Tarixiy antropologiya

2. Qo`shimcha adabiyotlar 
1. Barbara A. West. Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania 
Copyright © 2009. –Р. 4-12. 

---

25 
2. Hawaiki, Ancestral Polynesia An Essay in Historical 
Anthropology. Published in the United States of America by 
Cambridge University Press, New York. 2001. 
 
3-MAVZU. TARIXIY ANTROPOLOGIYADA ZAMONAVIY 
YO„NALISHLAR 
 
Reja 
1. Yangi zamonaviy yo„nalishlarning shakllanish omillari. 
2. Fransiyada “Annallar maktabi” va uni kelib chiqishi. 
3. Etnopsixologiya maktabi va uning shakllanishi va yutuqlari.
4. Neoevolyutsionizm g„oyalari 
5. Postmodernizm tushunchasi
 
TAYANCH SO„ZLAR VA IBORALAR 
Antropologiya, 
evolyutsionizm, 
antropologiya, 
postmodernizm, 
funksionalizm, neofunksionalizm, madaniy antropologiya, konsepsiya. 
1. Yangi zamonaviy yo„nalishlarning shakllanish omillari. 
Tarixiy antropologiya bo‗yicha ma‘lum ishlarni qilib bo‗lgan Andre 
Byurger 1978-yildayoq ―tarixchi uchun antropologiya – o‗tib ketadigan 
kasallik deb aytgan edi. Haqiqatdan ham hozirda fransuz tarixchilari ―bu 
kasaldan qutulganga o‗xshaydi‖. Yu.L.Bessmertniyning kuzatishicha, 
tarixiy antropologiya bilan shug‗ullanadigan va o‗zini shu yo‗nalishning 
mutaxassisiman deb tushunadigan olimlarning soni keskin kamayib 
ketgan. Shu bilan birga o‗sha mutaxassisning fikriga ko‗ra bunday 
e‘tiborning keskin kamayganligiga asosiy sabab ko‗pchilikni ko‗proq 
mikrotarixga asosiy e‘tiborni qaratayotganligiga urg‗u beradi. Shu bilan 
birga tarixiy antropologiyaga e‘tiborni susayaboshlagani global 
xarakterga ega emas deydi. Jumladan, Germaniyada, Italiya, Ispaniya va 
shu bilan birga Rossiyada ham tarixiy antropologiyaga katta e‘tibor 
berilmoqda. 
Tarixiy 
antropologiyaning 
hozirgi 
taraqqiyotini 
ekstensiv 
rivojlanish bosqichida ekanligini alohida ta‘kidlashimiz kerak. Tarix 
fanining bu tarixiy antropologiya yo‗nalishi yangi mamlakatlarni 

---

26 
―o‗zlashtirmoqda‖ va tadqiqotlar uchun yangi mavzularni qidirmoqda. 
Shu bilan birga hamma joyda ham bu yo‗nalish ―o‗zining nomi‖ bilan 
atalmayapdi. Bu fanga juda yaqin bo‗lgan nomlar qidirib topilib, o‗sha 
nom bilan atalishi, ya‘ni ―qarindosh‖ yo‗nalishlar paydo bo‗lganligini 
ko‗rishimiz mumkin. Tarixiy antropologiyani ―yangi madaniy tarix‖ deb 
AQSh da R.Darnton, L.Xant va boshqalar tomonidan keng targ‗ib 
qilinmoqda. Shu bilan birga bu dunyoning boshqa ko‗plab 
mamlakatlarida ham xuddi shunday tarixiy antropologiya sohalarini 
boshqa nom bilan targ‗ib qilish jarayoni boshqa mamlakatlarda ham 
davom etmoqda. Jumladan, Italiyada ―mikrotarix‖ degan yo‗nalishi 
Germaniya, Avstriya va Shveysariyada ham ancha keng yoyilmoqda.
Jahonning turli mamlakatlarida tarixiy antropologiyaning yana bir 
qator yo‗nalishlarida ham ishlar olib borilmoqdaki, ularning mualliflari 
ham o‗zlarini ishlarini tarixiy antropologiyaning biron-bir yo‗nalishi 
bilan bog‗lashmaydi. SHunday mavzular jumlasiga ―badan tarixi‖, 
―siyosat madaniyati‖ kabi mavzularda ishlar olib borilmoqdaki, bularni 
tarixiy antropologiyaning ta‘sirisiz tasavvur qilish qiyin. Tarixiy 
antropologiya mavzusiga yaqin mavzularning ayrimlari to‗g‗risida 
batafsilroq to‗xtaymiz. 
Keyingi davrlarda Italiyada ―mikrotarix‖ degan yo‗nalish keng 
tarqalgan. ―Mikrotarix‖ yo‗nalishining asosiy programmasini asoschilari 
K.Ginzburg, Dj.Levi va E.Grendilar bo‗lib, ularning programmalari 
boshqa mamlakatlarda ham ancha keng tarqalgan. Ammo, ―mikrotarix‖ 
atamasi 50-60-yillarda F.Brodel hamda fransuz yozuvchisi Raymon 
Keno tomonidan tanqidiy nuqtai-nazar bilan qaralib, bu tarix atamasini 
sinonimi va ularni bekorchi narsalar bilan shug‗ullanadiganlar, deb ta‘rif 
berildi. 60-yillarda Meksikalik tadqiqotchilardan L.Gonsales va 
I.Gonsaleslar juda jiddiy shaklda o‗zlarining qishloqlarini tarixini 
yozadilar. Faqat 70-yillarga kelibgina bir guruh italiyan tarixchilari bu 
yo‗nalishga ―mikrotarix‖ atamasini o‗ylab topdilar va bu atama hozirda 
butun dunyoda ma‘lum va mashhurdir. Mikrotarix yo‗nalishida Italiyada 
doimiy jurnal, Turinda shu mavzuda yigirma tomdan iborat kitob chop 
etildi. Mikrotarix Italiyadagi ―ritorik‖ tarix, sintez-tarix o‗rniga kelgan 
bo‗lib, ijtimoiy jarayonlarga nisbatan soddalashtirilgan avtomatik 

---

27 
xulosalar chiqarishlarga qarshi o‗ylab topilgandir. E.Grendining 
aytishicha, xuddi shunday holning Italiyada vujudga kelishida ijtimoiy 
antropologiyaning ta‘siri katta bo‗lgan. O‗sha muallifning o‗zi ham 
mikrotarixning ichki tomondan bir xil emasligi, buning asosiy sababi 
tarixchilar tarixning bu yangi yo‗nalishi bilan shug‗ullanayotganlari 
davrida turli nazariy manifestlar o‗n va undan ko‗proq vaqt keyinroq 
paydo bo‗ldilar. Shuning uchun ham bu harakatlarning asosiy aniqlovchi 
jihati aniq tadqiqot tajribasi bo‗lgan. Shunga qaramay mikrotarixni 
umumiy prinsiplarining borligi ma‘lum. Mikrotarixni ataylab o‗ylab 
chiqarilgan programma natijasi o‗laroq emas, balki tajriba sifatida olib 
borilgan tadqiqotlar natijasida vujudga kelgandir. Tarixchilar tadqiqot 
davomida turli tajribalarni o‗tkazadilar va materialni bayon qiladilar. Bu 
tajribalarning 
eng 
kerakli 
nuqtasi 
izlanishlarni 
masshtabini 
o‗zgartirishdir. Ko‗proq jarayonni katta mikroskop ostida ko‗radiganday 
qilib mikroanalizlar o‗tkazishga harakat qilishadi. Dj.Levining 
ta‘kidlashicha, muammoni quyi pog‗onada o‗rganish natijasida umumiy 
jarayonlarni singan nuqtasini real hayotning ma‘lum nuqtasida ko‗rish 
imkoniyatini beradi. Dj.Levining kitobini asosiy qahramoni ruhoniy 
Djoan Battista Keza bo‗lib, mahalliy aholi orasida kasal odamlardan 
―yomon ruhlar‖ni haydab chiqarish qudratiga ega. Voqealar 
Pemontening Santena qishlog‗ida bo‗lib, muallifning tadqiqot mavzusi 
―Eski tartibdagi qishloq hayotini modernizatsiyalash jarayoni‖ deb 
ataladi. Dj.B.Keza o‗z qishloqdoshlaridan noformal boshqaruv huquqi 
va qishloqdoshlarining obrusini oldi, otasidan ―meros‖ tariqasida 
sudyalik va notariuslik o‗tgan. 
Muallif o‗zining oldiga qo‗ygan vazifasi bir tomondan individual 
oilalarning strategiyalari va ikkinchi tomondan shaxslardan ustun 
turadigan iqtisodiy va siyosiy jarayonlarni o‗zaro hamohangligini 
kuzatishni maqsad qilib qo‗ygan edi. Dj.Levi bu maqsadni amalga 
oshirish uchun Santena qishlog‗ining aholisini barcha odamlarini to‗liq 
biografiyasini o‗rganib chiqdi. Tadqiqotchining o‗z manbalariga 
beradigan savollari ko‗p bo‗lib, bular qatoriga demografik 
ko‗rsatkichlar, oila strukturalari va aloqalari, yer munosabatlari, 
dehqonlar mentalligi, guruhlar klanlarining o‗zaro kurashi, qishloqning 

---

28 
―tashqi dunyo‖ bilan aloqalari va boshqalar tadqiqot mavzusi 
hisoblangan. 
Italiyan tarixchisi olgan xulosalar shu qadar muhimki, u lokal va 
milliy doiradan chiqib ketgan. Ayniqsa ―yer bozori‖ masalasi tekshirib 
ko‗rilganda juda murakkab jarayon bo‗lgan ekanligi ma‘lum bo‗ldi. 
Barcha yerning oldi-sottilari shaxsiy munosabat bilan bog‗liq ekanligi 
ma‘lum bo‗ldi. Yerning narxi doimiy ravishda o‗zgarib turgan va erning 
oldi-sottisida qatnashadiganlarning o‗zaro munosabati bilan bog‗liq 
bo‗lgan. Bundan-da qiziq holatlarni shu qishloqning siyosiy jarayonlari 
kuzatilganda aniqlangan. Ma‘lum bo‗lishicha, XVII asrda Santena 
qishlog‗ining mustaqilligi bir nechta kuchlarning: davlat, yaqinidagi 
shahar Keri va arxiepiskopning o‗zaro kurashining natijasi hisoblangan. 
Bir-biriga qarama-qarshi kuchlarning balansini podesta Santena Djulio 
Kezaning o‗rtada turishi natijasida bir nechta o‗n yilliklar davomida bu 
qishloq davlatning siyosiy jarayonlarida ―o‗chirilgan‖ holatda bo‗lgan. 
Faqat katta avtoritetga ega bo‗lgan notariyaning o‗limidan keyingina bu 
qishloqni davlat o‗z hokimiyatiga qaytarib oldi. 
Dj. Levi mikrotarix bilan antropologiyani yaqinligini inobatga olgan 
holda K. Girsning interpretativ antropologiyasi masalasi ham chegarada 
turganligini qayd etish kerak. Hamma gap shundaki, italyan tarixchilari 
tomonidan 
tanqid 
qilinayotgan 
Girsning 
ishlarida 
aniqliklarni 
kriteriyalari haddan tashqari relyativizmligidadir, ya‘ni bilimni dunyoni 
bilishdagi nisbiyligini tan olishga harakat qiladigan oqim bo‗lib, juda 
ko‗p hollarda agnostitsizmga – obyektiv dunyoni bilib bo‗lmaydi degan 
g‗oyani targ‗ib qiluvchi oqimdir. Dj.Levi va K.Ginzburglar esa, 
relyativizmning boshqa shakli – postmodernizmni (matnga reallikni) 
targ‗ib qilib maqolalar bilan chiqishdi. ―Mikrotarixchilarning‖ yana bir 
yo‗nalish funksionalizm yo‗nalishi bilan aralashib ketish jarayoni ham 
bor. Funksionalistlar ijtimoiy-madaniy sistemalarni bir butun, bir-biriga 
bog‗liq holda tushunishadi va ularga kiruvchi elementlarni tushuntirish 
uchun kontekst sifatida foydalanishadi. 
Dj.Levining nuqtai-nazari bo‗yicha ―mikrotarixchilar‖ buning 
teskarisini, ya‘ni normativ tizimni doimiy, birin-ketin emasligini, nuqtai-
nazarlarni plyuralizmligini, qaysiki, har qanday tizimni harakatlanuvchi, 

---

29 
ochiq qilib ko‗rsatadi. Shuniing uchun butun o‗zgarishlarning barchasi 
juda ko‗plab ―kichkina odamlar‖ ni strategiyasiga va tanlashiga bog‗liq 
bo‗lib, balkim bularning hammasi nekogerent normativ tizimlari 
o‗rtasidagi bo‗shliq tufayli kelib chiqqandir. 
Shuni ham alohida ta‘kidlash kerakki, mikrotarix 90-yillarga kelib 
Italiyadan tashqariga yoyilib ketdi. Hozirda bu sohaning vakillari 
dunyoning ko‗plab mamlakatlarida faoliyat yuritishmoqda. 
Keyingi yarim asr davomida tarixiy antropologiya fanida ko‗plab 
yangi nazariy-metodologik qarashlar hamda g‗oyalar paydo bo‗ldi. 
Shubhasiz bunday qarashlarning paydo bo‗lishi dunyo miqyosidagi 
siyosiy jarayonlarning o‗zgarishi bilan bog‗liq. Bu davrda Yevropa 
antropologlari tomonidan bir qator yangi nazariyalar yaratildi. Ayniqsa, 
ikkinchi jahon urushidan so‗ng mustamlakachi imperiyalarning 
yemirilishi antropologiyaning taraqqiyotiga sezilarli ta‘sir qildi deb 
aytish mumkin. Aynan shu davrda Yevropa antropolog/etnologlari 
tomonidan antropologiya - antropologiya sohalarida bir qator yangi 
nazariyalar yaratildi. Jumladan, mashhur fransuz olimi Levi Stross 
(1908-2009 yy)ning strukturaviy antropologiya maktabini misol tarzida 
keltirish mumkin. Levi-Stross XX asr jahon antropologiyasi fanining 
klassiklaridan biri bo‗lib, uning nazariy-metodologik qarashlarining 
o‗ziga xosligi va ilmiyligi bilan antropologiya fani taraqqiyotiga ulkan 
hissa qo‗shgan. 
Shuningdek, keyingi o‗n yilliklarda Yevropa antropolog/etnolog 
olimlari orasida bir qator yangi yo‗nalishlarga asos solinmoqda.
Jumladan, ingliz olimi Maks Gyulkman (1917 –1975 yy.) tomonidan 
«neofunksionalizmning Manchester maktabi» nomi ostida mashhur 
bo‗lgan yo‗nalishga asos solingan. Rodney Nidxem (1923 yilda 
tug‗ilgan.) tomonidan ijtimoiy strukturalizmning yangi konsepsiyasi 
yaratilgan. Fransuz etnologlari XX asr ikkinchi yarmidan boshlab, 
ma‘lum ma‘noda Levi Stross qarashlari ta‘sirida bo‗lishlariga qaramay, 
Moris Godilye, Klod Melissolar tomonidan tarixiy materializmga 
asoslangan qarashlarini shakllantirishga harakat qilganlar.
Tarixiy antropologiyada so‗nggi o‗n yilliklarda yangi nazariyalar 
yaratilishi AQShga ta‘luqlidir. Bu dunyodagi siyosiy vaziyat va kuchlar 

---

30 
muvozanatining o‗zgarishi bilan bog‗liq. Ayniqsa, ikkinchi jahon 
urushidan 
so‗ng 
mustamlakachilik 
siyosatining 
yemirilishi 
antropologiyaga sezilarli ta‘sir qildi. Ilgari yirik mustamlakachi 
davlatlarda antropologiyaga qiziqishning pasayishi o‗z navbatida, 
antropologik tadqiqotlarga ajratiladigan mablag‗ning kamayishiga olib 
keldi.
Niderlandiyada 
antropologiya 
va 
antropologiyaga 
amaliy 
qiziqishniing zaiflshuvi sababli, bir qator ilmiy tadqiqot institutlari 
yopildi. Buyuk Britaniya va Fransiyada esa antropologiyaning fanlar 
tizimidagi mavqyei pasaydi. Biroq, bu Yevropa mamlakatlarida tarixiy 
antropologiya fani butunlay inkor etildi degan ma‘noni anglatmaydi. 
Keyingi davrda Yevropa olimlari tomonidan antropologiya sohasida bir 
qator yangi nazariyalar yaratildi. Jumladan, ingliz olimi Maks Glyukman 
(1917-1975 
yy) tomonidan ―neofunksionalizmning Manchester 
maktabi‖ nomi ostida mashhur bo‗lgan yo‗nalishga asos solingan. 
Rodney 
Nidxem 
(1923 
yili 
tug‗ilgan) 
tomonidan 
ijtimoiy 
strukturalizmning yangi konsepsiyasi yaratilgan.
Fransiyada ham antropologiya rivojlanib garchi ular Levi Stross 
qarashlari ta‘sirida bo‗lishiga qaramay, Moris Godilye, Klod Melissolar 
tarixiy materializmga asoslangan qarashlarni shakllantirishga harakat 
qilishgan. 
XX asrning 50-yillaridan boshlab AQShda antropologiya, madaniy 
antropologiya nomi ostida nihoyatda rivojlandi hamda u o‗z ta‘sirini 
Yevropaga ham o‗tkazdi. Bu davrda AQShda mazkur fanga qiziqishning 
ortishiga ikki xil sababni ko‗rsatish mumkin: birinchidan, AQShda 
madaniy antropologiya talabalarning umumiy ta‘lim olishlarida muhim 
rol o‗ynagan ijtimoiy-gumanitar fan hisoblanan, ikkinchidan ikkinchi 
jahon urushidan so‗ng jahon siyosiy maydonidagi vaziyatning o‗zgarishi 
AQShda antropologiya fani taraqqiyotiga ma‘lum ma‘noda ijobiy 
ta‘sirini o‗tkazdi. Amerikalik olimlar tomonidan uchinchi dunyo 
mamlakatlariga tavsiya qilingan madaniy relyativizm konsepsiyasi 
dunyoning yangi tartib qoidasi sifatida qabul qilingan. 
XX asrning 40-50 yillarida Amerika va Yeropa tarixiy 
antropologiyasida Yevropa etnosentrizmni targ‗ib qilgan yangi maktab 

---

31 
shakllandi. Bu maktab vakillari Yevropadan boshqa madaniyatlarni 
qoloq va yovvoyiroq deb hisoblaganlar. Bu nazariya Boas tomonidan 
ilgari surilgan bo‗lib, uni Melavill Xerkovis rivojlantirgan.