bir hindu va bir musulmon) 90-90 darra urishdi va darhol otib tashlashdi. Bu siyosatning ta'siri inglizlarning kutganlariga zid edi. Hind-musulmon askarlari ongida g’azab hissi yanada kuchaydi. Shu bilan birga Tipu Sulto Inglizlar Hindistonni bevosita bosib olmaganlar. Ko’pgina Evropa davlatlari turli mamlakatlarda o’z mustamlakalarini qurish poygasida bir-birlaridan o’zib ketishni xohladilar. Sharqiy Hindiston kompaniyasi Valayat Hindistonga savdo qilish uchun kelgan. Sharqiy Hindiston kompaniyasi Hindistonga qadam qo’yganida, Britaniya hukumati kompaniyani o’z nazoratiga oldi. Shunday qilib, Angliya butun Hindistonni bosib olish poygasida asta-sekin oldinga chiqdi. Qanday qilib jabrlangan mamlakat bosib olishga rozilik berishi mumkin, lekin zolimning xatti-harakatiga qarshilik ham bir vaqtning o’zida boshlanadi. Hindistonda inglizlarning qarshi bo’lishi tabiiy edi. Mamlakatning kichik va katta mahalliy davlatlari ham bir-biri bilan nizolashardi. bir-biringizning hududlarini kuzatib boring; Ba'zan ular hatto tortib olishdi; O’zaro kelishuv ham bo’lardi. Lekin ular doimo mahallani egallashni xohlashgan. O’zaro bo’linishning bu holati oqlar uchun yaxshi edi. Bu bo’lingan jamiyat va hukmdorlarni boshqarish ularga osonlashdi. nning oilasi bu imkoniyatdan inglizlarga qarshi foydalangan²³.
Britaniya ham Mysor hukmdori Tipu Sultonning hukmronligiga ko’z tikdi. Tipu Sulton bilan birinchi jang inglizlar uchun juda og’ir edi. Keyin Tipu bir vaqtning o’zida oqlarga qarshi, shuningdek, Marathalar va Haydarobod Nizomiga qarshi kurashdi. Hech kim uni uch karra jangda ham mag’lub eta olmadi, lekin u g’alaba qozondi. Mag’lubiyatga qaramay, inglizlar ekspansionistik siyosatdan voz kechmadilar.
1806 yil may oyida ba'zi askarlar yangi formaga qarshi qo’zg’olon ko’tarishdi. Qatl etishdan bosh tortganlar Madrasdagi Avliyo Jorj qal'asiga olib ketilib, o’limga hukm qilindi. Ulardan ikkitasiga (bir hindu va bir musulmon) 90-90 darra urishdi va darhol otib tashlashdi. Qolgan o’n to’qqiztasi ellik ellik darra oldi; Ularga rahm-shafqat so’rashga ruxsat berildi. Bu siyosatning ta'siri inglizlarning kutganlariga zid edi. Hind-musulmon askarlari ongida g’azab hissi yanada kuchaydi. Shu bilan birga Tipu Sultonning oilasi bu imkoniyatdan inglizlarga qarshi foydalangan.
General ser Jon Kraddik Madras armiyasining bosh qo’mondoni edi. U lord Xouden bilan birgalikda 1805-yil 14-noyabrda armiyada o’zgarishlar kiritish to’g’risida bir tomonlama buyruq berdi. Armiyaga birinchi bo’lib hech bir askar soqol va mo’ylov qo’ymaslik, hindu askarlari tilak kiymaslik va boshqalarni o’z tabaqasini yozmaslik haqida buyruq berilgan. Nattini hech kim topa olmaydi. Ularning maqsadi armiyani Evropa qo’shinlari kabi aqlli qilish edi. Keyingi o’zgarish salla kiymaslik va dubulg’a kiyish o’rniga unga dekorativ charm debriyaj biriktirildi. Askarlar uni Firangi Pagari deb atashgan. Hindlar orasida teri harom hisoblanadi. Bu dindor va dindor hindular uchun ahamiyatsiz masala emas edi. Hind askarlarining xayoliga bu bahona armiya formasi ekan. Lekin aslida inglizlar ularni nasroniylikni qabul qilishga tayyorlanayotgan edi. O’jar ser Jon Kraddik hindlarning diniy ruhiga ahamiyat berishni istamas edi. Birgina buyruq bilan musulmon va hindu askarlarini g’azablantirdi.
1799 yilda inglizlar Tipu Sultondan g’alaba qozondi. Uning barcha qizlari va o’g’illari Mysordan ikki yarim yuz mil uzoqlikda joylashgan Vellore qal'asining turli saroylarida saqlanardi. 9 iyul kuni Tipu Sultonning qizi turmushga chiqdi. Qo’zg’olonchilar to’liq tayyorgarlik ko’rdilar. Qo’zg’olonchilar to’yda qatnashish bahonasi bilan qal’aga kirdilar. Qo’zg’olonchilar 1806 yil 10 iyulda ertalab soat ikkida Vellore (Tamilnadu) qal'asida ingliz zobitlari va askarlariga hujum qilishdi. Bu haqda hech kim bilmagan. Oq askarlar va ofitserlar beparvo edilar; Ular bunday isyonni xayollariga ham keltirishmagan. To’satdan hujum tufayli inglizlar katta yo’qotishlarga uchradi. Qo’zg’olon ko’tarishda Tipu Sulton o’g’lining ham qo’li bor edi.
Qo’zg’olonchilar, shuningdek, o’z brigadasi va 69-polkning 200 kishisini o’ldirishdi; Ular orasida shifoxonaga davolanish uchun kelgan oq tanlilar ham bor edi. Qo’zg’olonchilar uxlayotganlarga hujum qilishdi. Shunday qilib, ular juda ko’p vayronagarchiliklarni keltirib chiqarishga muvaffaq bo’lishdi. Qo’zg’olonchilar tong otguncha qal’ani egallab olishdi. Union Jek qal'adan olib tashlandi, uning o’rniga Mysore sultonligi bayrog’i o’rnatildi va Tipu o’g’li Fateh Hayder Bahodur yana qirol deb e'lon qilindi. Og’ir yo’qotishlarga qaramay, bir ingliz qochib qutulib, yaqin atrofdagi harbiy kantonga (Arcot) xabar etkazishga muvaffaq bo’ldi. Bu qal’aga mas’ul bo’lgan polkovnik Avliyo Jon Fankurt tirik qolgan, biroq uning o’zi ham hujumda halok bo’lgan. Bu gapdan inglizlar larzaga keldi.
Ser Rollo (Robert) Glapisi 10 iyulda Vallurga kelishi rejalashtirilgan edi, ammo qo’zg’olon haqida eshitib, g’azab bilan piyoda va otliq qo’shinlar bilan Arkotdan qo’zg’olonni bostirish uchun yurish qildi. Ikki soat ichida isyon nazorat ostiga olindi. Qo’zg’olonchilarning yuztasi devorga o’ralgan va hech qanday sudsiz otib o’ldirilgan. Keyinchalik u inglizlar tomonidan ham vahshiylik hisoblangan. To’qnashuvda uch yarim yuz nafar hind askari halok bo’ldi, shuncha askar yaralandi. O’lganlar soni ham sakkiz yuz kishi ekani aytiladi. Bu vaqt ichida ularning qabrlaridan o’lgan britaniyalik zobit va askarlarning soni to’g’risida dalillar topiladi. Musulmon askarlarini ham topish mumkin, ammo hindu askarlarining jasadlari yoqib yuborilgan. Qo’zg’olonda qatnashgan oltita isyonchi to’plarga bog’langan va portlatilgan; Besh kishi osilgan, ba'zilari esa qora suvga jo’natilgan. Ushbu qo’zg’olon natijasida inglizlar qal'aning uchta polkini tarqatib yuborishdi, Madras gubernatori Uilyam Bentink ishidan ayrildi va Londonga chaqirildi²⁴.
Bu bir kunlik qo’zg’olon muhim ahamiyatga ega: inglizlar yangi formalar uchun buyurtmalarini qaytarib olishdi. Britaniyaliklar ehtiyotkor bo’lishdi. Inglizlar ham hind xalqining his-tuyg’ularini hisobga olishni boshladilar. Frontdan askarlarni kaltaklash taqiqlangan. Keyinchalik qo’zg’olon bo’lishidan qo’rqib, Tipu Sultonning butun oilasi bu yerdan Kalkuttaga jo’natildi. Yangi forma kiyish uchun mas'ul zobitlar Londonga chaqirib olindi. Ushbu hisob-kitobga ko’ra, inglizlarga qarshi qo’zg’olonni muvaffaqiyatli deb hisoblash mumkin.
To’g’ridan-to’g’ri yoki bilvosita, 1857 yilgi qo’zg’olonga ta'sir ko’rsatdi. Ba'zi tarixchilar buni keyingi qo’zg’olonning debochasi deb hisoblashadi. Ba'zi ingliz yozuvchilari buni Firangi kiyimiga qarshi g’azab ifodasi deb atashadi, ba'zilari esa buni Tipu Sulton avlodlarining taxtni qaytarib olish uchun qilgan harakati, deb qisqartiradilar. Javoharlal Neru buni Hindistonning birinchi mustaqillik urushi deb atadi. Karl Marks buni Hindistonning birinchi qo’zg’oloni deb ham atagan. Bu Britaniya hukmronligini Hindistondan olib tashlash uchun birinchi tashkiliy harakat edi.