Tarixi (XIX asrningikkinchi yarmi XX asr boshlari)

Yakunlarni chiqaramiz!
\ 3 ► Ularning hududi bugungi kundagi 0‘zbekistondan tashqari, Qirg‘iziston,
Qozog‘iston, Tojikiston va Turkmaniston yerlarining bir qismini ham o‘z ichiga olgan.
► Buxoro amirligi: 40 ta beklik - 2 min aholi.
Xiva xonligi: 18 ta beklik, 2 ta noiblik - 800 ming aholi.
Qo‘qon xonligi: 15 ta beklik - 3 min aholi.
Savol va topshiriqlar
^^^aritadai^XI^^s^^rtalarida Buxoro amirligi, Xiva va Qo‘qon xon- liklari hududini ehegaralab bering.

2. 
   XIX asr o‘rtalarida xonliklar aholisi haqida gapirib bering.
   
3. 
   6-betdagi xaritadan foydalanib, quyidagi jadvalni to‘ldiring. Xonliklarga tegishli hududlarni ajratib yozing.
   

2. 
   §. XIX ASR 0‘RTALARIDA 0‘ZBEK XONLIKLARINING MA’MURIY BOSHQARUV TIZIMI
   

Buxoro amirligida oliy hukmdor amir hisoblanib,
Buxoro uning bokimiyati avloddan avlodga meros tarzda
amirligining o‘tgan. Amirlikni mang ‘Шаг sulolasiga mansub davlat boshqaruvi cbeklanmagan bokimiyatga ega bo‘lgan bukmdorlar
bosbqargan.
Buxoro sbabri amirlikning ma’muriy markazi edi. Amirlikda ijro bo­kimiyati bosb vazir - qo‘shbegi qodida bo‘lgan. Viloyat va tuman bo- kimlari qo‘sbbegi tavsiyasi bilan tayinlangan. Moliya va xazina isblari, soliqlar to‘planisbi kabi sobalami devonbegi idora qilgan. Devonbegiga tasbqi aloqalami yuritisb bam yuklatilgan. Unga amirlik bujjatlarini yu- ritisbga mas’ul mirzaboshi bo‘ysungan. Amirlikda soliqlami o‘z vaqtida yig‘isb va ularni bisobga olib borisbga javobgar kisbi mushrif hisohlan-
gan. Dodxoh lavozimini egallab turgan sbaxs xalqning sbikoyatlari bilan sbug‘ullangan. Oliy bukmdor farmonlarini parvonachi e’lon qilgan. Sbariat qoidalari va qonunlar ijrosi, sud isblarini nazorat qilisbni shayxulislom bajargan. Sbayxulislomga bo‘ysungan muftiy
Buxoro arki. XIX asr
diniy-buquqiy masalalar bilan muhtasiblar Buxoro arki. XIX asr , • , j i • • г. • - i i
esa sbariat qoidalarmmg bajarilisbi va amal
qilinisbi masalalari bilan sbug‘ullangan. Buxoro amirligida sud bosbligb
qozikalon, raiskalon bisoblangan. Vaqf isblari va mulklari bilan sadr
sbug‘ullangan. Amir qarorgobi bisoblangan ark da taxt vorisi - valiabd
tarbiyasi bilan otaliq masbg‘ul bo‘lgan. To ‘pchiboshi amir qo‘sbinlarining
bosb qo‘mondoni bo‘lgan. Amirlikning sbabarlarida tincblik va tartibni
saqlasbga amir soqcbilari bosbligb - mirshabboshi mas’ul bisoblangan.
Ko‘kaldosh mamlakat xavfsizligi, amiming yaqinlari, do‘stlari va dusb-
manlari to‘g‘risida ma’lumotlar to‘plasb bilan sbug‘ullangan. Buxoro
amirligida davlat bosbqaruvi, moliya, sud, mirsbablik va barbiy isblar
amirning qarindosblari, o‘zigayaqin odamlar tomonidanbosbqarilgan. Ular
o‘z faoliyatlarini bajarisbda katta buquq va imtiyozlarga ega bodganlar.
Xiva xonligining davlat boshqaruvi
. . Xiva xonligi qo‘ng‘irotlar sulolasi tomonidan Xiva xonligining , , ° ^ . , ,
davlat boshqaruvi bosbqaribb, unmg oliy bukmdori xon bisob- langan. U cbeklanmagan ma’muriy, barbiy bo- kimiyatga ega bo‘lgan. Oliy hukmdor
hisoblangan xon qarorgohi Xiva shah-
rida joylashgan. Bu shaharda ichki -
Ichan qal’a va mudofaa devori bilan
o‘ralgan tashqi - Dishan qal’a mavjud
bodgan. Xonlikda Xiva, Urganch, Qi-
yot, Hazorasp, Qo‘ng‘irot kabi shahar-
lar ma’muriy, savdo-sotiq va madaniy
markazlar hisoblangan. Xonlikda oliy
amaldor devonbegi hisoblanib, uning
ixtiyorida qo ‘shbegi, mehtar, otaliq- , , ^ • ч
/ Л г Л- Ichan qara. Xiva (zamonaviy rasm)
dan iborat kengash faoliyat kodsatgan.
Aholining tinchligi va osoyishtaligi bilan mirshabboshi, xonlikdagi tartib- intizom ishlariga xon qo‘shinlarining bosh qo‘mondoni - yasovulboshi, diniy ishlar va shariat qoidalariga rioya etilishi va amal qilinishi masala- lariga shayxulislom, sug‘orish inshootlari va suv ta’minoti hamda taqsi- motiga mirobboshi mas’ul hisoblangan. Harbiy bodinmalarga lashkar- boshilar qo‘mondonlik qilgan. Askarlik xizmatida bodganlar soliqlardan ozod qilingan.
„ , . . Qo‘qon xonligida oliy hukmdor xon hisoblangan.
Qo‘qon xonligining r., . , , , . • , , , Г
boshQ3.riivi -X^onlik fviiTi^lciT' stilolcisi toixioniQ-^ri Doshcj^ril^^n
— va uning ma’muriy markazi Qo‘qon shahri bodgan.
Qo‘qon xoni hokimiyati merosiy hisoblanib, xon cheklanmagan siyosiy, ma’muriy va harbiy hokimiyatni o‘z qodida mujassamlashtirgan. Eng yuqori harbiy lavozim amirlashkar bodib, u harbiy vazir hisoblangan. Xonlikdagi alohida harbiy bodinmalarga mingboshilar rahbarlik qilgan.
Ular keyinchalik bosh vazir vazifasini
bajargan. Xazina ishlari va xarajatlarini mehtar nazorat qilib borgan. Qozika- lon, qozilar islom dini qoidalari asosida sud ishlarini olib borganlar. Muhtasib- raislar diniy ishlar, shariat qoidalariga rioya qilinishi, savdo-sotiqning to‘g‘- ri yuritilishini nazorat qilganlar. Xon­likdagi ichki tartib-intizom ishlari bilan mirshabldx shug‘ullangan. Xudoyorxon saroyi. XIX asr oxiri
Yakunlarni chiqaramiz!
\ ► 0‘rta Osiyo xonliklarida oliy hukmdor cheksiz siyosiy, ma’muriy, sud hokimiyatiga ega bo‘lgan.

• 
  Viloyat va tumanlarni oliy hukmdor tomonidan tayinlangan shaxslar boshqargan.
  
• 
  Qozilar sud ishlarini islom dini qoidalari asosida olib borganlar.
  

I Savol va topshiriqlar
\ 1. Xiva xonligidagi davlat mansablarini ayting.

2. 
   Qo‘qon xonligining davlat boshqaruvi haqida gapiring.
   
3. 
   Buxoro amirligidagi mansablarga ta’rif bering.
   
4. 
   Xonliklarda sud ishlari kimlarning qo‘lida bo‘lgan?
   
5. 
   Quyidagi jadvalni toddiring.
   

2. 
   §. XIX ASR 0‘RTALARIDA 0‘ZBEK XONLIKLARINING IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOTI
   

77 ГГ7 XIX asrda 0‘rta Osiyo xonliklari agrar davlat-
soliq tizimi Aholmmg ijtimoiy-iqtisodiy anvoli yerga
egalik tartiblari qandayligi, todanadigan soliq va
todovlarining miqdori bilan belgilangan. Bu davrda yerlarning asosiy qismi, ayniqsa, ekin maydonlari xon, uning qarindosh va yaqinlari hamda bir qancha katta yer egalari qodida bodgan. Aholining aksari- yati katta yer egalariga tegishli ekin maydonlarida mehnat qilib, ijaraga olgan yerlari uehun hosilning bir qismi (ko‘p hollarda hosilning 1/5 yoki 1/3 qismi)ni xiroj sifatida todaganlar.
Xivaxonligida ijaraga yer olgan dehqonlaryarzwc/?/ deb atalgan. Chunki ular olingan hosilning yarmini ijara haqi qilib todagan. Buxoro amirligi, Xiva va Qo‘qon xonliklarida yerga egalik qilish shakllari deyarli bir xil edi. Ular ueh turdagi yer egaligidan iborat bodib, amlok - davlat yerlari, mulk - xususiy yerlar, shuningdek, masjid va madrasalar, diniy muassasalarga qa- rashli vaqf yerlari hisoblangan. Xonliklardagi yirik amaldorlar, harbiy sar- kardalarga davlat tomonidan yerlar in’om etilgan. Vaqf yerlaridan ohnadigan foydaning hisob-kitobi va taqsimoti bilan mutavalli shug‘ullangan. Aholi soliq va todovlami mahsulot yoki pul kodinishida todagan. Bundan tashqari
sug‘orish inshootlari, yo‘llar, ko‘priklar qurish va ulami ta’mirlash kabi ishlami majburiyat tarzida bajarganlar. Mehnat majburiyati aholining ishlab berishi bo‘lib, u begar deb ham nomlangan.
Bu davrda aholidan xiroj, zakot, suv, tegir- mon, tuz, mulk, tomorqa, bog ‘ solig‘i yaboshqa. soliqlar yig‘ilgan. Xiva xonligida asosiy soliq solg‘ut deb atalgan. Harbiy majburiyatda har bir erkak kishi oziq-ovqati, qurol-aslahasi bilan birga qatnashishi kerak bodgan. Chorvador aholi chorva mollaridan zakot soligd, yaylov va Yerga^s^Mov^berish.
suvdan foydalangani uchun ham soliqlar to‘lagan.
Shaharlar aholisi - hunarmand va savdogarlardan savdo puli, do ‘kon puli, tarozi puli kabi soliqlar olingan.