Tarixi, tuzilishi, texnik xavfsizlik
Download 0.76 Mb. Pdf ko'rish
|
|
«О'/Ш KISION» Ц К 0 ‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA 0 ‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI MIRZO ULUG'BEK NOMIDAGI O'ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
V
TARIXI, TUZILISHI, TEXNIK XAVFSIZLIK ( 0 ‘q u v -u slu b iy q o ‘llanma) № К TO S H K E N T — «O 'Z B E K IS T O N - 2 0 1 1
УДК: 004.7(4/9) Б Б К 32.973.202 Q 73
ISB N 978-9943-01-644-6 © «O'ZBEKISTON» N M IU , 2011
M uhtaram o'quvchi! Bugun biz XXI asrda — shiddatli axborot asrida yasham oqdam iz. Bu degani h ar bir ishda, faoliyatda axborot va bilim asosiy u nsu r sifatida nam oyon b o 'lm o q d a. S iz-u biz am alga oshirayotgan h ar qanday faoliyatda inform atsiyaning o ‘rni va k o ‘lami to bora ortib borm oqda. E ’tibo r bersangiz, atrofim izda m a’lum ot yetkazuvchi vositalar ham kun sayin k o ‘paym oqda. O d am lar ko‘nikib qolgan televideniye, radio, gazeta va ju rn al singari om m aviy axborot vositalari bilan birga hozirda Intern et ham jam iyatga ommaviy kommunikatsiya — axborot
T arix iy m a n b a la rd a n b ilasiz, o ta -b o b o la rim iz to m o n id a n b iro r m a’lum otni m anzilga yetkazish u chu n bir q an c h a aloqa vositalaridan foydalanilgan. Buyuk sarkardalar — Iskan dar Z ulqarnayn, C hingisxon, A m ir T e m u r d av rlarid a m axsus p o c h ta b ek atlari b o ‘lib, bu yerdagi cho parlar otning bir kunlik bosib o ‘tishi m um kin b o ‘lgan masofa tezligida topshiriqlar, buyruqlar va axborotni q o ‘shni va uzoq o ‘lkalarga yetkazar edi. Qisqa xabarlar uchun ishlatilgan kabutarlar pochtasi haqida ham bilam iz. Y aqin o ‘tm ishni eslaydigan b o ‘lsak, «chaqmoq» telegram m asini yuborish yoki boshqa shaharga telefon qilish u c h u n o d am lar sh ah a r markaziga borishi, «pochta, telefon, telegraf» yozuvli katta bejilo binolarda navbatni kutishlari yoki k o m m u ta to r (vositachi) orqali ulab berishlari u ch u n alohida kabinaga o ‘tishlari lozim b o ‘lar edi. Ilgarilari b iro r-b ir m a’lum otni yetkazish uchun bir q ancha vaqt talab etiigan b o ‘lsa, bugungi ku nd a telefo nning S M S xizm ati yoki Internet-chat orqali buni k o ‘z ochib yum guncha, shu zahotiyoq am alga oshirish m um kin. 1 Karimov I. Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch. — Т.: Ma’naviyat, 2008. 3 K eltirilg an m iso llar h a q id a o ‘ylar ek ansiz, b eix tiy o r tasavvurga berilasiz. N azaringizda, inson aql-idrokining bemisl ixtirolari b o im is h pochta, telegraf, telefon, radio, televideniye, teleks, faks, uyali aloqa va Internet m o ‘jiz a la rid a n s o ‘ng bu b o ra d ag i ix tiro la r-u k a sh fiy o tla r nihoyasiga yetadigandek! Axir birgina uyali telefon m o ‘jizalari ozm u nch a ta ’rif va tavsifga loyiqmi?! Buni qarangki, aql-idrok im koniyatlarining cheki y o ‘q, agar ilgari har bir ixtiro yoki kashfiyot u ch u n yillar, h atto asrlar kerak b o ‘lgan bo Isa, endilikda bu oraliq m uddat nihoyatda qisqarib borm oqda. Internet ta rm o g ‘i m an a sh unday olam sh u m u l yangilikka aylandi, desak, aslo mubolag‘a b o ‘lmaydi. H ar birimiz o ‘zimizga ju d a oddiy savol beraylik: hozirgi kunda Internet biz uchun qanday aham iyat kasb etm oqda? Internet bu b utunjahon k om pyuter tarm o g ‘idir. U katta va kichik lokal k o m p y u ter tizim larning o ‘zaro aloqa b og ‘lab, global m iqyosda ax boro t alm ash in u v in i am alga o shirish im ko n iy atin i berad i. U ndagi protokollar tizim i orqali boshqariladigan barcha tarm o q lar bir-biri bilan о zaro aloqada ishlaydi va foydalanuvchilar uchu n m a ’lum otni saqlash,
izlash, ch o p etish, k o ‘ch irish , j o ‘n atish va qabul qilish; m atn , tovush, foto, grafika, m usiqa va boshqa shakllardagi m a ’lu m o tlar bilan interfaol ravishda alm ashish am allarini bajara oladi. In te rn e t vaqt, m akon va geografik chegaralarni bilm aydi, u tu n -u kun, h a r q and ay o b -h av o d a, h a r q and ay davlatda ishlayveradi. B uning u ch u n z a ru r texnik t a ’m in ot b o ‘lsa bas. M am lakatim izda In tern etn i rivojlantirish davlat darajasida q o ‘llab- qu w atlan m oq da. Birinchi navbatda, m uhim qonunlar, qarorlar va boshqa m e'yoriy hujjatlar qabul qilinib, m ustahkam huquqiy poydevor yaratildi. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karim ov ushbu sohaga alohida e ’ti b o r q a r a ta y o tg a n i, a y n iq s a , d iq q a tg a s a z o v o r. Y u rtb o s h im iz t a ’kid lag anidek , « Z am onaviy ax borot va k o m p y u ter texnologiyalari, raqam li va keng form atli telek o m m u n ik atsiy alar, In te rn e tn i n afaq at m aktab, litsey, kollej va oliy o ‘quv yurtlariga, balki h a r bir oilaga joriy qilish harakatlari bugungi k un da to b o ra kuchayib borm oq da. A ynan zam onaviy alo qa va axb orot texnologiyalari tizim in i keng k o ‘lam da rivojlantirish m am lakatim iz va jam iy atim izn in g taraq qiyot darajasini k o ‘rsatadigan m ezonlaridan biri b o ‘lib xizm at qiladi»1. Internet tarm og‘i bugungi kunda bir vaqtning o ‘zida bir necha sifatlarda nam oy on b o im o q d a : — axborot va bilim m anbai; — om m aviy axborotning interfaol vositasi; — inson faoliyatining barch a jab halari — m a’rifiy, m adaniy, siyosiy- iqtisodiy, ijtim oiy, sport, turistik va k o ‘pgina boshqa sohalarga t a ’sir k o ‘rsatuvchi axborot xizm atlari tizim i sifatida. Bir qarashda in fo rm atsio n-ko m m un ik atsio n texnologiyalar sohasi, kom pyuter, Internet olam i kishi ongi va tasaw u ri u ch u n ju d a m urakkab, o ‘ta og ‘irdek tuy ulad i. Lekin b u «rom etu v ch i sayyora»ning ichiga kirganingiz sari bu vazifa unchalik qiyin em as, aksincha, ju d a qiziqarli va zavqli ekaniga am in b o ‘lasiz. Bu esa bilim laringizni y anada k o ‘paytirish, yangi-yangi qirralar, yangiliklardan boxabar b o lis h deganidir. S huning uchun m azkur o ‘quv-uslubiy q o ‘llanm a «murakkab» tushunchalarni oddiy va ravon tilda bayon etishni m aqsad qilib q o ‘ygan. 1 Mamlakatimizni modernizatsiya qilish yo'lini izchil davom ettirish — taraqqiyo- timizning muhim omilidir. Prezident Islom Karimovning 0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 18 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. / / Xalq so‘zi. 2010-yil 8-dekabr, 236-son. _____________________________ 5 I bob IN TE R N E T VA W W W YARATILISHI TARIXI 1 .1 . In te rn e t yara tilish i tarixi In tern etn in g yaratilish tarixi sobiq Sovet Ittifoqining koinotga ilk insonni yuborgani bilan bog'liq. G ap shundaki, o ‘tgan asrning 60-yilIarida ikki qudratli davlatlar — A m erika va sobiq Sovet Ittifoqi o 'rtasid a ilm va harbiy sohada o ‘zaro raqobatlashish jarayoni ayni kuchaygan edi. Shu davrlarda kim ustun ekanini isbotlash m aqsadida bu ikki davlat hukum atlari va olim lari atom bom basi, koinotni zabt etish kabi izlanishlar ustida jad al ish olib borishgan. Sobiq Sovet Ittifoqinin g ko inotni o ‘rganish b o ‘yicha am alga oshirgan birinchi muvafifaqiyatli tajribasi am erikaliklarni sarosim aga solib, m udofaa va atom bom basi hujum i ehtim o lid an yangi him oya vositalarini ixtiro qilish va kuchaytirish borasida o ‘ylantirib qo'yadi. M ash h u r V ikipediya o n -lay n m a 'lu m o tn o m asi bu h aq d a sh u n d a y deb yozadi: «1957-yilda sobiq Sovet Ittifoqi yerning s u n ’iy yo ‘Idoshini
Birinchi ato m bom basining yadroviy sinovlari, su n ’iy y o ‘ldoshning u c h irilish i b ila n 1 9 5 8 -y ild a A Q S H p re z id e n ti D. E y z e n x a u e rn in g
to p s h irig ‘iga b in o a n y u q o rid a t a ’k id la n - ganidek, A Q SH m ud ofaa vazirligi qoshida ik k ita h u k u m a t id o ra s i tu z ila d i: N A S A (N a tio n a l A e ro n a u tic s an d S p ace A d m i nistration — M illiy Aerofazoviy m a’m uriyat) va A R P A (A d v a n c e d R e se a rc h P ro je c ts Agency — Ilg‘o r tad qiqo t loyihalari A gent ligi)- 1962-yilga kelib, R A N D C o rp o ra tio n tashkiloti xodim i Pol Bern (P aul Baran) «On distributed co m m u n icatio n Netw orks» m a ’- ru z asid a k o m p y u te r tiz im la ri va ta rm o q - larining n om arkazlashtirilgan va keng tar- q alg an aso sd a ishlash ja ra y o n in i yangilik sifatidajoriy etishni taklif qildi. U ning g‘oyasini so d d a ro q tu sh u n tiris h m u m k in . M asalan, V a sh in g to n d a g i k o m p y u te r L o s-A n je le s bilan bog‘lanishi kerak b o ‘lsa, Kanzasdagi kom pyuter orqali ulanadi. Agar Kanzasdagi sim z a ra rla n g a n b o ‘lsa, V a sh in g to n d a g i y o ‘naltiruvchi (m arsh ru tizator) m a’lum otni b o s h q a b i r , m a s a l a n , C h i k a g o d a g i k o m p y u t e r o r q a li y u b o r i l a d i . Y a ’n i , m arkazlashgan k o m p y u ter ta rm o g 1 ida (A- sx em asi) aso siy k o m p y u te rn in g b u z ilish i n a tija s id a a m a lg a o s h irib b o ‘lm a y d ig a n a m a l l a r n o m a r k a z l a s h g a n k o m p y u t e r aloqasi (B -sxem asi) asosida o ‘z yechim ini topadi. B u n d a n ta s h q a r i k o m p y u te r ta r m o - g 'in in g ish faoliyati o ‘zaro aloqani saqlagan ho lda, bir h u d ud bilan chegaralan m asd an ham keng tarq alg an h o la td a (C -sx em asi) o ‘zaro bog‘langan tartibd a am alga oshirilishi nazarda tutiladi. B unday shaklda tuzilgan tizim ning yoki tarm oq ning b ir «bo‘g‘ini» ishdan chiqsa-d a, I (m asalan, nishonli yadro hujum i oqibatida) Link MARKAZLASHTIRILGAN (A) NOMARKAZLASHTIRILGAN (B)
INTERNET: TARIXI, TUZILISHI, TEXNIK XAVFSIZLIK boshqa qism lari bezarar ishini d a v o m e ttir a v e r is h i m u m k in bo'lardi. U shbu g ‘oyani am alga o sh irish u c h u n o lim la r k o m - p y u te rla rn i m ax sus d a s tu r va q u r i l m a l a r b ila n t a ’m in la s h u stid a ish olib b o ra boshladi. B u n in g u s t i d a a m e r i k a l i k KENG TARQALGANLIK olim lardan Leonard Kleynrok (C) izlanish olib borgan. U A R P A N E T t a r m o g ‘i 1969-yilda ishga tushirilguniga qadar Massachusets Texnologiya institutining talabasi b o ‘lgan davrda (1961 -yilda) o ‘z ilmiy m aqolasida m a ’lum otlarni fayllarga b o ‘lib, alohida qism larga ajratgan holda tarm o q orqali yuborish im koniyatini nazariy asoslab bergan va 1969-yilda uning boshchiligida 4,5 m etr kabel orqali ikki xonadagi hisoblash m ajm ualari o ‘zaro birlashtirilib, dastlabki k om pyuter tarm o g ‘i vositasida aloqa o ‘rnatilgan. Endi navbat kom pyuterlar o ‘rtasida o ‘zaro m a ’lum ot alm ashinish jarayonim yo‘lga qo‘yishga kelgandi. Bugungi kungacha Internet faoliyatining asosi b o ‘lmish T C P /I P um um iy protokoli bu borada har xil boshqa turdagi k o m p y u ter tizim la rin i bir yaxlit ta rm o q q a b irlash tira oldi. T C P /I P m a’lum otlar uzatish protokolining ixtirochilari Robert Kan va Vinton G rey Syorflar b o ‘lib, ular Leonard Kleynrok boshchiligida Internetning ibtidoiy nam unasi — A R P A N E T tarm og'i ustida ishlaganlar. Shu sababli bu uch olim ni tarixchilar Internetning otalari deb ataydi. A R P A N E T ning b irinchi server-kom pyuteri 1969-yilning 1-sentabr kuni Los-Anjelesdagi K aliforniya universitetida o ‘rnatilgan. M azkur «Honeywell 516» (ingl. tilida «asal q udu g‘i» m a’nosini bildiradi) kom pyuteri atigi 12 KB operativ xotiraga ega bo'lgan. Hozirda zam onaviy « P en tiu m 4» shaxsiy ko m pyuteri operativ xotirasining o ‘rtach a hajm i 2 G B (ya’ni, 2 097 152 KB) ga tengdir, bu birinchi server x o tirasig a n isb a ta n 174 762 m a rta k o ‘p ro q , dem akdir. Ilk b o r yaratilgan m arsh ru tizator — m a ’lu m o tla r n i y o 'n a l t i r u v c h i u s k u n a n in g kattaligi esa h o z ird a r o ‘zg ‘o rd a ishlatiladig an Leonard Kleynrok m uzlatgichdek b o ‘lgan. 8
Dastavval Internet tarm og'i harbiy m aqsadlarni k o ‘z la b y a r a tilg a n b o ‘ls a - d a , u n in g fa o liy a ti keyinchalik fan va ta ’lim sohasida axborot almashish, o ‘zaro alo q ag a ega b o ‘lish u ch u n ish o n ch li va m u k am m al ishlaydigan tizim sifatida qoM lanila boshladi. Shu o ‘rinda In tern etn in g asosiy xizm at- larining yaratilishi bilan bo g'liq sanalarga to ‘xtalib o 'ta m iz .
o s h iris h u c h u n m o ‘lja lla n g a n b irin c h i d a s tu r yaratildi. K eyinchalik, 1972-yilga kelib, oliy ta ’lim tizim ida ham keng qoMlanila boshladi — A Q SH ning 50 ta universiteti va tadqiqot m arkazlari yangi tarm o q q a ulanib, ilmiy axborot alm ashinuvida unum li foydalanishni boshladi. 1973-yilda esa A tlantika okeani tubidan o ‘tgan telefon kabeli orqali bu tizim ga Buyuk B ritaniya va N orvegiyaning xorijiy tashkilotlari ulanishi tufayli tarm o q xalqaro m aqom ga ega b o ‘ldi.
A R P A N E T tarm o g ‘iga jiddiy raqib paydo b o id i, A Q S H ning Milliy ilmiy fondi N S F N e t katta universitetlararo tarm o g 'in i tashkil etdi. S hu paytdan boshlab In tern et keng ijtim oiy m uloqot vositasiga aylanib, jad al kengayib bordi.
tarm o g'ig a yutqazib, o ‘z ishini tugatdi. 1991-yilga kelib esa In ternetd a g ip e rm a tn tuzilm asi asosida ishlaydigan u m u m jaho n o'rgim chak t o ‘ri (W WW) q o ‘llana boshladi. Ikki yildan so‘ng (1993-yil) m ashhur N C S A M osaic brauzeri paydo b o ‘ldi. Bugungi kunda In te m e td a n vaqtichog‘lik va p o ch ta xizm atidan tash qari, turli kuch va m anfaatlar urushidagi a x b o ro t q u ro li s ifa tid a sam arali fo y d a la n ib kelinayotganini k o ‘rish m um kin. K o‘rinib turibdiki, rivojlanish shiddatli va tezk o r bo 'lgan . Qiyoslash u chu n bir m a’lum otni keltirib o ‘tam iz. M a’lum ki, o ‘tgan asrda axborot sohasi bilan bog‘liq radio, televideniye, kabel TV kabi ixtirolar qilingan va u lar asta-sekinlik bilan om m alashgan. D astlabki radiopriyom nik Robert Kan Vinton Grey Syorf 9 INTERNET: TARIXI, TUZILISHI, TEXNIK XAVFSIZLIK va televizorlardan o ‘n yillar davom ida bir n echta oila birlashib foydalanar edi. A m m o Internet tarm og‘ining rivojlanishi ularga nisbatan ancha tezkor b o ‘ldi va 50 m illion kishilik auditoriyaga (bu 0 ‘zbekiston aholisidan taxm inan ikki baro bar k o ‘p) In tern et atigi 4 yilda erishdi.
Radio
38 Televideniye 13 K abel TV 10 Internet
4 Ayni paytda global tarm o q d an foydalanuvchilar soni dunyo b o ‘yicha 2 m lrd. kishini tashkil etadi. H ozirda global tarm oqning im koniyatlari bu — tezkorlik, om m aviylik, dunyoviylikdir. In te m e td a h ar q anday m a ’lum ot sanoqli d aqiqalarda insoniyatga o s h k o rb o ‘lishi m um kin. Avvallari yangi kitobni topish uchun oldindan navbatga yozilish, kitob d o ‘konlarida berilgan cheklar va pochta orqali yuborilishini kutishga to ‘g ‘ri kelgan b o ‘lsa, bugungi kunda uni rasmiy taqdim otidan bir necha kun oldin Internetd a oson topish m um kin, xoh u «G arri P otteroning navbatdagi qismi b o is in , xoh yangi darslik yoki q o ‘llanm a. Bugungi kunda siz-u biz 220 volt elektr q u w a ti, shaxsiy kom pyuter va In te rn e t aloqasiga ega b o 'lsak , x o n ad a n ch iq m asd a n tu rib bilim o lish im iz , d u n y o d a g i y a n g ilik la rd a n b o x a b a r b o ‘lish im iz , q id iru v tizim lari orqali elektron kitoblarni m uto laa qilishim iz, kurra-i zam inning istalgan burchagidagi tengdoshlarim iz bilan m uloqot qilishim iz m um kin. Sababi, In tern et barcha chegaralarni ochib tashlab, axborot va bilim ga egalik borasida ham m ani teng qilib qo 'y m oqd a. Download 0.76 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|