Tarmoq iqtisodiyoti fanidan joriy nazorat

I.BOB. QISHLOQ XO`JALIGI MEHNAT RESURSLARI VA QISHLOQ 
XO’JALIGIDA INOVATSIYALAR 
1.1. “Qishloq xo`jaligi mehnat resurslari” tushunchasi, uning tarkibi 
Ishlab chiqarish jarayonining zaruriy qismi mehnatdir. Mehnat insonga xos 
xususiyat. Insonning jismoniy va aqliy faoliyati mehnat hisoblanadi. Ishni 
traktorlar, mashinalar, ishchi hayvonlar bajarishi mumkin. Mehnat esa faqat ongli 
faoliyat natijasidir. Ishlab chiqarishning samaradorligi ko`p jihatdan mehnatning 
holatiga bog`liq. Agarda qilinayotgan bo`lsa, uning unumdorligi yuqori bo`ladi. 
Har bir mamlakat aholisining mehnat qilish qobiliyatiga ega qismi uning mehnat 
resurslarini tashkil etadi. O`zbekiston aholisining 50 foizidan ko`prog`i mehnat 
qilish qobiliyatiga ega. Aniqrog`i, mehnat resurslarining soni 2002 yilda 12346 
ming kishini, shundan iqtisodiy faol aholi 9333,2 ming kishini tashkil etdi.
Nafaqa yoshidagilar va mehnat qilish qobiliyatiga ega o`smirlar ham 
aholining kattagana qismini tashkil etadi. Lekin jamiyat uchun faol mehnat 
resurslari 16 yoshdan 55 yoshgacha bo`lgan ayollar va 16 yoshdan 60 yoshgacha 
bo`lgan erkaklar hisoblanadi. Iqtisodiy fan shu mehnat resurslaridan eng faoli 
bo`lganlarni, ya`ni 22 yoshdan 33 yoshgacha bo`lgan kishilarni alohida o`rganadi.
Qishloq xo`jaligi korxonalari mehnat resurslari asosiy va yordamchi 
guruhlarga bo`linadi. Asosiy mehnat resurslariga 16 yoshdan 55 yoshgacha 
bo`lgan ayollar, 16 yoshdan 60 yoshgacha bo`lgan erkaklar, yordamchi mehnat 
resurslarga 14-16 yoshdagi o`smirlar va nafaqa yoshidagi ayol va erkaklar kiradi. 
Ulardan asosan qishloq xo`jaligi yilining ayrim davrlarida foydalaniladi. Qishloq 
xo`jaligi mehnat resurslaridan foydalanish shu tarmoqning o`ziga xos 
xususiyatidan kelib chiqadi. Eng avvalo qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi 
mavsumiy xarakterga ega. Natijada ishlab chiqarish xususiyatidan kelib chiqib, 

---

5 
yilning ayrim davrlarida mehnat resurslarining bo`sh qolish holati yuz beradi. 
Qishloq xo`jaligida ish davri bilan ishlab chiqarish davrining mos tushmasligi ham 
mehnat resurslarining vaqtinchalik bekor qolishiga sabab bo`ladi. Masalan, paxta 
chigiti ekilgandan keyin to u unib chiqguncha 15-20 kun o`tadi. Bu davrda ishchi 
xodimlar bekor qoladi. 
Qishloq xo`jaligida yer asosiy vosita bo`lganligiuchun ishlab chiqarishni 
joylashtirish, ixtisoslashishni tanlashga ta`sir qiladi. Bu esa, o`sha ishlab chiqarish 
turi talab qiladigan mehnat resurslarini talab etadi. Qishloq xo`jaligida ishlab 
chiqarish yirik maydonlarda tashkil etiladi. Shunga yarasha mehnatni tashkil etish 
ham ma`lum talablarga javob beradigan qilib tanlanadi. Qishloq xo`jaligi mehnat 
resurslari nisbatan past malakaga ega. Ularning bir yerdan ikkinchi yerga ko`chib 
o`tish darajalari ham juda past. Bu muammo ham ular bor joyda ishlab chiqarishni, 
turli xizmat turlarini imkoni boricha maksimal darajada tashkil etishni talab qiladi. 
Mamlakat mehnat resurslarining 27 foizi davlat sektorida,73 foizi esa 
nodavlat sektorda xizmat qilmoqdalar.
Mehnat resurslaridan foydalanish ko`rsatkichlari 
Qishloq xo`jaligida resurslaridan foydalanishning darajasi quyidagi 
ko`rsatkichlar bilan aniqlanadi:
1). Har bir ishchi xodimning bir yilda ishlagan kunlari. Odatda, erkaklar bir 
yilda 280 kun, ayollar 240 kun ishlasa normal hisoblanadi. 
2). Yil davomida ishlashi lozim bo`lgan kundan foydalanish koeffitsiyenti. Bu 
haqiqatda ishlagan kunlarni norma bo`yicha ishlashi lozim bo`lgan yillik ish 
kunlari miqdoriga bo`lish orqali aniqlanadi. Xo`jalikning mehnat resurslari holatini 
o`rganish uchun mehnat resurslari balansi tuziladi. Balans ma`lumotlari 
xo`jalikning iqtisodiy rivojlantirilishida ishlatiladi.
3). Mehnat resurslaridan foydalanishning iqtisodiy samaradorligi yil 
davomida bir ishchi xodim hisobiga ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot miqdori 

---

6 
bilan aniqlanadi. Bu ko`rsatkichni sarflangan kishi soatlariga nisbatan aniqlash 
mehnatning samaradorligini to`g`riroq aniqlash imkonini beradi. 
Mehnat unumdorligi va uni hisoblash usullari 
Mehnat unimdorligi iqtisodiy kategoriya bo`lib, konkret sarflangan 
mehnatning natijaviyligi yoki samaradorligidir. Ayrim iqtisodchilar mehnat 
unumdorligini vaqt birligi ichida ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori, deb 
biladilar. Boshqalari esa mehnat unumdorligi deganda mahsulot birligi uchun 
sarflangan vaqtni tushunadilar. Ayrim iqtisodiy adabiyotlarda mehnat unumdorligi 
konkret sarflanayotgan mehnatning ma`lum vaqt ichida mahsulot yarata olish 
qobiliyatidir, degan tushunchalar ham berilgan.
Konkret sarflanayotgan mehnatning natijaviyligi mehnat unumdorligidir, 
degan tushuncha mehnat unumdorligining mazmunini boshqalariga nisbatan 
aniqroq ifoda etadi. Vaqt birligi ichida ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori mehnat 
unumdorligining asosiy ko`rsatkichini ifodalaydi. Mahsulot birligini ishlab 
chiqarish uchun sarflangan vaqt miqdori ham mehnat unumdorligining ikkinchi 
ko`rsatkichini ifoda etadi. Uni iqtisodiy adabiyotlarda mehnatning intensivligi deb 
ham ataladi. Agarda konkret sarflangan mehnatning ma`lum vaqt ichida mahsulot 
yarata olish qobiliyati mehnat unumdorligi bo`lsa, mehnat unumdorligi 
ko`rsatkichi har doim bir xilda bo`lgan bo`lar edi. Bu fikrni misol orqali ko`rsak, 
quyidagi holatga duch kelmiz: bir paxta teruvchi barcha jismoniy va aqliy 
qobiliyatini ishga solsa, bir kunda 85 kg paxta tera oladi. Paxta maydonlari va 
boshqa omillar bir xil bo`lgan paytda o`sha terimchi har kuni 85 kg dan paxta 
tergan bo`lar edi. Lekin barcha sharoitlar bir xil bo`lishiga qaramasdan terimchi 
har kuni har xil miqdorda paxta teradi. YA`ni uning har kungi natijalari har xil 
bo`ladi. Juda kamdan-kam hollarda bir xil ko`rsatkichga ega bo`lishi mumkin. 
Qishloq xo`jaligida mehnat unumdorligi ko`rsatkichlar tizimi orqali 
aniqlanadi. Bunda natural va qiymat ko`rsatkichlardan foydalaniladi. Natural 
ko`rsatkichlarga vaqt birligi ichida ishlab chiqarilgan yalpi hosil va bir birlik 

---

7 
mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan vaqt miqdori kiradi. Albatta, mehnat 
unumdorligining natural ko`rsatkichlari har bir mahsulot turi bo`yicha alohida 
hisoblanadi. Bu ko`rsatkichlar ma`lum kamchilikka ega. Qishloq xo`jaligida bir 
ishchi xodim yil davomida turli tarmoqlarda, ya`ni paxtachilikda, donchilikda, 
sabzovotchilik va boshqa tarmoqda faoliyat ko`rsatadi. Bazan bir kunning o`zida 
bir nechta turdagi mahsulotlar ishlab chiqarish jarayonlarida ishtirok etadi. Bu, o`z 
navbatida, ishchi xodimning ish vaqtlarini u ishlagan sohalarga taqsimlash 
muammosini tug`diradi. Albatta, iqtisodchilar tomonidan mehnat sarflarini 
mahsulotlarga taqsimlash usullari ishlab chiqilgan. Shunga qaramasdan mehnat 
unumdorligining natural ko`rsatkichlari haqiqiy holatni juda aniq belgilay olmaydi. 
Shu sababli mehnat unumdorligining qiymat ko`rsatkichlaridan kengroq 
foydalaniladi.
Bir ishchi xodim hisobiga bir yilda ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot miqdori. 
Bu ko`rsatkich mehnat unumdorligining eng asosiy ko`rsatkichlaridan biridir. Bu, 
yil davomida ishlab chiqarilgan mahsulot miqdorini ishchi xodimlarning o`rtacha 
yillik soniga bo`lish yo`li bilan aniqlanadi. Bu ko`rsatkich sarflangan mehnatga 
nisbatan ham hisoblanadi. Bunda yalpi mahsulot uni ishlab chiqarilgan vaqt, kishi-
soatlariga bo`lish yo`li bilan aniqlanadi. Mehnat unumdorligini kishi-soatlari 
bo`yicha aniqroq va to`g`riroq hisoblanadi. Chunki xodimlarning o`rtacha yillik 
soni haqiqatda sarflangan mehnatni kishi soatlaridek aniq belgilamaydi. Bir 
kishining 280 yoki 260 kun ishga chuqqani uning haqiqatda har kuni necha soat 
ishlaganini bildirmaydi.
Mehnat unumdorligining bu ko`rsatkichlarini hisoblaganda yalpi mahsulotni 
hisoblash usullari ham katta ahamiyatga ega. Amalda yalpi mahsulot joriy va 
solishtirma narxlarda hisoblanadi. Uzoq davrlarga mehnat unumdorligining 
dinamikasini ko`rganda solishtirma baholarda hisoblangan yalpi mahsulotni olish 
talab qilinadi. Bu ko`rsatkichlarning yildan – yilga oshgani ijobiy hisoblanadi. 1 
yoki 100 yoki 1000 so`mlik yalpi mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan vaqt 

---

8 
mehnat unumdorligining ikkinchi iqtisodiy ko`rsatkichidir. Sarflangan mehnat 
kishi-soatlarida o`lchanadi. Bu ko`rsatkich natijalari yildan – yilga kamayib 
borgani yaxshi. YA`ni bir birlik mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflanayotgan 
kishi-soatlari miqdori kamayib borishi zarur. Bu iqtisodiy o`sishni ta`minlaydi.
Qishloq xo`jaligida mehnat resurslaridan foydalanish va mehnat unimdorligini 
oshirish yo`nalishlari 
O`zbekiston qishloq xo`jaligi mehnat bozori nisbatan rivojlanmagan 
bozorlardan biri bo`lib, uni rivojlantirish birinchi darajadagi iqtisodiy – ijtimoiy 
masala hisoblanadi.
Mamlakat qishloq xo`jaligida band bo`lganlarning sonini mutloq va nisbiy 
kamaytirish bugungi kundagi va kelajakdagi asosiy vazifalardan biri. Qishloq 
xo`jaligi mehnat resurslari nisbatan past malakalidir. Bu, o`z navbatida, juda katta 
muamolarni yuzaga keltiradi. Qishloq xo`jaligi mehnat resurslarining malakasini 
oshirish mamlakat iqtisodiyotini yangi bosqichga ko`taradi. Bu sanoat va boshqa 
xizmat turlariga mehnat resurslari bir qismining o`tishi uchun zarur sharoitlar 
tug`diradi. Chunki mehnat unimdorligi o`sishi natijasida mehnat resurslarining 
katta bir qismi qishloq xo`jaligidan ozod bo`ladi. Bu rivojlanishning umumiy 
obyektiv tendensiyasi hisoblanadi. Qishloq xo`jaligi mehnat resurslarining 
malakasini oshirish, ularni qayta tayyorlash va tayyorlash tizimi ishlarini 
jonlantirish zarur. Bu ishlarning jonlanishi ulardan foydalanish samaradorligini 
oshiradi. Qishloq xo`jaligi aholisi, ishchi – xizmatchilari daromadlari 
iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari ishchi – xizmatchi daromadlari iqtisodiyotning 
past bo`lmasligini ta`minlash ham ulardan foydalanish darajasini oshirgan bo`lar 
edi. Milliy mentalitet va mavjud mart –maroitlar natijasida qishloq aholisi, ishchi 
xodimlari nisbatan kam harakatlanadi. Nisbatan o`troq bo`lgan aholi va ishchi 
xodimlarni o`sha joyning o`zida ish bilan ta`minlash muammosini yechish bozor 
iqtisodiyoti talablariga zid bo`lmasligi kerak. Shunga qaramasdan sanoatni, 
xizmatlarni qishloq joylarda tashkil etish ishi doimiy ravishda amalga oshirilishi

---

9 
lozim. Bunday siyosatsiz mamlakatda ijtimoiy masalalar ham chuqurlashib 
boraveradi.
Qishloq xo`jaligi mehnat resursdarini mexnatining qurollanish darajasini 
oshirish ulardan foydalanishni yaxshilash yo`llaridan biridir. Qishloq xo`jaligida 
mehnat har bir ekin turi yoki mahsulot turi bo`yicha texnologiyani hisobga olgan 
xolda zarur vositalar bilan ta`minlanishi kerak. Shu sababli, ayniqsa, kichik
texnika ishlab chiqarini yoki sotib olishni yo`lga qo`yish talab qilinadi.
Qishloq xo`jaligida mulkiy munosabatlarni yanada rivojlantirish ham mehnat 
resurslarinidan foydalanish samarasadorligini oshirishning bir yo`nalishidir. Fan- 
texnika taraqqiyoti qishloq xo`jaligi mehnat resurslaridan foydalanish etibor 
yangi, serhosil ekin navlarini yaratish, ularni ishlab chiqarishga joriy etish, chorva 
mollarining sermahsul zotlarini ko`paytirishga qaratilishi maqsadga muvofiq.
Moliya, kredit tizimi, soliq tizimi va boshqa ko`plab iqtisodiy dastaklarning 
rivojlanishi ham mehnat resurslaridan foydalanish darajasiga ijobiy yoki salbiy 
ta`sir ko`rsatishi mumkin. Mehnat resurslari mamlakat axolisining uz 
psixofiziologik va akliy sifatlari bilan moddiy ne’matlar ishlab chiqarishga yoki 
xizmatlar ko‘rsatishga kodir bo‘lgan kismidan iboratdir. 
Mehnat resurslari deb, uzining akliy va jismoniy Mehnati bilan ijtimoiy ishlab 
chiqarishda ishtirok etadigan Mehnatga kobiliyatli kishilar tuplamiga aytiladi. 
Qishloq xo‘jaligi korxonalarining Mehnat resurslari tarkibi: 
-doimiy ishchilardan - muddatsiz ishga qabul kilinganlar; 
-mavsumiy ishchilardan - 6 oygacha muddatga qabul kilinganlar; 
-vaktinchalik ishchilardan - 2 oygacha muddatga qabul kilinganlardan -
shuningdek, shtatda turuvchi usmirlar, nafakaxurlardan iborat. 
Qishloq xo‘jaligida Mehnat resurslarining shakllanishi va ulardan foydalanishning 
uziga xos xususiyatlari mavjud bo‘lib, bo‘lar quyidagilar: 
^ xodimlar Mehnatining biologik ishlab chiqarish vositalari, tirik organizmlar - 
tuproq, o‘simlik, xayvonlarni rivojlantirish uchun kulay sharoitlar yaratish uchun 

---

10 
yunaltirilganligi. Bu qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida tirik organizmlarning 
rivojlanishi, uzgarishiga, ularning tabiatini noorganik elementdan organik 
moddalarga sintezlashuviga bog‘likdir; 
Mehnat resurslaridan foydalanishning samaradorligi tabiiy, xususan, erning 
umumdorligi va ob-xavo iklim sharoitlariga bog‘likligi. 
^ xodimlarning bir necha turdagi Mehnat vazifalarini bajarishi. Ish turining 
ko‘pligi va bajarish muddatining mavsumiyligi. Qishloq xo‘jaligi xodimi aloxida 
texnologik operatsiyalarni bajarishga ixtisoslashgan tor malakali bo‘lmasligi, 
ma’lum turdagi pirovard maxsulot etishtirishga keng ixtisoslashgan bo‘lishi kerak; 
ishlab chiqarish jarayonida er, chorva mollari va boshqa resurslarning mustakil 
emasligi. Pirovard maxsulot natijasiga iktisodiy javobgarlikni ta’minlash uchun 
xodimlarga umumiy erlarni emas, balki anik dalalarni, butun xayvonlarni emas, 
balki anik mollar bosh sonini berkitib kuyish lozimdir; 
Mehnat jarayonlarining uz-uzini boshqarishi. Biologik ishlab chiqarish 
vositalaridan foydalanish, qishloq xo‘jaligida, ayniksa dexkonchilikda biologik 
jarayonda sharoitlar tez-tez uzgarib turadi, shuning uchun bu erda chetdan turib 
boshqarish imkoniyati ancha chegaralangan; 
xodimlar daromadining dexkonchilikda va chorvachilikda pirovard iktisodiy 
natijalarga bog‘likligi. Bu bog‘liklik Mehnat operatsiyalarini bajarish paytida 
xodimdan texnologik talablarga rioya kilishda uzini kattik nazorat kilishi shart 
bo‘lib xisoblanadi. 
Mehnat unumdorligi - xodimlar Mehnat faoliyatining iktisodiy samaradorligi 
ko‘rsatkichidir. U ishlab chikarilgan maxsulot yoki ko‘rsatilgan xizmatlar 
mikdorining Mehnat xarajatlariga nisbati, ya’ni Mehnat xarajatlari birligi xisobiga 
ishlab chikarilgan maxsulot bilan belgilanadi. 
Jamiyatning rivojlanishi va uning barcha a’zolari farovonligi darajasi Mehnat 
unumdorligi darajasi va uning usishiga bog‘likdir. Bundan tashkari, Mehnat 

---

11 
unumdorligi darajasi ishlab chiqarish usulini xamda ijtimoiy-siyosiy tizimning 
rivojlanishini belgilab beradi. 
Mehnat unumdorligi, Mehnat intensivligi bilan bir katorda ish vakti fondidan 
foydalanish darajasiga xam bog‘likdir. 
Belgilangan ish vakti fondidan foydalanish koeffitsienti. 
U bir ishchi yoki xizmatchining ishlab chiqarishda xakikatda ishlagan vaktini 
(kishi- kuni, kishi-soatini) konunda belgilangan mikdorda ishlashi lozim bo‘lgan 
vaktga taksimlash natijasida aniklanadi. 
IVfk = . (8.1) 
MrI 
bunda: IVfk - ish vakti fondidan foydalanish koeffitsienti; 
MrIv - Mehnat resurslari xisoblangan bir kishining bir yilda ishlagan vakti, kishi-
kuni, kishi-soati; 
MrIn - bir kishi uchun konunda belgilangan, ishlashi lozim bo‘lgan vakt, kishi- 
kuni, kishi-soat.Bu koeffitsientning mikdori birdan oshmasligi kerak. Agar u 
kanchalik kam bo‘lsa, bu Mehnat resursi foydali Mehnat jarayonida kam 
katnashganligidan dalolat beradi.Mex,natning mavsumiylik koeffitsienti.Uning 
mikdorini bir yil, bir oy mobaynida eng ko‘p ish kunini shu davrdagi eng kam ish 
kuni mikdoriga taksimlash natijasida xisoblash mumkin. Bunda quyidagi 
formuladan foydalanish maqsadga muvofikdir: 
1ooEI 
Mm 
1ooKI 
bunda: Mm -Mehnatning mavsumiylik koeffitsienti; 
1oEIk - bir yildagi yoki oydagi eng ko‘p ish kuni; 
1oKIv - bir yilda yoki oydagi eng kam ish kuni. 
Uning mikdori xam 1-1,2 atrofida bo‘lgani maqsadga muvofikdir. Kam Mehnat 
sarflanadigan oylarda ishlab chiqarishning boshqa soxalarini tashqil etish 

---

12 
maqsadga muvofikdir. Bu masalani xar bir korxona uzi ichki imkoniyatlaridan 
kelib chikkan xolda xal etishi mumkin.Mehnat resurslari qishloq xo‘jaligini 
rivojlantirishda ishlab chiqarish resurslarining eng faol omili sifatida katta 
ahamiyatga ega. Ular ishlab chiqarish jarayonida ongli ravishda katnashib, 
ko‘prok, sifatlirok maxsulotlarni talabni kondiradigan mikdorda etishtirishga, ish 
va xizmatlarni bajarishga xarakat kiladi. SHunday ekan, ulardan yil davomida 
tulik, samarali foydalanishga erishish lozim. Buning uchun Mehnat resurslaridan 
foydalanilayotganlik darajasini aniklash kerak. Uni aniklash uchun quyidagi 
ko‘rsatkichlardan foydalaniladi:Mavjud bo‘lgan Mehnat resurslaridan foydalanish 
koeffitsientini aniklash uchun ishlab chiqarish jarayonida xakikatda katnashgan 
Mehnat resurslari mikdorini (kishi)xo‘jalikda shartnoma (buyruk) buyicha mavjud 
bo‘lgan Mehnat resurslari mikdoriga taksimlanadi. U quyidagi formula yordamida 
aniklanadi: mavjud bo‘lgan jami Mehnat resurslari, kishi. Bu ko‘rsatkichning 
darajasi birga yakin bo‘lgani yaxshi. SHunda u mavjud Mehnat resurslaridan 
foydalanish yuqori bo‘lganligidan dalolat beradi. 
Mex,nat resurslarining xo‘jalik faoliyatida katnashishi (1 oyda, 1 yilda). Uning 
mikdorini xo‘jalik faoliyatida jami sarflangan vaktni sarflangan Mehnat 
resurslarining umumiy mikdoriga taksimlash natijasida aniklash mumkin, bu 
quyidagi formula yordamida aniklanadi: 
V Mrsv 
MrXkk = ximf (44) 
bunda: MrXkk - Mehnat resurslarining ma’lum bir muddatda urtacha ishlagan ish 
vakti, kishi-kuni, kishi-soati; 
Mrsv - , 
z—' Mehnat resurslarining jami sarflagan vakti, kishi-kuni, kishi-soat. 
Bu ko‘rsatkichning mutlak (absolyut) mikdori aniklanayotgan davrdagi (oyda, 
yilda) bir kishining ish vakti fondidan yuqori bo‘lmaydi. Mehnat resurslarining xar 
bir guruxi uchun amaldagi konunlarda yillik yoki oylik ish vakti fondi belgilanadi. 

---

13 
Uning mikdorini bir yildagi kalendar kunlar mikdoridan barcha turdagi bayram 
(agar u konun buyicha dam olish kuni xisoblansa), dam olish xamda ta’til 
(otpuska) kunlarini ayirish orkali aniklanadi. Respublikada yillik ish vakti fondi 
276-286 kun mikdorida belgilangan. Bu iktisodiy faol Mehnat resurslarining yillik 
ish vakti fondi xisoblanadi. Usmirlar uchun bu fond ularni ijtimoiy jixatdan 
ximoya kilgan xolda belgilangan. Xuddi shunday imtiyozlar inson salomatligi 
uchun zarur ishlarni bajaruvchilar uchun xam o‘rnatilgan. 
Mexnatning unumdorligi darajasi. 
Mehnat unumdorligining mutlak (absolyut) darajasini aniklash uchun xakikatda 
sarflangan jami ish vakti mikdorini shu davrda ishlab chikilgan maxsulot 
mikdoriga, kiymatiga xamda bajarilgan ish xajmiga taksimlash zarur. Bu Mehnatni 
tejash iktisodiy konunining talabi.Amaliyotda esa u xakikatda ishlab chikarilgan 
maxsulotning, bajarilgan ishning mikdori yoki kiymatini unga sarflangan ish 
vaktiga taksimlash natijasida aniklanmokda. Bunday usulda ular bir-birlarini inkor 
etmaydi, balki tuldiradi. 
Sv .. Em ,lMu = eki (4.5) 
Em Sv 
bunda: Mu-Mehnatning unumdorlik darajasi, kishi-kuni, soati, sum;Sv-maxsulot 
etishtirish, xizmat ko‘rsatish uchun sarflangan ish vakti, kishi-kuni,soatda;Em - 
sarflangan vakt ichida etishtirilgan maxsulot, s, sum.Bu ko‘rsatkich 
etishtirilayotgan bir birlikdagi (sentner, tonna, sum) maxsulot uchun kancha vakt 
sarflanganligini yoki sarflangan bir birlikdagi vakt evaziga kancha maxsulot 
etishtirilganligining, xizmatlar bajarilganligining darajasini ifodalaydi.Maxsulot 
birligiga sarflangan jonli Mehnat mikdori kamaysa yoki sarflangan bir birlik 
Mehnat evaziga etishtirilgan maxsulot birligi ko‘paysa, Mehnat unumdorligi 
oshganligidan dalolat beradi. Bu ko‘rsatkich qishloq xo‘jaligida ayrim ish, 
maxsulot turlari, davrlari xamda xo‘jalik mikyosida natura xamda kiymat 
kurinishida aniklanadi. Uning darajasini kiymat kurinishida bir necha yillar 

---

14 
davomida aniklashda kiyosiy baxolardan foydalanish lozim. SHunda qishloq 
xo‘jalik maxsulotlari baxolari uzgarishining ta’siri bartaraf etiladi. YUqorida 
keltirilgan ko‘rsatkichlar yordamida qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishida 
katnashayotgan Mehnat resurslaridan kanday foydalanilayotganlik xamda 
sarflanayotgan Mehnatning unumdorlik darajasi aniklanib, chukur taxlil etiladi. 
Mehnat unumdorligi ko‘rsatkichiga asoslangan xolda Mehnat resurslaridan 
foydalanish darajasi, uni yaxshilash va sarflanishi zarur bo‘lgan Mehnatning 
unumdorligini oshirish uchun kanday tadbirlarni ishlab chikish kerakligi 
belgilanadi.Samarali qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi uning Mehnat resurslari 
bilan me’yor buyicha ta’minlashishiga bog‘lik. Ishlab chiqarishning ish kuchi bilan 
etarlicha ta’minlanmasligi ishlab chiqarish texnologiyasiga rioya kilinmasligiga, 
pirovard natijada maxsulotni etarlicha olinmasligiga olib keladi. Mehnat resurslari 
bilan me’yordan ortik darajada ta’minlanganlik esa ish kuchidan samarasiz 
foydalanishga va Mehnat unumdorligining pasayishiga sabab bo‘ladi.Mehnat 
unumdorligi-xodimlar 
Mehnat 
faoliyatining 
iktisodiy 
samaradorligi 
ko‘rsatkichidir. U ishlab chikarilgan maxsulot yoki ko‘rsatilgan xizmatlar 
mikdorining Mehnat xarajatlariga nisbati, ya’ni Mehnat xarajatlari birligi xisobiga 
ishlab chikarilgan maxsulot bilan belgilanadi. 
Jamiyatning rivojlanishi va uning barcha a’zolari farovonligi darajasi Mehnat 
unumdorligi darajasi va uning usishiga bog‘likdir. Bundan tashkari, Mehnat 
unumdorligi darajasi ishlab chiqarish usulini xamda ijtimoiy-siyosiy tizimning 
rivojlanishini belgilab beradi. 
Mexnatning unumdorligi darajasi. 
Mehnat unumdorligining mutlak (absolyut) darajasini aniklash uchun xakikatda 
sarflangan jami ish vakti mikdorini shu davrda ishlab chikilgan maxsulot 
mikdoriga, kiymatiga xamda bajarilgan ish xajmiga taksimlash zarur. Bu Mehnatni 

---

15 
tejash iktisodiy konunining talabi.Amaliyotda esa u xakikatda ishlab chikarilgan 
maxsulotning, bajarilgan ishning mikdori yoki kiymatini unga sarflangan ish 
vaktiga taksimlash natijasida aniklanmokda. Bunday usulda ular bir-birlarini inkor 
etmaydi, balki tuldiradi.Bu ko‘rsatkich etishtirilayotgan bir birlikdagi (sentner, 
tonna, sum) maxsulot uchun kancha vakt sarflanganligini yoki sarflangan bir 
birlikdagi vakt evaziga kancha maxsulot etishtirilganligining, xizmatlar 
bajarilganligining darajasini ifodalaydi. Maxsulot birligiga sarflangan jonli Mehnat 
mikdori kamaysa yoki sarflangan bir birlik Mehnat evaziga etishtirilgan maxsulot 
birligi ko‘paysa, Mehnat unumdorligi oshganligidan dalolat beradi. Bu ko‘rsatkich 
qishloq xo‘jaligida ayrim ish, maxsulot turlari, davrlari xamda xo‘jalik mikyosida 
natura xamda kiymat kurinishida aniklanadi. Uning darajasini kiymat kurinishida 
bir necha yillar davomida aniklashda kiyosiy baxolardan foydalanish lozim. 
SHunda qishloq xo‘jalik maxsulotlari baxolari uzgarishining ta’siri bartaraf etiladi. 
YUqorida keltirilgan ko‘rsatkichlar yordamida qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishida 
katnashayotgan Mehnat resurslaridan kanday foydalanilayotganlik xamda 
sarflanayotgan Mehnatning unumdorlik darajasi aniklanib, chukur taxlil etiladi. 
Mehnat unumdorligi ko‘rsatkichiga asoslangan xolda Mehnat resurslaridan 
foydalanish darajasi, uni yaxshilash va sarflanishi zarur bo‘lgan Mehnatning 
unumdorligini oshirish uchun kanday tadbirlarni ishlab chikish kerakligi 
belgilanadi. 
Mehnat unumdorligining oshishi: 
birinchidan, ishlab chiqarishning texnika bilan kurollanish darajasiga xamda ishlab 
chiqarishdagi ilm-fan yutuklari va Mehnatning energiya bilan ta’min etilish 
darajasiga; 
-ikkinchidan xodimlarning kasbiy tayyorgarlik darajasiga; 
-uchinchidan ishlab chiqarishning texnika bilan kurollanish darajasi va yuqori 
texnologiya darajasi uz-uzidan ko‘tilgan natijalarni bermaydi, buning uchun xodim 
lozim darajadagi malakaga ega bo‘lishiga; 

---

16 
-turtinchidan ma’lum darajada ishlab chiqarishdagi Mehnatning tabiiy, sanitariya- 
gigiena sharoitlari kabi omillarga bog‘lik bo‘ladi. 
Qishloq xo‘jaligida Mehnat resurslaridan yil davomida tulik va samarali 
foydalanish xamda ularning Mehnatlari unumdorligini oshirish uchun quyidagi 
chora- tadbirlar amalga oshirilishini ta’minlash maqsadga muvofikdir: 
tarmoqning rivojlanishini e’tiborga olgan xolda qo‘shimcha ish joylarini tashqil 
etish;tarmoqning ishlab chiqarish tarkibini takomillashtirish va moddiy-texnika 
ta’minotini yuksaltirish;qishloq 
xo‘jaligiga 
yangi 
texnikalarni, 
samarali 
texnologiyalarni izchillik bilan tatbik etish;qishloqda tadbirkorlik shakllarini 
rivojlantirish;qishloqda ishlash va yashash uchun barcha sharoitlarni yaratish; 
Mehnatni tashqil etishning samarali turlarini tashqil etish va rivojlantirish; 
kadrlarni tayyorlash, malakalarini oshirish, ularni moddiy, ma’naviy 
ragbatlantirishni takomillashtirish va boshqalar. 
Bu kabi chora-tadbirlarning qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishiga joriy etilishi 
tarmoqdagi Mehnat resurslaridan foydalanishni yaxshilab, Mehnat unumdorligi 
oshishiga 
ijobiy 
ta’sir 
etadi.Umuminsoniy 
nuktai-nazardan 
Mehnatni 
motivatsiyalash mexanizmi bu insonni uning Mehnat faoliyati natijasida uzining 
usib borayotgan moddiy va ma’naviy extiyojlarini kondirishga undovchi, jismoniy, 
akliy va ma’naviy-ruxiy xatti- xarakatlarini faollashtirishga yunaltirgan tadbirlar 
majmuidir