Tarixi muhammadiy

KA’B IBN ASHRAFNING O‘LDIRILISHI 
Hijratdin ikki yil o‘tib, uchinchi yil kirdi. Yahud raislaridan Ka’b ibn Ashrafni 
Payg‘ambarimiz o‘ldirishga buyurdilar. Buning voqeasi musulmonlar Badr g‘azotida 
o‘zlaridan uch barobar ortiq dushmanlarini yengdilar. Raislaridan yetmish kishi o‘ldirilib, 
shu barobarida qilich sarqitlarini asir olib, Madinaga keltirdilar. Buni ko‘rgan ichki-tashqi 
dushmanlarning ichlariga o‘t ketdi. Ayniqsa, Madina atrofidagi yahudlar va bularga 

Tarixi Muhammadiy. Alixonto’ra Sog’uniy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
110
tilakdosh bo‘lgan Madina munofiqlari bu ishga qattiq qayg‘urishdi. 
Ka’b ibn Ashraf Bani Nazir yahudlarining bosh raisi edi, har qachon Badr g‘azotida 
o‘ldirilgan Quraysh raislarining so‘zlari chiqsa: «Endi bizga yer ustida yurganimizdan, 
ostida yotganimiz yaxshiroq», der edi. Kundin kunga buning hasad o‘ti alanga urib, 
dushmanligi haddidan oshdi. Bozorda o‘ldirilgan Quraysh cho‘nglari haqida aytgan 
she’rlarini o‘qib yig‘lab, boshqalarni ham yig‘latur edi. 
Bunga ham qanoat qilmasdan Makkaga borib, Quraysh xalqining yig‘ilishlarida o‘ltirib, 
Badrda o‘ldirilganlarga yozgan she’rlarini o‘qib yig‘ladi. Butun xalq ham yig‘lashib, 
Payg‘ambarimizga qarshi qo‘zg‘aldilar. Quraysh ichida fitna o‘qini yoqib, u joydin qaytib 
Madinaga keldi. Yana tinch turmasdan, Madina xotun-qizlarini qo‘shib, nomus qilgudek 
she’r aytishga kirishdi. Payg‘ambarimiz qanchalik sabr qildilar ersa, uning adabsizligi 
borgan sari oshgali turdi. Uning kuni bitib, paymonasi to‘lgan bo‘lsa kerak, bir kuni 
Rasululloh: 
— Ka’b ibn Ashrafga tatiydigan kishi bormu? Uning ozoridan Xudo payg‘ambarini kim 
qutqaza oladi? — dedilar. Anda Muhammad ibn Maslama: 
— YO Rasululloh, men qutqazurman, lekin dushmanni qo‘lga tushurguncha yolg‘on 
so‘zlashga, xiyla qilishga ruxsat qilursiz, — dedi. 
Shuni bilan to‘rt kishi yo‘lga tushdilar. Bir kun yo‘l yurishib, manzilga yetishdi. 
Muhammad ibn Maslama yo‘ldoshlarini qoldirib, yolg‘iz o‘zi u bilan ko‘rishgali bordi. 
Ko‘rishgandin so‘ngra: «Bu kishi kelgandin beri bizlarga ko‘p qiyinchiliklar tug‘ildi. Shu 
kunlarda soliq solib, bizlardin mol olmoqchi bo‘lib turadi. Hozircha qo‘limizda naqd 
molimiz yo‘qligi uchun, sendin qarz so‘rab keldik», dedi. Bu so‘zni onglagach, 
suyunganidan guldek ochilib ketib: «Hali shoshmanglar, ko‘rgulik kunlar oldinglardadur. 
Bundin so‘ngra u sizlarni ko‘p zeriktirgay, mendin qarzga mol olur bo‘lsangiz, men 
so‘ragan narsani garovga qo‘ygaysiz», dedi. 
Muhammad ibn Maslama: «Garov qo‘ygali nima keltirgaymiz», — deb andin so‘radi. 
Anda u: «Xotun-bolalaringizni garov qilib bersangiz bo‘lur» dedi. Bu so‘zdin ko‘ngli qattiq 
og‘rigan bo‘lsa ham, yana sabr qilmoqdin o‘zga chorasi yo‘q edi. So‘ngra Muhammad ibn 
Maslama: «Arablar ichida sening yaxshilik bilan atog‘ing chiqmishdur, xotun-
bolalarimizni garovga qo‘ymoq eng og‘ir ishdur. Biz uchun bu ish imkoniyatdan tashqari, 
or-nomus keltirgay. Agar bizga yaxshilik qilish ko‘nglingda bo‘lsa, ruxsat qil, yaroq-
jabduqlarimizdan keltirib, senga garov topshiraylik», dedi. Shu so‘zga kelishib, 
boshqalar bilmasun uchun kechalab kelmakka va’dalashdilar. So‘ngra Muhammad ibn 
Maslama tun qorong‘usida tubandagi to‘rt kishi (Bularning barilari ansor sahobalaridan 
edilar.): Abu Noila, Ka’bning emakdoshi edi, bu hiylada ko‘proq shu kishining so‘ziga 
ishondi. Abbod ibn Bishr, Horis ibn Avs, Abu Abs ibn Jabr hammalari birga eshik oldiga 
kelib, Ka’bni chaqirishdi. U yangi olgan xotuni bilan to‘shakda yotgan edi. Chaqirish 
tovushini eshitishi bilan darrov turib, chiqmoqchi bo‘ldi. Xotuni: «O‘rtada dushmanlik 
o‘tgan kishilar oldiga kechada yugurib chiqish yaxshi emasdur, sen nechuk chiqursan?» 
dedi. Anda u aytdi: «Meni chaqirguvchi emakdoshim — Abu Noiladur, er yigit 
o‘ldirmakka chaqirsa ham, oldiga chiqqay», deb qilich osib qarshilariga kelishi bilanoq, 
to‘sh-to‘shdin (taraf-tarafdin) qilich solib, parcha-parcha qildilar. Shuning bilan buning 
sharridan musulmonlarni Xudo qutqazdi. 
G‘ATAFON G‘AZOTI 
Bu voqea shundog‘ edikim, G‘atafon qabilasining arablari Du’sur otliq bir kishini o‘zlariga 
rais saylashib, Madinani bosib olmoqchi bo‘ldilar. Bu xabar Rasulullohga yetdi. U 
bosmachilar qo‘zg‘olib, ish ulg‘aymasdin oldini olmoq lozim bo‘ldi. Shuning uchun to‘rt 

Tarixi Muhammadiy. Alixonto’ra Sog’uniy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
111
yuz ellik kishi bilan alar ustiga tezlikda yurish qildilar. Buni anglashib, dushmanlarga 
qattiq qo‘rqinch tushdi. O‘ltirgan joylaridan turishib, tog‘ boshlariga qochishdilar. Ammo 
Payg‘ambarimiz shu yurganlaricha Zu Amr degan suv ustiga kelib, shu joyda qo‘shin 
qurdilar. Shu kuni qattiq yog‘in bo‘lib, barilarining kiyimi ho‘l bo‘lgan edi. Shu orada 
havo ochilib, kun qizishga boshladi. Rasululloh boshliq hamma askarlar xo‘l kiyimlarini 
yechishib, quritmoqchi bo‘ldilar. Ularni yog‘ochlar (daraxtlar) ustiga osishib, ostida 
salqinlab yotishdilar. Butun askar tarqalib, Rasululloh ham bir daraxt soyasida yolg‘iz 
yotgan edilar. Ustilarida qorovul bo‘lg‘udek odam yo‘q edi. Chunki Allohdin vahiy kelib: 
«Vallohu ya’simuka minannas»: Ya’ni, «Alloh seni kishilarning ziyonidan saqlaydi», 
degan oyat nozil bo‘lgan edi. Shu oyat tushgandin keyin payg‘ambarimiz: «Bundin 
so‘ngra meni ko‘rimoqqa hojat yo‘qdur. Alloh o‘zi saqlamoqqa va’da berdi. Endi bundin 
keyingi kunlarda g‘animlar tomonidan hech qanday ziyon-zahmat ish menga yetmaydi», 
dedilar. 
Bu so‘zni onglashgandin so‘ngra, sahobalar Payg‘ambarimizdan ko‘ngillari tinchib, 
daraxtlar ostiga tarqashib ketgan edilar. Tog‘ boshidan qarab turgan mushriklar raisi 
Du’sur buni ko‘rib, ko‘ngliga shayton kirdi. Rasulullohning yolg‘iz qolganliklaridan 
foydalanib, qasd olmoqchi bo‘ldi. Saqlaguvchi Allohdin xabari yo‘q, yashirin yo‘llar bilan 
yurib, Rasululloh ustilariga keldi, qilich urmoq qasdi bilan qo‘l ko‘targan edi, shu chog‘da 
Rasululloh uyqudin uyg‘onib qoldilar. Qarasalar, bir kishi qo‘lida qilichini yalanglab: «Ey 
Muhammad, endi seni mening qo‘limdan kim qutqara olgay?» dedi. Anda 
Payg‘ambarimiz: «Alloh qutqargay» dedilar. 
Shu bilan oyoq-qo‘li qo‘rqinchlik qaltirab, qilich qo‘lidan tushdi. Darhol Rasululloh qilichni 
qo‘llariga olib: «Endi seni kim qutqara olur?» dedilar. Ul ham «O‘zingdan o‘zga 
qutqaruvchi yo‘qdur», deb kechirim o‘tindi. Rasululloh ham uni afv qildilar. Bunday 
olijanoblikni ko‘rgach, darhol iymon keltirdi. Orqada qolgan qavmlarini dinga dalolat 
qilgach, alar ham dinga kirdilar. Bir zum ilgari qanday qattiq dushmanlikda turgan qora 
yurak kishilar Rasulullohning go‘zal qiliqlarini ko‘rib, ko‘ngillari iymon nuri bilan yoridi. 
Alarning dushmanliklari bir damda do‘stlikka aylandi. 
«Yo muqallibal qulub, sabbit quluvbana ala dinik». Ma’nosi: «Ey bor Xudoyo, dilimizni 
Islom dini uzra turg‘izib, haq yo‘ldin ko‘nglimizni toydirmagil» demakdir. 
Odam bolasi o‘z ixtiyori bilan haq yo‘ldin toymaguncha, Alloh taolo uni haq yo‘ldin 
chiqarmas. Ul Zot, jannat yo‘lini va ham do‘zax yo‘lini bandalariga ko‘rsatdi, bu yo‘llarni 
alarga tanitsin, deb payg‘ambarlar yubordi, alar kelib Alloh amrini bandalariga 
yetkazdilar. Qaysi yo‘lga kirish, qaysi yo‘lga kirmaslik kerak, buning ixtiyorini 
bandalarining o‘zlariga qo‘ydi. Endi banda o‘z ixtiyori bilan jannatga kira oladi va o‘z 
ixtiyori bilan do‘zaxga tushadi. Do‘zaxga tushganlar hech kimdan ko‘rishga haqlari 
yo‘qdur. Endi, agar banda yaxshilikka yotsa Allohga shukr qilsin. Agar yomonlik topsa, 
buni o‘zidan ko‘rsin. Islom dinining e’tiqodi shuldur, So‘zdin so‘z tug‘ilur, o‘quvchilarga 
foydasi bo‘lgay, deb bu haqiqatni yozdim. 
UHUD G‘AZOTI 
Uhud tog‘i Madinaga yaqin, sakkiz chaqirimlik yerdadur. Bu urush shu tog‘ning oldida 
bo‘lganlikdan, «Uhud g‘azoti» deb aytiladi. Urush boshlanishi shundoq erdikim, bundan 
bir yarim yil ilgari bo‘lib o‘tgan Badr urushida quraysh mushriklari qattiq yengildilar. 
Alardin bir munchalari shu urushda o‘ldirildi. Va bir qanchalari asir olinib, bosh bahosi 
yo‘llab qutuldilar. Quraysh xalqining tirikchilik turmushlari savdo-sotiq ishlariga 
bog‘lanmish edi. Qish kunlarida Yaman viloyatiga, yoz kunlarida Shom mamlakati 
(Suriya)ga savdo karvonlari bilan qatnashur edilar. Yo‘llari Madina ustidan o‘tganlikdin, 

Tarixi Muhammadiy. Alixonto’ra Sog’uniy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
112
to‘sqinlikka uchrab, tijoratlariga xalal yetdi. O‘tgan urushda ko‘rgan musibatlari ustiga 
iqtisodiy tomondin ham og‘irliqqa uchradilar. Buni ko‘rishgan Quraysh raislarining 
qoldiqlari yog‘ilishib Abu Sufyon oldiga keldilar. Alarning musibatlariga sabab bo‘lgan, 
Shomdan keltirilgan karvon mollari shundog‘icha tegilmasdin, Dorun-Nadva degan 
saroyda saqlanmoqda edi. Ul kelgan raislar Abu Sufyonga: 
— Muhammad bo‘lsa, bizning ulug‘larimizni o‘ldirib, yaxshilarimizni yo‘q qildi, uning 
ustiga savdo-sotiq yo‘llarimizni ham bog‘ladi. Bizning endigi tilagimiz shuldurki, bu 
moldin chiqqan foydani egalari olmasinlar, bu molni sarf qilib, Muhammadga qarshi 
urush ochgaymiz. O‘lganlarimizning o‘chini andin olgaymiz, Quraysh xalqi bu urush 
chiqimi uchun shu mol foydasini chiqarsunlar, — deyishdilar. 
Bu so‘zni anglashgandin so‘ngra mol egalari barchasi bir og‘izdan rozilik bildirdilar. 
Hisoblab qarasalar, bu karvon molining foydasi ellik ming tilloga yetdi. Haqqa qarshilik 
qilib ochgan urushlariga bu mol ila yordam qilmoqchi bo‘ldilar. Barilari bir ittifoq ila shu 
so‘zga to‘xtalib, urush hozirligi uchun askar yig‘ishga kirishdilar. Yolg‘iz Quraysh 
qabilasidan urushga yaramlik uch ming kishi yig‘ildi. Alarning qondoshlari Bani Mustaliq, 
Bani Xun qabilalari qo‘shildilar. Quraysh shoirlaridan Abu Izza, Musofiy deganlari 
qabiladan qabilaga o‘tishib, Islomga qarshi she’rlar o‘qishib, xalqni qo‘zg‘adilar. Ularning 
tashviqlari bilan Tihoma, Kinona arablaridan kelguvchi fidoiylar ham oz emas edi. 
Quraysh raislaridan Jubayr ibn Mut’imning Vahshiy nomlik bir qora quli bor edi. Nayza 
otmoq mashqini yaxshi olgan edi. Besh-o‘n qadam yerdin nayza otur bo‘lsa, ko‘zlagan 
joyini urib, hech xato qilmas edi. Xo‘jasi Jubayr uni chaqirib: «Agar ushbu urushda 
Muhammadning amakisi Hamzani o‘ldirur bo‘lsang, sen ozodsan», dedi. Chunki o‘tgan 
Badr urushida uning amakisi Tuaymani hazrati Hamza o‘ldirgan edi. 
Shuning bilan Quraysh qo‘shini qurollanib, Madinaga qarab yurish qildilar. Qochmaslikka 
to‘sqin bo‘lsin, deb askar boshliqlari xotunlarni birga oldilar. Childirma cholg‘uvchilar 
bilan askarni urushga qizdirmoq uchun qo‘shiqchi xotun-qizlardin bir qanchalari ularga 
qo‘shildi. Quraysh shoirlaridan Abu Sufyon xotuni Hind Aqaba qizi boshliq bir necha 
obro‘ylik xotunlar erlari bilan bu urushga birga chiqdilar. Arab odaticha, xotunlarini 
urushga birga keltirmak «o‘lish bor, qochish yo‘q», demakdin iborat edi. Urushga kirish 
oldida bahodirlar ichgali bir necha tulum chag‘ir ham olgan edilar. Erta-kech qo‘shin 
ko‘chganda, yo‘l yurayotganlarida qo‘shiqchi xotunlar Badr urushida o‘ldirilganlarni 
yo‘qlashib, yig‘lashur edilar. Buning ta’siridan askarlar ham yig‘i-zori qilishur edi. Mana 
shunday qilib, butun askarni borlik kuchlari bilan urushga solish chorasini ko‘rdilar. Shu 
bilan Quraysh qo‘shini yurib-o‘tirib, Madina yaqinida «Zulxulayfa» degan joyga kelib 
tushdi. Endi so‘zni Payg‘ambarimizdan eshiting. 
Quraysh qo‘shini chiqmasdin ilgariyoq bu ishdan xabar topdilar. Shundoqki, amakilari 
hazrati Abbos, G‘ifor qabilasidan bir kishini yollab, Madinaga yubordi. Bu kishi kelib 
Rasululloh bilan yashirincha ko‘rishgan so‘ngida voqea yozilgan xatni topshirib qaytdi. 
So‘ngra Rasululloh tezlik bilan ikki kishini tingchi qilib — yo‘l kuzatmoqqa chiqardilar. Bu 
chiqqan soqchilar dushman askari yaqinlashib kelgan xabarini bildirdi. So‘ngra 
Rasululloh ansor va muhojir sahobalarni yig‘ib kengashdilar. Bu to‘g‘rida alardin fikr 
oldilar. Keyin o‘z fikrlarini bayon qilib, aytdilarkim: 
— Biz shahardin chiqmaylik, urush o‘rinlarini shahar ichida qurib, yo‘llarga chep (to‘siq) 
bog‘laylik. O‘zimiz shahardin chiqmay, chep ichida alarni kutib turaylik. Agar g‘animlar 
shahar tashqarisida bizni qamab turguvdek bo‘lsalar, qiyinchilik bilan turolgaylar. Agar 
ular ustimizga chopul qilsalar, Madina yo‘llari biz uchun ochiq, alarga yopiqdur. Yo‘l 
boshlarini to‘sib, urushgaymiz. Xotun-bolalar tom ustidan yordam yetkazgaylar. 
Rasulullohdin bu so‘zni onglashgandin so‘ngra butun sahobalarning ulug‘ yoshdagilari bu 
fikrga qo‘shildilar. Lekin Payg‘ambarimizning amakilari amir Hamza boshchilik ko‘pchilik 

Tarixi Muhammadiy. Alixonto’ra Sog’uniy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
113
yosh yigitlar, yana Badr g‘azotiga qatnasha olmay, o‘kinib qolgan kishilar aytdilarkim: 
— YO Rasululloh, bizlar shunday kun kelgaymu, deb kutmoqda edik. Bu kunni bizga 
Xudo yetkazdi. Bizni dushman qarshisiga chiqarur bo‘lsangiz, tilagimiz shuldur. Agar 
shahardin tashqari chiqmas ersak, bizdin qo‘rqib chiqmadilar, deb dushmanlarimizning 
ko‘ngli ko‘tarilgay. 
Buning ustiga hazrati Hamza aytdi: 
— YO Rasululloh, sizga Qur’on yuborgan Alloh haqqi, dushmanlar bilan shahar 
tashqarisida qilich chopishmaguncha, butkul taom yemagayman. 
Yana ansor sahobalardan Nu’mon ibn Molik: 
— YO Rasululloh, bizni jannatdin mahrum qilmagaysiz, Xudo haqqi, men Allohdin talab 
qilaman, ushbu kunda shahid bo‘lib, jannatga kirgayman, — dedi. 
Shuning bilan ko‘pchilik askarlar, bahodir yosh yigitlar ushbu tomonda bo‘lib, shahardin 
tashqari chiqmoqni talab qildilar. Alarning ko‘ngillariga qarab, Rasululloh ham qabul 
qildilar. Hijratning uchinchi yili, shavvol oyidan o‘n kun o‘tgandin keyin, juma kunida bu 
voqea boshlandi. Rasululloh bilan juma namozini o‘tadilar. O‘qigan xutbalarida urush 
to‘g‘risida va’z so‘zladilar: 
— Ey mo‘minlar, dushman qarshisida kim sabr qilsa, u zafar topgay, urush maydonida 
kim chidamlik ko‘rsatsa, ul g‘alaba qozongay. Dushmanni yengmoq uchun eng birinchi 
shart chinlik-chidamlik bilan dushmanga qarshi turmoqdur. Agar bulardin ayrilmas 
ekansiz, Alloh yordami siz bilan bo‘lur, — dedilar. 
So‘ngra Rasululloh qurollanish uchun uylariga kirdilar. Qo‘shqavat sovut kiyib, qilich 
osindilar. Boshlariga dubulg‘a kiyib, orqalariga qalqon tashladilar. Buni ko‘rib yoshi ulug‘ 
sahobalar shahardin tashqari chiqmoqqa qiziqishib turgan yosh sahobalarni malomat 
qilgani turdi: «Rasulullohni o‘z erki ixtiyorisiz shahardin tashqariga chiqib, dushmanni 
qarshilamoqqa siz majbur qildingiz, hali ham bo‘lsa, Rasulullohni qaytargaysiz. O‘z 
erkicha ish yurgazgay. Nima narsani bizga buyurur ersalar, bizlar shuni qilgaymiz» 
dedilar. Shu orada Rasululloh uylaridan chiqdilar. YOsh sahobalar: 
— YO Rasululloh, bizlar ixtiyorimizni tashladik, qaysi ishni buyursangiz, shuni qilishga 
tayyormiz, — dedilar. 
Anda Rasululloh: 
— Payg‘ambar bo‘lgan kishiga g‘azot niyati bilan taqqan qurol-yarog‘ni, ul ishni qilmay 
turib yechib qo‘ymoqlik loyiq bo‘lmagay. Endigi so‘z shuki, biz bilan dushmanimiz 
orasida, Alloh nima hukm qilgan bo‘lsa, ani ko‘rgaymiz, — dedilar. 
Shuning bilan so‘z kesilib, ish boshlandi. Rasululloh ra’ylarini to‘sgan kishilar o‘kindilar. 
Tug‘-bayroqlar bog‘landi. Muhojirlar tug‘ini Mus’ab ibn Umayrga topshirdilar. Ansorlardan 
Hazrajlar tug‘ini Hubob ibn Munzirga, Avslarning tug‘ini Usayd ibn Xuzayrga berdilar. 
Arablar odatlaricha, tug‘ ko‘targan kishi shu bayroqqa qarashlik qabilaga boshliq bo‘lib 
tanilur edi. Shundoq qilib, Payg‘ambarimiz mingga yaqin askar bilan Madinadan 
chiqdilar. Shu chog‘da yana bir tomondan kelayotgan qalin askar qorasi ko‘rindi. Alarni 
ko‘rib Rasululloh: «Bular kimdur?» deb so‘radilar. Ular esa, Abdulloh ibn Ubayning 
tarafdorlari, yordam uchun chiqqan yahudiylar edi. Mushriklar uchun kofirlardan yordam 
so‘ramaymiz, deb Payg‘ambarimiz alarni qabul qilmadilar. Chunki alarning chin 
ko‘ngillari bilan yordam berishlariga ishona olmas edilar. Ko‘p joyda ulardin xiyonatlar 
ko‘rib, ishonishlari yo‘qolgan edi. 
So‘ngra askarni ko‘rik qilib, ko‘zdin o‘tkazdilar. Askar ichida yoshlari o‘n beshdan 
o‘zmagan birmuncha bolalar bor bo‘lib, ularni qaytardilar. Ular ichida Rofe’ ibn Xudayj, 
Samura ibn Jundub nomlik ikki bola bor edi. Rofe’ning onasi kelib: «YO Rasululloh, 
o‘g‘lim Rofe’ o‘q otishga usta, uning merganligi bordur. Dushmanga qarshi ish ko‘rsata 
bilur» degandin keyin unga ijozat qildilar. Buni onglab, Samura ibn Jundub otasi qoshiga 

Tarixi Muhammadiy. Alixonto’ra Sog’uniy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
114
yig‘lab keldi. — «Rasululloh Rofe’ga ruxsat berdilar, meni esa askarlikdan qaytardilar, 
yo‘q ersa ikkimiz kurashganda, mendan ul yiqilur edi», — dedi. Rasululloh buni onglab, 
bu ikkisini kurashga soldilar. O‘zi degandek, Samura ani kurashda yiqdi. So‘ngra bunga 
ham ijozat berdilar. Madina bolalaridin shu ikki o‘g‘il askarlikka olinib, qolganlari 
qaytarildi. 
Shundoq qilib, Rasululloh kechani shu joyda o‘tkazdilar. Tong sahari bilan qo‘shin 
dushmanga qarab qo‘zg‘aldi. Uhud tog‘i bilan Madina oralig‘ida Shovt degan joydagi 
xurmolik boqqa kelganlarida bomdod namozining vaqti bo‘ldi. Mana shu joyga kelganda, 
munofiqlar raisi Abdulloh ibn Ubay buzuqchilik qilib, o‘ziga qarashlik uch yuz kishi bilan 
Islom askarlaridan ayrilib, Madinaga qaytdi. Bu munofiqning maqsadi askar ichiga 
buzg‘unlik solish edi. Bu ishga bahona qilib aytgan so‘zi shul erdikim: — «Muhammad 
o‘zi chaqirib bizdan kengash so‘radi, so‘ngra yoshi ulug‘, tajribalik kishilarning so‘zlarini 
qoldirib, yosh-yalang, soqolsiz yigitlarning aytganini qildi. Endi ishning og‘irligini 
ko‘raturib, kuchlik dushman qarshisiga chiqib, o‘zimizni o‘limga nechuk tutqaymiz?» — 
der edi. O‘z urug‘-aymog‘idan bir necha sahobalar unga yalinib-yolvorib, yo‘ldan to‘sgan 
bo‘lsalar ham, alarning so‘zlarini qabul qilmadi. Uch mingdan ortiq dushman askariga 
qarshi chiqqan Islom askarining borlig‘i bir ming chamasida edi. Bularning uch yuzi 
munofiqlar bo‘lib, askar safidan chiqib ketdilar. Buni ko‘rib, qolgan askarlar ham buzila 
yozgan edi, lekin ularni Alloh saqladi. Dushman qarshisiga kelgan chog‘larida bu ishning 
bo‘lishi musulmonlarga qattiq ta’sir qildi. Munofiqlarga qandoq chora qo‘llanish haqida 
musulmonlar ikkiga bo‘lindilar. Bir bo‘laklari ularga avval urush ochmoq, so‘ngra 
dushmanlar bilan chopishmoq fikrida bo‘lsalar ham, Payg‘ambarimiz boshliq ikkinchi 
tomonlar ularni hozircha o‘z hollariga qoldirib turmoqni maslahat ko‘rdilar. Mana shu 
munofiqlar haqida shu oyat tushdi: 
«Vallohu arkasuhum bima kasabu»: ma’nosi: «Bu munofiqlar qilgan yomon ishlarining 
sababidan alarni Alloh teskari qilib, iymondin kufrga qaytardi», demakdur. 
Bu oyat engandin so‘ngra u munofiqlar o‘z hollaricha qoldirildi. So‘ngra Islom askari 
dushmanga qarshi yurib, Uhud tog‘iga yetdilar. Dushman o‘ramasidan saqlanish uchun, 
Rasulullohning amirlari bilan Uhud tog‘iga orqalarini berib, dushmanga qarshi saf 
bog‘ladilar. Ammo Quraysh kofirlari bo‘lsa, bu tog‘ qarshisidagi keng soyga kelib 
qo‘ndilar. So‘ngra har ikki tomon o‘z askarining yasog‘iga kirishdi. Dushman askarining 
o‘ng tomonida Xolid ibn Valid turdi. Jovong‘ar (so‘l qo‘lida) Ikrima ibn Abu Jahl turdi. 
Abu Sufyon ham tug‘ bayrog‘i bilan so‘lda turgan edi. Piyoda askarlarga Safvon ibn 
Umayya boshliq bo‘lib belgilandi. Askar qochmasin deb, qo‘shiqchi xotunlarni tashviq 
qilish uchun saf ortiga qo‘ydilar. Rasululloh bularga qarshi askar yasog‘in tuzib, Xolid ibn 
Validga qarshi Zubayr ibn Avvomni qo‘ydilar. Islom askari ichida o‘q otar merganlardan 
ellik kishi bor edi. Alarga Abdulloh ibn Jubayrni boshchi saylab, askar ortini saqlamoq 
vazifasini unga topshirdilar. Bu ellik mergan askar orqasidagi tog‘ning etagi, belining 
ustiga joylashgan edilar. Bu ishlarning barchasi Rasulullohning ko‘rsatganlaricha 
bajarildi. Rasululloh merganlarga aytdilarkim: «Agar biz dushmanni yengar bo‘lsak, yoki 
ular bizni yengsalar, har holda bu tutmish o‘rningizni qo‘ldan bermagaysiz». Chunki bu 
o‘rin bo‘sh qolgan chog‘da, bir firqa dushman askari shu tomondin kelib chopul etmak 
imkoniyati tug‘ulur edi. Ul chog‘da askarning orqasi o‘ralib, chambar ichida qolish 
mumkin bo‘lganlikdan, Rasululloh bu yerni bo‘sh qoldirmaslikka qattiq topshiriq berdilar. 
Agar otliq dushmanlar shul yoqdin chopul qilur bo‘lsalar, alarga qarshi o‘q yog‘dirishga 
buyurdilar va: «Ot ustida kelayotgan hujumchi askarlar qarshilarida otilgan o‘qlarga 
chidab turolmas», dedilar. So‘ngra askar ustiga kelib, alarning saflarini tuzib, 
to‘g‘irladilar. Chunki mo‘minlarning namozda to‘g‘ri saf bog‘lamoqlari, askarlar urushda 
saflarini to‘g‘ri tuzmaklari — Rasululloh sunnatlaridur. Bundin keyin Payg‘ambarimiz 

Tarixi Muhammadiy. Alixonto’ra Sog’uniy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
115
askarlarga qarab aytdilarkim: 
— Ey mo‘minlar, birodarim Jabroil ko‘nglimga shul so‘zlarni soldi. Shundoqkim, hech 
kimsa eng so‘ngi rizqini yeb tugatmaguncha dunyodan ketmas, rizqi tugamagan 
bandaning o‘lishi mumkin emas, uning rizqini ozaytirish yoki ko‘paytirish hech kimning 
qo‘lidan kelmas. Bandaga rizq kelishi har qancha kechikib qolsa ham, yana unga 
o‘lchangan rizqi yetmay qolmas. Endi shundoq bo‘lsa, ey mo‘minlar, rizqinglarni halol 
kasb bilan talab qilinglar, buning kechikkanligiga shoshilib, o‘zinglarni harom-xarish 
narsalarga urmanglar. Halollik bilan kasb qilsanglar, Halol rizq yetkazishlikka Alloh 
kafildur. Bosh tanga, tan boshga qandoq bo‘lsa, mo‘minlar ham bir-birlariga 
shundoqdur. Birlariga yetgan ziyon birlariga yetgandek bo‘lur. Qaysi qo‘shinda birlik, 
chidamlik bo‘lsa, boshqalarni albatta g‘alaba qilur, — dedilar. 
So‘ngra Rasululloh qo‘llariga bir qilich oldilar, ul qilichda arabcha shul she’r yozilmish 
edi: 
«Fil jubuni orun va fil iqdomi makrimatun 
Val mar’u bil jubuni lo yanju minal qadari». 
Ma’nosi: «Qo‘rqoqlik nomus keltirur, botirlik davlatga yetkarur. Qo‘rqib qochmoq bilan 
hech kishi taqdirdin qutila olmas» demakdur. 
Yana askarlarga qarab: «Bu qilichni kim olgay, buning haqqini kim ado qilgay?» dedilar. 
Anda askarlardan bir to‘p kishi: «Biz olgaymiz, yo Rasulalloh», deb qilichga qo‘l 
uzatdilar. Bular ichida Abu Bakr Siddiq, Hazrati Umar, Hazrati Ali, Zubayr ibn Avvom, 
shu to‘rtovlari ham bor edilar. Alarga qilichni berishdan to‘xtalib, boshqa bir kishini 
kutgandek bo‘lib to‘xtab turdilar. Buni ko‘rib ansorlardin Abu Dujona degan bir sahoba 
yugurib keldi va: «Buni haqqi na bo‘lg‘ay, yo Rasulalloh?» deb so‘radi. Anda Rasululloh 
aytdilar: «Egilib ketguncha dushman yuziga chopar bo‘lsang, bu qilich haqqi shuldur». 
Buni onglab Abu Dujona: «Shu shartni men bajo keltirurman», deb qilichni oldi. Hech 
kimga bermagan qilichni Rasululloh bu kishiga berdilar. Chunki ul kishi ansor sahobalar 
ichida atog‘lik bahodirlardin edi. Qilichni olgandin keyin, ikki tarafga sollanib (maqtanib), 
urush maydoniga qarab yurish qildi. Uning bu yurishini ko‘rib Rasululloh: «Alloh taolo 
bundoq yurishni bu o‘rindan boshqa joyda bo‘lsa, yaxshi ko‘rmagay. Ammo urush 
maydonida, dushman qarshisida shu yangliq yurishni Tangri do‘st tutgay» dedilar. 
So‘ngra urush muboraza bilan boshlandi. Shundoqki, kofirlardin tuya mingan bir kishi 
maydonga tushib, o‘ziga bahodir talab qildi. Rasulullohning ruxsatlari bilan sahobalardin 
Zubayr ibn Avvom bunga qarshi chiqdi. Har ikkovlari tuya ustidan bir-birlariga hamla 
qildilar. Quchoqlashib, bo‘g‘ishib, maydon o‘rtasida bu ikki bahodir ko‘p olishdi. Har ikki 
yoqdagi qo‘shinning ko‘zlari bularga tikilgan edi. Bular olishib turgan yerlari tog‘ tagidagi 
qiya joy edi. Musulmon bahodiri ust tarafida, kofir bahodiri osti tarafida turdi. Bu 
ikkovlon shu chog‘da bir-birlarini tuyadan ag‘darishib, yerga tushdilar. Kofir bahodiri 
ostga tushgan edi. Hazrati Zubayr ustiga tushishi bilan xanjar sug‘urib, uni bo‘g‘izlab 
tashladi. Buni ko‘rib Rasululloh suyunganlaridan barcha barobar takbir aytdilar. 
Bundan keyin, yana kofirlar tomonidan Talha degan bahodir maydonga chiqdi. Bul ersa 
alarning bosh tug‘chisi edi. O‘rtada turib — «Er kishi bo‘lsa, qani chiqsin», — deb bir 
necha marotaba qichqirdi. Musulmonlar tomonidan ildamlik ila chiqquvchi kishi bo‘lmadi. 
Chunki bundoq o‘rinda bahodir saylab chiqarmoq haqqiga askar boshlig‘i egalik qilur. 
Dushman bahodiriga teng kelguvdek kishi topib chiqarmoq lozim edi. Shuning uchun 
bahodir chiqarish kengashi bir oz kechiktirilgan edi. Buni bahona qilib, kofirlar bahodiri 
ta’naga til ochib: — «Ey Muhammad, mo‘minlardan kimarsa o‘ldirilsa, jannatga kirgay, 
kofirlardan o‘ldirilganlar do‘zax sari borgay, der emishsan. Agar bu so‘zing chin ersa, 
sening yo‘ldoshlaring jannatga kirishdan nechuk kochgaylar, meni o‘ldirib do‘zaxga 
yuborishdan nega tortingaylar?», — dedi. 

Tarixi Muhammadiy. Alixonto’ra Sog’uniy