Tariyxıy toponimlerdiń etimologiyası hám olardıń ilimiy áhmiyeti

Tariyxıy toponimlerdiń etimologiyası hám olardıń ilimiy áhmiyeti

Toponimikalıq atamalardı etimologik jaqtan analiz etiw boyınsha tiykarg’ı ma’selege kirispesten burın etimologis degen so’zdin’ o’zine qısqasha tu’sinik bermekshimiz. Etimologiya - lingvistikalıq termin. Onın’ alg’ashqı ma’nisi grektin’ (etymon) etymon degen so’zinen kelip shıqqan. ”etymon” «shınlıq,» «h’aqıyqatlıq», logos «so’z» yag’nıy shınlıq so’z degen ma’nisti bildiredi. etymos degen so’zlerdin’ tu’pkilikli ma’nisi a’yyemgi gretsiyada shınlıqtı tabıw. so’zlerdin’ tiykarg’ı ma’nisin izlew. boljaw degen eken.

So’z bir orında qatıp qalg’an na’rse emes, onın’ forması h’a’m ma’nisi da’wir sayın o’zgeriske ushırap otıradı. So’zler o’zlerinin’ bir-biri menen qarım-qatnasında so’ylewshiler ta’repinen tu’rli-awıspalı ma’nilerde h’a’m basqa da grammatikalıq qubılıslarg’a duwsharlasıp, o’zgeriske ushraydı. Geypara waqıtlardı da’slepki ma’nisin jog’altıp. so’ylewshiler ta’repinen burmalanıp ta ketiwi mu’mkin. Mine, usınday so’zlerdin’ da’slepki to’rkinin tabıw isi menen etimologiya ilimi shug’ıllanadı.
So’zlerdin’ kelip shıg’ıw to’rkinin, onın’ tu’pkilikli ma’nisine qaray izertleytug’ın til iliminin’ bir bo’limi etimologiya dep ataladı. Etimologiya til ilminde 1 ilimiy etimologiya h’a’m 2 «xalıq» etimologiyası bolıp ekige bo’linedi. So’zlerdin’ tu’pkilikli ma’nisin tabıw ushın tiykarlarg’a su’yenip izertlew jolı ilimiy etimologiya dep ataladı. İlmiy etimologiya lingvistikalıq jol menen yag’nıy so’zlerdin’ grammatikalıq sostavına, fonetikalıq o’zgesheligine qaray ja’ne bir tutas tillerdin’ salıstırmalı a’disi arqalı izertlenedi. Ma’selen tyurk tillerinen kirgen rus tilindegi «karaul» degen so’zdin’ tiykarı tyurkshe «qara awıl». «oxranyay awıl» degen so’zdin’ ma’nisinen kelip shıqqan. Toponimikalıq atamalarg’a tuwra etimologiyalıq analiz islew ushın tek lingvistikalıq jol menen izleniwler ayırım jag’daylarda maqsetke tolıq juwap bere almaydı. Bunday waqıtta ligvistikalıq izertlewlerde sol atamanın’ tariyxıy jag’dayları menen qosa alıp izertlegenimiz maqul.
Bir tilden ekinshi bir tilge kirgen so’zlerdin’ da’slepki shın ma’nisi yag’nıy etimologiyası o’zgertilip ekinshi xalıq ta’repinen burmalanıp aytıladı, yamasa bunday so’zlerdi sol xalıq o’zinshe sırtqı tu’rinin’ uqsaslıg’ına qaray, esitiliwinshe talqılawg’a tırısadı.
So’zlerdin’ yamasa atamalardın’ esitiliwinshe talqılanıwı, yamasa burmalanıp aytılıwı «xalıq» etimologiyası dep ataladı. Ma’selen: burınları awıllıq jerlerde kooperativ h’a’m kapital sıyaqlı so’zlerdi, kupirativ (ot slova kupit mojno-yag’nıy satıp alıw), kapital (kopit dengi - aqsha toplaw) dep tu’sineletug’ın edi. Sonday-aq qaraqalpaq tilinin’ leksikasındag’ı rus tili arqalı kirgshen ko’plegen so’zlerdi «xalıq» etimologiyalıq nızamına muwapıq ko’binese so’ylew tilinde esitiliwinge qollanılıp ketken. Mısalı: mashına-mashın, kartoshka-kartushke, samovar-samawrın t.b. Sonlıqtan qaraqalpaq toponimikalıq atamalardı etimologiyalıq jaqtan izertlegende «xalıq» etimologiyalıq nızamlarının’ qag’ıydaların eske ala otırıp, olardı ilimiy etimologiyalıq tiykarda talqılawdı ko’zde tutamız.

Onomastika (gr.onoma - imya, atama degendi anlatadı) Tariyxshı jeke atamalarda en’ aldı menen kerekli tariyxıy derekti ko’redi h’a’m sonday-aq onın’ lingvistikalıq o’zgesheligin esapqa aladı. Tariyxshı onnan ja’miyet h’aqqında mag’lıwmat izlese, filolog tildin’ rawajlanıwı ko’z-qarasınan kelip shıg’ıp onomastika menen qızıqsınadı.

Onomastika bir neshe bo’limlerden ibarat:
1. antroponomiya (adamlar atı)
2. toponimiya (geografiyalıq h’a’m topografiyalıq atamalar)
3. etnonimiya (xalıq, qa’wim h’a’m etnik gruppa)
4. teonimiya (qudaylar atları h’a’m mifich personajlar)
5. kosmonomiya (juldız, planeta)
6. zoonomiya (h’aywanat atamaları)
Bulardın’ h’a’r biri bir neshe bo’limshelerden ibarat:
-elatlardın’ atamaları (aykonimler)
- da’rya, ko’l, suw basseynler atları (gidronimler)
- taw, to’beshik atamaları (oronim)
Oykonim. 1. polisonim (qala) 2. komonim (awıl) atamaları.
Qalanın’ ishki topografiyalıq elementlerin xarakterleytug’ın bir neshe terminler bar olarg’a Urbonim deymiz. agoronim (ploshad atamaları), godonim (ko’she atamaları), ergonim (sho’lkem, uchrejd atamaları).
N.V.Podolskaya avtorlıg’ında «Rus anomastika terminlerinin’ so’zligi (M, 1978)»
Geografiyalıq atamalar menen anaw yaki mınaw obektti ataw tsivilizatsiyanın’ en’ a’yyemgi da’wirlerinden baslang’an. Bizin’ elimizde toponimikalıq izertlewler barlıq respublikalarında barıladı. Al tiykarın Movses Xorenatsi h’a’m Maxmud Kashgari salg’an. sol ellerdin’ jılnamaları.
- «Slove o polku Shoreve»
- «Kniga Bolshomu Cherteju»
Rossiyada bul pa’nge qızıg’ıwshılıq XVIII a’ baslanadı. Baslama salg’an tariyxshı h’a’m geograf V.N. Tatishev., V.K.Trediakovskiyler.
1812 j akademik A.X.Vostokovtın’ «Zadacha lyubitelyam etimologii» miyneti shıg’adı, onda 1-shi ma’rte gidronimlerdin’ payda bolıwına itibar berilip. birdey qosımtalarg’a iye ekenligi ko’rsetedi - ra, - ma, ga, va, gol h’.t.b. Bulardı toponimikalıq fonmantlar dep ataladı. XIX geografiyalıq atamalar menen telshi h’a’m etnograflar Shegren A.M., M.A.Kastren, D.P.Evropeus, Yu.Yu.Trusman, M.P.Veskeler shug’ıllang’an. V.İ.Dal (Polkovıy slovart jivogo velikoruskogo yazıka).
Alım N.İ.Nadejdin toponimlerdin’ evomotsiyası menen shug’ıllang’an. Ol tariyxtı izertlew geografiyalıq kartadan baslanadı «Toponimika- jerdin’ tili», al Jer bul adamzat tariyxının’ geografiyalıq nomenklaturada jazılıp qalatug’ın kitabı» dep aytqan.
XIX-XX a’sirde eki shıg’ıstanıwshılar akademik V.V.Radlov h’a’m V.V.Bartold. 1. Sibir-tu’rk, mongol tilles toponimika tariyxın u’yrense.2. Orta Aziya h’a’m Aldın’g’ı Aziya ma’mleketinin’ toponimikasın h’a’m etimologiyasın. u’yrendi, izertlendi.
-arıq (kanal)
- djuy (protok, ag’ım)
- kam, kogr (plato)
Toponimika boyınsha qızıqlı miynetlerdi akademik F.E.Karsh, N.Ya.Marr, Mashtakov P.L. alıp baradı.
Toponimika h’aqıyqıy ilim sıpatında XX-a’ 50-60 jılları qa’liplesti. Ol da’wirleri toponimikalık oraylar payda boldı h’a’m ilimiy pa’nler arasında o’z ornına iye boldı. Ha’zirgi uaqıtta RSFSR-n’ Arqa rayonları, Ob, İrkutsk, Buryat, Altay, Ural, Chukot, Yakut, Kamchat, Osetin, Kabardino-Balkar, Chechen-İngush jerlerinin’ toponimiyası boyınsha bir qansha miynetler jazılg’an.
Orta Aziya h’a’m Qazaqstan respublikası toponimikası - ilim sıpatında rawajlanıp atır. Geybir geografiyalıq atamalar bul territoriyada mın’ jıllıqlar menen o’lshenetug’ın jasqa iye.
1978-80 jılları «Onomastika Sredney Azii» toplamı, sonday ak O’zbekstan respublikası, Qazaqstan respublikası xam Turkmenistan Respublikasının’ toponimikalıq so’zlikleri jarıqqa shıqtı.
Geografiyalık obekt h’esh waqıtta o’zine-o’zi at bere almaydı, og’an tek adam g’ana at beriui mumkin. Ol nege tiykarlanıp sol atamanı qoyadı. Anaw yaki mınaw atamanı qoyıwdan aldın en’ aldı menen sol jerde ayrıqsha ko’zge ko’rinip turg’an na’rsege itibar beredi. Mıs: tawdın’ biyikligine, aq shın’lı qarlarg’a bo’lengen shın’g’a, suwdın’, da’ryanın’ aq qara, qızıl, sarı ren’de ag’ıwına h’.t.b. Bularga Krutets, Belok, beluxa reka, Krasna, Sarı ten’iz, mısal bola aladı.
Gruziya qalalarının’ biri Gori-Xolm degennen kelip shıqqan, sebebi qalanın’ orayında biyiklikte a’yyemgi qorg’an jaylasqan Aktyubinsk, Uchkurgan h’.t.b. Bir atama jer sharında bir neshe jerde ushırasatug’ın jag’dayda boladı. Ms, Moskva, Aralsk, Kaspiysk, Neshshe da’ryalar - qızıl, taza, mo’ldir.
Geografiyalıq atamalar belgili tariyxıy sharayatta qa’liplesedi, olardın’ payda bolıwı ja’miyetlik turmıstın’ anaw yaki mınaw jerde jaylasqan xalıqlardın’ tilleri menen tıg’ız baylanıslı. Mısalı
Qara suw -
1. Qırg’ız h’a’m qazaq til (qarasu).
2. Azerbayjan til (garasu)
3. Xakkaslarda - Xarasug
4. Buryatlar - Xarausan.
5. Mongol - Xarus, Xargol.
6. Tadjik - Siexob
7. Nenets - paridenya - Yaxa
8. armyan - sevdjur, sevget.
9. Komi - Sedva, Sedyu.

Ha’zirgi zaman ilimler sistemasında geografiyalıq atamalar h’aqqında taliymat bolg’an toponimikanın’ ornı qandayW

Geografiyalık atamalar- jer suu atamaları,yagnıy toponimleri, olardın manisi mazmunı, kelip shıgıuı xam tariyxın uyreniuge kop axmiyet berilmekte. Xar bir toponimde kandayda bir manis- tariyxıy maglıumat jasırıngan.
Bul sorawg’a alımlar h’a’r qıylı juwap beredi. Geografiyalıq ilimlerdin’ son’g’ı klassifikatsiyalarında S.V.Kolesniktin «Klassifikatsiya geograficheskix nauk» (M., 1961 g.), A.V. Marakuevtın «Toponimika kak geograficheskaya distsiplina, ee zadachi i metodı» Pu’tkil soyuzlıq geograflardın’ sezdi III-t, M., 1949 jıl miynetlerinde toponimikanı geografiyalıq ilimge jatatug’ınlıg’ı ko’rsetedi. 1965 jıl 28.I-2.II aralıg’ında Leningradta burıng’ı respublikalar awkamının’ toponikasının’ I-sezdi bolıp o’tti, onda 100 ge jaqın bayanatlar tın’lang’an.
Toponimikanı tek geografiya ilimine tiyisli degen ko’z-qarasqa lingvistler qarsı shıg’ıp, olardın’ pikirinshe geografiyalıq atamanın’ qaysısı bolmasın tildin’ leksikanın’ elementi, tildegi so’z tilden sırtta jasay almaydı, sonlıqtan toponimika tolıg’ı menen ligvistikalıq ilimge jatadı, al geograflar bolsa tek toponimikanın’ jetiskenliklerinen paydalanıw menen shekleniwi kerek deydi.
Oraylıq h’a’m Orta Aziya toponimikasın izertlewshi, belgili alım-geograf E.M.Murzaev lingvistlerdin’ toponimikag’a bir ta’repleme qarawın nadurıs dep esaplap, ol toponimika lingvistlik, geografiyalıq h’a’m tariyxıy analizlew metodların qollanatug’ın jekke ilim dep esaplaydı. Onın’ pikiri joqarıda aytılg’an ilimlerden za’ru’rli bilimlerge iye bolıp, ol bilimlerin konkret toponimikalıq analiz ushın qollana bilse, o’zin toponimist dep esaplawı mu’mkin.
«Toponimika ilimin biologiyalıq o’simlik dep qarasaq» - deydi E.M.Murzaev onın’ tamırları birinshiden, Til-onın’ fonetikası, morfologiyası, sintaksisi, grammatikası h’a’m so’zinin’ qurılısı. Ekinshiden, Tariyx-onın’ payda bolıwı, kelip shıg’ıwı h’a’m qanday miynetler menen atamag’a iye bolıwı. 3. Geografiya - onın’ belgili ornı, iyelegen ko’lemi, ta’biyiy sha’riyatı h’a’m geografiyalıq qatnası, belgisi. Geografiyalıq atamalar h’a’m olardı izertlew aytarlıqtay da’rejede tariyxshılardı da qızıqtıradı. Sebebi geografiyalıq atamalar belgili bir tariyxıy da’wirde kelip shıg’adı. Waqıttın’ o’tiwi menen forması, jiyi mazmunı da o’zgerip turatug’ını belgili. Sol sebepli tariyxshılar geografiyalıq atamalardı izertlew na’tiyjesinde tariyxıy geografiyanın’ rawajlanıwına aytarlıqtay u’les qostı. Geografiyalıq atamalar tosattan kelip shıqpaydı, olardı ja’miyet h’a’m xalıqlar qoyadı. Barlıq ja’miyetlik qubılıslar sıyaqlı, ol tariyxıy jaqtan belgilenip h’a’r bir eldin’ sotsiallıq-ekonomikalıq rawajlanıw da’rejesin ko’rsetedi.
Geografiyalıq atamalardı izertlewdin’ ilimiy h’a’m praktikalıq a’h’miyeti og’ada ullı. Ha’zirgi zaman ja’miyeti geografiyalıq atamalarsız aqılg’a sıymaydı. Olardı qollanıwsız ja’h’a’n tsivilizatsiyası, xalıqlar h’a’m ellerdin’ qarım-qatnas jasawı da mu’mkin emes.