Tarmoq identifikatsiyasi va autentifikatsiyasi protokollari

2.2
 Tarmoq autentifikatsiyasi protokollari 
Autentifikatsiya protokoli bu kompyuterning bir turi aloqa protokoli yoki 
kriptografik protokol o’tkazish uchun maxsus mo’ljallangan autentifikatsiya ikki 
shaxs o’rtasidagi ma’lumotlar. Bu qabul qiluvchi sub’ektga ulanuvchi ob’ektni 
(masalan, Serverga ulanadigan mijoz) autentifikatsiya qilish, shuningdek 
autentifikatsiya qilish uchun zarur bo’lgan ma’lumot turini va sintaksisini e’lon qilish 
orqali o’zini bog’laydigan ob’ektga (Serverni mijozga) tasdiqlash imkoniyatini 
beradi. Bu kompyuter tarmoqlarida xavfsiz aloqa uchun zarur bo’lgan eng muhim 
himoya qatlami. 
Tarmoq orqali ishonchli ma’lumotlarning ko’payib borishi bilan ruxsatsiz 
shaxslarni ushbu ma’lumotlarga kirish huquqini saqlab qolish zarurati paydo bo’ldi. 
Birovning shaxsini o’g’irlash hisoblash dunyosida oson kechadi - ma’lumotni 
so’ragan shaxs / kompyuter haqiqatan ham u o’zi kimligini aniqlash uchun maxsus 
"Prospects of Development of Science and Education" Conference Proceedings
24 September 2021
www.openscience.uz
201

---

tekshirish usullarini ixtiro qilish kerak edi. Autentifikatsiya protokolining vazifasi 
autentifikatsiyani amalga oshirish uchun zarur bo’lgan bosqichlarni aniq belgilashdir. 
U asosiy protokol printsiplariga muvofiq bo’lishi kerak: 
1. Protokolga ikki yoki undan ortiq tomonlar jalb qilinishi kerak va protokolda 
qatnashgan har bir kishi protokolni oldindan bilishi shart. 
2. Barcha kiritilgan partiyalar protokolga rioya qilishlari kerak. 
3. Protokol aniq bo’lishi kerak - har bir qadam aniq belgilanishi kerak. 
4. Protokol to’liq bo’lishi kerak - har qanday vaziyat uchun belgilangan 
harakatni o’z ichiga olishi kerak. 
Oddiy 
autentifikatsiya 
protokoli 
yordamida 
parolga 
asoslangan 
autentifikatsiyani tasvirlash: 
Elis (tasdiqlanmoqchi bo’lgan tashkilot) va Bob (Elisning shaxsini tasdiqlovchi 
tashkilot) ikkalasi ham foydalanishga kelishib olgan protokoldan xabardor. Bobda 
Elisning paroli taqqoslash uchun ma’lumotlar bazasida saqlangan. 
1. Elis Bobga parolini protokol qoidalariga muvofiq paketda yuboradi. 
2. Bob olingan parolni ma’lumotlar bazasida saqlangan parol bilan tekshiradi. 
Keyin u natijaga asoslanib "Autentifikatsiya muvaffaqiyatli" yoki "Autentifikatsiya 
amalga oshmadi" degan paketni yuboradi. 
Bu kabi ko’plab tahdidlarga qarshi juda sodda autentifikatsiya protokolining 
misoli tinglash, takroriy hujum, o’rtada odam hujumlar, lug’at hujumlari yoki qo’pol 
hujumlar. Ko’pgina autentifikatsiya protokollari ushbu hujumlarga qarshi turish 
uchun yanada murakkabroq. PPP uchun ishlab chiqilgan autentifikatsiya protokollari 
Nuqtadan nuqtaga protocol. Protokollar asosan tomonidan ishlatiladi Nuqtadan 
nuqtaga protokol (PPP) serverlari server ma’lumotlariga kirish huquqini berishdan 
oldin masofaviy mijozlarning shaxsini tasdiqlash uchun. Ularning aksariyati 
autentifikatsiya qilishning asosi sifatida paroldan foydalanadi. Ko’pgina hollarda, 
parolni aloqa qiluvchi sub’ektlar o’rtasida oldindan bo’lishish kerak. 
EAP - kengaytirilgan autentifikatsiya protokoli 
EAP dastlab PPP (Point-to-Point Protocol) uchun ishlab chiqilgan, ammo 
bugungi kunda keng qo’llanilmoqda IEEE 802.3, IEEE 802.11(WiFi) yoki IEEE 
802.16 ning bir qismi sifatida IEEE 802.1x autentifikatsiya doirasi. Eng so’nggi 
versiyasi standartlashtirilgan RFC 5247. EAP-ning afzalligi shundaki, u faqat mijoz-
server 
autentifikatsiyasi 
uchun 
umumiy 
autentifikatsiya 
doirasidir 
- 
autentifikatsiyaning o’ziga xos usuli uning EAP-metodlari deb nomlangan ko’plab 
versiyalarida aniqlanadi. 40 dan ortiq EAP usullari mavjud, eng keng tarqalgan: 
EAP-MD5 
EAP-TLS 
EAP-TTLS 
EAP-FAST 
"Prospects of Development of Science and Education" Conference Proceedings
24 September 2021
www.openscience.uz
202

---

EAP-PEAP 
AAA arxitektura protokollari (autentifikatsiya, avtorizatsiya, hisobga olish) 
Foydalanuvchini tekshirish (Autentifikatsiya), server ma’lumotlariga kirishni 
boshqarish (Avtorizatsiya) va tarmoq resurslari hamda xizmatlar uchun hisob-kitob 
qilish uchun zarur bo’lgan ma’lumotlarni nazorat qilish uchun (Buxgalteriya hisobi) 
katta tarmoqlarda ishlatiladigan murakkab protokollar. 
Hech qanday shifrlashsiz IP-ga asoslangan autentifikatsiyadan foydalanadigan 
eng qadimgi AAA protokoli (foydalanuvchi nomlari va parollar oddiy matn sifatida 
ko’chirilgan). Keyinchalik XTACACS (kengaytirilgan TACACS) versiyasi 
avtorizatsiya va buxgalteriya hisobini qo’shdi. Ushbu ikkala protokol keyinchalik 
TACACS + bilan almashtirildi. TACACS + AAA komponentlarini ajratib turadi, 
shuning uchun ularni ajratish va alohida serverlarda ishlash mumkin (Hatto boshqa 
protokoldan foydalanishi mumkin, masalan, Avtorizatsiya). U foydalanadi TCP 
(Transmission Control Protocol) tashish uchun va butun paketni shifrlaydi. TACACS 
+ Cisco-ga tegishli. 
Masofaviy autentifikatsiyani terish uchun foydalanuvchi xizmati (RADIUS) 
to’liq AAA protokoli tomonidan odatda ishlatiladi Internet-provayder. Hisobga olish 
ma’lumotlari asosan foydalanuvchi nomi va parol birikmasidan iborat bo’lib, u 
foydalanadi NAS va UDP transport uchun protokol. 
Diametri (protokol) RADIUS-dan rivojlanib, yanada ishonchli TCP yoki SCTP 
transport protokollaridan foydalanish va yuqori darajadagi xavfsizlik tufayli ko’plab 
yaxshilanishlarni o’z ichiga oladi. TLS.