Tasdiqlayman" O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor X. Sh. Kadirov " " 2022-yil tarix fakulteti "Jahon tarixi" kafedrasi

Shomiyning “Zafarnoma” asari
Mavlono Nizomuddin Shomiy yoki mavlono Nizomuddin Shanbiy, Shanbi G‘ozoniy asli Tabrizning shimoli-g‘arbiy tarafida, undan ikki mil masofada joylashgan joyda tug‘ilgan tarixchi “Zafarnoma” asari bilan mashhur bо‘lgan. U 1393 yili Amir Temur xizmatiga qabul qilingan, 1404 yilgacha u bilan bо‘lib, sohibqironning harbiy yurishlarida voqeanavis va voiz mansabida ishtirok qilgan.
1402 yili Amir Temur unga о‘zining tarixini aniq va sodda tilda yozib berishni buyurgan. Nizomuddin Shomiy bu asarni 1402-1404 yillar orasida yozib tamomlagan. Asar jahongirning hokimiyat tepasiga kelishi (1370 yil.)dan to 1404 yilgacha bо‘lgan voqealarni о‘z ichiga oladi. “Zafarnoma” asari haqiqatan ham sodda tilda, ravon uslubda yozilgan, daliliy ma’lumotlarga boy. Lekin Amir Temur hayoti mazkur asarda birmuncha, Sharafuddin Aliga nisbatan kam, idealashtirilgan.
Asar О‘zbekiston, Qozog‘iston, Yaqin va О‘rta Sharq mamlakatlarining XIV asr ikkinchi yarmi va XV asr boshlaridagi ijtimoiy-siyosiy tarixini о‘rganishda muhim va ishonchli manbalardan biri hisoblanadi.
Nizomuddin Shomiy о‘z asarini yozishda G‘iyosidin Ali Yazdiyning “Rо‘znomayi g‘azavoti Hinduston”, Amir Temurning uyg‘ur kotiblari tomonidan yaratilgan “Tarixi xoniy” va boshqa saroyda bitilgan kundaliklardan foydalangan.
“Zafarnoma”yi Nizomuddin Shomiyning ikkita tarhriri mavjud: 1) 1404 yili Amir Temur Ozarbayjon yurishidan qaytganda unga taqdim etilgan nusxa. 2) Mironshohning о‘g‘li Mirzo Umarga (1404 yid 26 martda Amir Temur “Halokuxon taxti”ni , ya’ni G‘arbiy Eron hamda Ozarbayjonni in’om qilgan) paytida taqdim qilingan. U yuqorida qayd etib о‘tilgan birinchi nusxadan deyarli farq qilmaydi. Asar “Zafarnoma” deb ataladi. Unga ayrim uslubiy tuzatishlar kiritilgan va debocha hamda Mirzo Umarga bag‘ishlangan kichik bir ilova (zayl) qо‘shilgan. Shunga qaraganda, Nizomuddin Shomiy umrining sо‘nggi yillarini Mirzo Umar xizmatida bо‘lgan va ona yurti Tabrizda istiqomat qilgan.
“Zafarnoma”ning qо‘lyozma nusxalari Armaniston, Angliya, Fransiya, Iroq va Turkiya kutubxlnalarida saqlanmoqda. Asarning tanqidiy matni F.Tauer tomonidan 1937 va 1956 yillari Pragada chop etildi.
1996 yili Nizomuddin Shomiy “Zafarnoma” asarini Y. Hakimjonov tomonidan amalga oshirilgan forscha tarjimasi A.О‘rinboyev tomonidan tahrir qilinib nashr etildi.
“Muntahab ut-tavorixi Mu’iniy”

“Muntahab ut-tavorixi Mu’iniy” nomli Temuriylar davriga oid asar muallifi Mu’niddin Natanziydir. U Isfahon shahriga qarashli, undan qariyb yigirma farsah masofada joylashgan Natanz shahrida tug‘ilgan. CH.A,Storining ma’lumotiga qaraganda asli seistonlik bо‘lgan. Fors viloyatining hokimi Temuriy Iskandar Mirzo (Amir Temurning nabirasi, Umarshayxning о‘g‘li, 1415 yili inisi Boyqaro Mirzo tomonidan о‘ldirilgan) saroyida xizmat qilgan. Davlatshoh Samarqandiyning sо‘zlariga qaraganda, “Mu’iniddin Natanziy Sulton Iskandar davrida Iroqi Ajam va Forsda shuhrat topgan olimlar va shoirlar jumlasidagn bо‘lib..., ilmda о‘z zamonasining yetakchisi edi va Mirzo Iskandarning maqoma va holati hamda tarixini yozgan”.

Mu’niddin Natanziy qalamiga mansub bо‘lgan va bizning zamonamizgacha yetib kelgan bu asarning aniq nomi ma’lum emas. U ilmiy jamoatchilik orasida “Anonim Iskandera” nomi bilan mashhur. Asar 1413 yili yozib tamomlangan. Uning ikkinchi tahriri ham bо‘lib, “Muntaxab ut-tavorixi Mu’iniy” (“Mu’niniyning saylangan tarixi”) deb ataladi va Temurning о‘g‘li Shohruh Mirzoga bag‘ishlanadi.
“Muntaxab ut-tavorix” umumiy tarix tipida yozilgan asar bо‘lib, olamning yaratilishidan to Amir Temur vafotigacha, 1405 yil 18 fevralgacha musulmon mamlakatlarida yuz bergan voqealar haqida baxs yuritadi. asar muqaddima va uch bobdan iborat.
Muqaddima diniy mazmunda bо‘lib, unda olamning yaratilishi, Odam Ato va uning farzandlari, Nuh payg‘ambar va uning avlodi haqida umumiy gap boradi.
Birinchi bobda qadimiy Eron va Yunoniston podshohlari, Rim va Vizantiya imperatorlari, Rim papalari, qadimiy arab hamda Efiopiya podshohlarining qisqacha tarixi bayon etilgan.
Ikkinchi bobda Muhammad payg‘ambar va uning avlodi, xalifayi Roshidin, Umaviya va Abbosiya xalifalari, Arabiston hamda Misrda podshohlik qilgan Ali va Fotima avlodi, shuningdek, Abbosiylar bilan zamondosh bо‘lgan Eron va Movarounnahr hukmdorlari tarixi talqin etilgan.
Asarning noyob va qimmatli qismi uning uchinchi bobi hisoblanadi. U turk-mо‘g‘ul qabilalari va ularning kelib chiqishi, Chingizxon va uning avlodi, Shimoliy Xitoyda ukmronlik qilgan mо‘g‘ul xonlari, Chig‘atoy ulusi hukmdorlari, Elxoniylar, Jaloiriylar, Chо‘poniylar, Muzaffariylar, Oq О‘rda xonlari, 1346-1370 yillar orasida Movarounnahrda hukmronlik qilgan amirlartarixini о‘z ichiga oladi.
Asarning uchinchi qismini yozishda muallif Tabariy, Juvayniy, Rashiduddin hamda turkiy tilda yozilgan ”Tarixi xoniy” kabi asarlardan keng foydalangan.
“Muntaxab ut-tavorixi Mu’iniy” asarining matni 1957 yili Eronda Jak Oben tarafidan chop etilgan. Uning qо‘lyozma nusxalari Sankt-Peterburg, Angliya, Fransiya va Eron kutubxonalarida mavjud. Bu asar tо‘g‘risida va undagi ayrim lavhalar G‘.Karimov tomonidan “Amir Temur va Ulug‘bek zamondoshlari xotirasida”(T.: 1996) va “Temuriylar bunyodkorligi davr manbalari”(T.: 1997) nomli tо‘plamlarda chop etgan.
“Majmu at-tavorix”
“Majmu at-tavorix” yoki “Zubdat ut-tavorix” nomli asar muallifi Hofizi Abru nomi bilan mashhur bо‘lgan yirik geograf va tarixchi olimdir. Uning haqiqiy ismi Shahobuddin Abdulloh ibn Lutfulloh ibn Abdurashid al-Havofiydir. Abdurazzoq Samarqandiyning sо‘zlariga qaraganda Hofizi Abru Hirot hududidagi Havofda tug‘ilgan, Hamadonda tahsil kо‘rgan va 1430 yilda Zanjonda vafot etgan. Boshqa tarixiy manbalarning ma’lumotlariga va uning sо‘zlariga qaraganda, Hofizi Abru Amir Temur va Shohruh saroyida istiqomat qilgan va har ikkala hukmdor bilan yaqindan munosabatda bо‘lgan. Agar u Amir Temur bilan faqat saroydagina yaqin suhbatdosh bо‘lgan bо‘lsa, Shohruh bilan uning yurishlarida birga bо‘lgan.
Hofizi Abru Shohruhning topshirig‘i bilan ikkita yirik asar yozgan.
Bulardan biri tarixiy-geografik mazmunda bо‘lib, 1414-1420 yillar orasida yozilgan. U X asrda arab tilida bitilgan nomaxlum bir kitob asosida yozilgan. Y.Ye.Borshevskiyning sо‘zlariga qaraganda, bu “Kitob al-masolik va-l-mamolik” deb atalib, Hasan ibn Ahmad Muhallabiyning qalamiga mansub bо‘lgan. Shohruh Mirzo 1414 yili Hofizi Abruga mazkur asarni fors tiliga tarjima qilish va boshqa manbalar asosida qayta ishlashni topshirgan. Demak, bu asar shunchaki kompilyatsiya va tarjima bо‘lib qolmay, balki yangi dalillar bilan boyitilgan, diqqatga sazovor asardir. Shuni aytish kifoyaki, unda har bir viloyatning geografik holatini tavsiflashdan tashqari, uning qisqacha siyosiy tarixi ham bayon qilingan. Biz uchun asarda Amudaryoning Kaspiy dengiziga quyilishi haqidagi, shuningdek, Movarounnahr va uning yirik shaharlari Buxoro, Samarqand, Nasaf, Kesh, Termiz, Xо‘jand va boshqalar haqida keltirilgan ma’lumotlar muhim ahamiyat kasb etadi.
Asarning yaxshi qо‘lyozma nusxalari Angliya va Rossiyada, Sankt-Peterburg shahrida saqlanmoqda.
Hofizi Abru Shohruhning kо‘rsatmasi bilan о‘zidan avval о‘tgan mazkur tarixchilar Tabariy, Rashiduddin hamda Nizomuddin Shomiy asarlariga qо‘shimchalar (zayl) ham yozgan. 1412-1418 yillar orasida yozilgan bu qо‘shimchalar “Majmua-yi Hofizi Abru” deb ataladi.
Tabariy asarining Bal’amiy tahririga qilingan qо‘shimcha xalifa Muqtadir (908-932 yy.) zamonidan to Mо‘tasim (1242-1258 yy.) davrigacha xalifalikka kirgan mamlakatlarda bо‘lib о‘tgan voqealarni о‘z ichiga oladi.
Rashiduddinning “Jome ut-tavorix”iga qilingan qо‘shimchaga Kurtlar (Kartlar) sulolasidan chiqqan podshohlar, Tug‘a Temur, Amir Vali ibn Shayx Ali Hindu, sarbadorlar hamda Amir Arg‘unshoh tarizi, ya’ni Eronda 1306-1393 yillar orsida bо‘lib о‘tgan voqealar kiritilgan.
Nizomuddin Shomiyning “Zafarnoma”siga qilingan ilovada esa Amir Temur hukmronligining sо‘nggi davri va Shohruh tarixi 1416 yilga qadar bayon etiladi.
“Majmua”ning ayrim qismlari matni va tarjimasini Xonbobo Bayoniy 1938 yilda, F.Tauer 1959 yili va K.M.Maitra 1934 yili nashr ettirganlar.
Hofizi Abruning asosiy katta tarixiy asari “Majmu at-tavorix” bо‘lib, uni muarrix Shohruhning о‘g‘li Boysung‘ur Mirzo (1433 yili vafot etgan)ning topshirig‘i bilan 1423-1425 yillari yozilgan. Mazkur asar tо‘rt qismga bо‘lingan: 1) islomiyatdan avval о‘tgan payg‘ambarlar va Eron podshohlari; 2) Muhammad payg‘ambar va arab xalifalari (al-Muhtasimgacha); 3) Eronning Saljuqiylar hamda mо‘g‘ullar davridagi (Elxon Abu Said davrigacha) tarixi; 4) “Zubdat ut-tavorixi Boysunquriy”.
Asarning sо‘nggi, tо‘rtinchi qismi asli va mustaqil ahamiyatga ega bо‘lib, unda Amir Temur tarixi, qayta ishlangan va birmuncha tо‘latilgan hamda Xuroson, qisman Movarounnahrning 1427 yilgacha bо‘lgan ijtimoiy-siyosiy ahvoli bayon etilgan.
“Majmu at-tavorix” asarining qо‘lyozmalari Toshkent hamda xorijiy mamlakatlar Turkiya, Olmoniya, Angliya, Fransiya, Eron va boshqa mamlakatlari kutubxonalarida saqlanmoqda.
“Tarixnoma”
“Tarixnoma” yoki “Zayli Zafarnoma” (“Zafarnoma”ga qо‘shimcha”) deb ataladigan muhim tarixiy asar muallifi Xoja Tojuddin as-Salmoniydir. U yetuk xattot bо‘lib Muzaffariylar^16[30] saroyida, devoni inshoda xizmat qilgan. Amir Temur Sherozni egallab, Muzaffariylar sulolasi barham topgandan keyin 1393 yili boshqa ilm ahli bilan Samarqandga olib kelingan va saroy xizmatiga tayinlangan. 1409 yili mart oyida amirlar isyoni bartaraf etilgach, oliy hokimiyat Shohruh Mirzo Xoja Tojuddin as-Salmoniy uning amri bilan Hirotga olib ketiladi va oliy hukmdorning topshirig‘i bilan о‘zining mazkur asarini yozishga kirishadi. Lekin uni tamomlay olmaydi. Lradan kо‘p vaqt о‘tmay saroyda vazir Faxruddinga qarshi uyushtirilgan fitnada qatnashganlikda ayblanib qamalib qoladi va jazoga tortiladi.
Xoja Tojuddin as-Salmoniy mazkur asarida Amir Temurning sо‘nggi yillari va Shohruh Mirzoning tarixini yozishni niyat qilgan edi. Lekin, taqdir taqazosibilan maqsadiga erisha olmaydi. Faqat 1404-1409 yillar tarixini yozib bitirishga ulguradi, xalos. Asarda 1404 yilda Xitoyga yurish oldidan Konigilda о‘tgan katta tantanalar, shahzodalar Ulug‘bek, Ibrohim Sulton, Ijil Mirzo, Sidi Ahmad, Pirmuhammad va Mirzo Boyqarolarning nikoh tо‘ylari, Xitoyga yurishning boshlanishi, hazrat sohibqironning 18 fevral 1405 yilgi vafotidan keyingi og‘ir ahvol, Xalil Sultonning noqonuniy yо‘l oliy hokimiyatni egallab olish voqealari batafsil bayon etiladi. Voqealar tafsiloti 1408 yil mart oyida Xalil Sultonning amir Xuloydod boshliq bir guruh fitnachi amirlar tarafidan asir olinishi haqidagi hikoya bilan tugaydi.
Xoja Tojuddin as-Salmoniyning “Tarixnoma” asari bizning zamonimizgacha uch nusxada yetib kelgan. Ulardan biri suqutli va shu kunlarda Angliyaning muzeyida (Inv.№ 159) saqlanmoqda. Yana ikkitasi Turkiyada, Istanbuldagi Sulaymon Fotih (Inv.№ 4305) va Lala Ismoil afandi kutubxonalarida (Inv.№ 304) saqlanadi. Birinchi nusxa suqutli, ikkinchisi tо‘la.
Asar G.R.Ryomer tarafidan nemis tiliga 1956 yili, Ismoil aka tarafidan 1988 yili turk tiliga va Z.M.Buniyatov tomonidan 1991 yili rus tiliga erkin tarjima qilingan.
“Zafarnomayi Temuriy”
“Zafarnomayi Temuriy”, “Fathnomayi sohibqironiy”, “Tarixi jahonkushoyi Temuriy” yoki “Zafarnoma” nomi bilan mashhur bо‘lgan asarni о‘z davrining yirik tarixchisi Sharafuddin Ali Yazdiydir. U asli Eronning Yazd viloyatidagi Taft qishlog‘idan bо‘lib, turli fan sohalarini egallangan edi. Shuning uchun ham Alisher Navoiy uni “Sharaf davla va din”, ya’ni din va davlat sharafi deb ta’riflagan.
Sharafuddin Ali Yazdiy Fors viloyatining hokimi Temuriy Ibrohim Sulton (1415-1435 yy.) saroyida xizmat qilgan. U ilm-fan homiysi bо‘lmish mazkur shahzodaniina emas, balki Shohruhning ham zо‘r hurmat-e’tiborini qozongan edi.
Sharafuddin Ali Yazdiy 1442 yili Shohruhning nabirasi va Sultoniya, Qazvin, Ray hamda Qum hokimi Sulton Muhammad (1442-1446 yy.)ning taklifi bilan Qumga keldi va shahzodaning xizmatiga kirdi. Sulton Muhammad 1446 yili Shohruhning og‘ir kasalligidan foydalanib, isyon kо‘tardi, Hamadon hamda Isfahonni bosib oldi, Sherozni qamal qildi. Shohruh unga qarshi qо‘shin tortti. Culton Muhammad Shohruh bilan ochiq jang qilishdan qо‘rqib toqqa qochdi^17[31]. Shohruh Sulton Muhammad bilan yaqin bо‘lgan kishilarni, shuningdek, mahalliy sayyidlardan birmunchasini isyonda ishtirok etishda ayblab hibsga oldi va kо‘plarini о‘limga mahkum qildi. О‘shanda hibsga olinganlar orasida Sharafuddin Ali Yazdiy ham bor edi. Faqat Mirzo Abdullatifning (Ulug‘bekning tо‘ng‘ich о‘g‘li) aralashuvi bilan Sharafuddin Ali Yazdiy jazodan qutulib qoldi. Shahzoda uni Samarqandga, otasi huzuriga jо‘yeatib yubordi. Sharafuddin Ali Yazdiy Samarqandda bir yil chamasi istiqomat qildi va fikrimizcha, Ulug‘bekning ilmiy izlanishlarida ishtirok etgan bо‘lishi kerak. Shohruh vafotidan (1447 y.) keyin 1449 yilda Sharafuddin Ali Yazdiy Xurosonga qaytdi va Sulton Muhammadning ruxsati bilan yana о‘z vatani Taftga qaytib bordi va umrining oxirgi qismini uzlatda kechirdi. Sharafuddin Ali Yazdiy 1454 yili vafot etdi.
“Zafarnoma” asosan Nizomuddin Shomiyning shunday nomli asari asosida zо‘r badiiy mahorat bilan yozilgan. Lekin Sharafuddin Ali Yazdiy Nizomuddin Shomiy asarida bayon etilgan voqealarning ba’zilariga yangi tarixiy manbalar asosida aniqliklar kiritdi, uni yangi isbot va dalillar bilan boyitdi. Amir Temurning shaxsiyati va uning faoliyatidagi qarama-qarshiliklar, ya’ni bir tomondan qattiqqо‘l ekanligi, ikkinchi tomonlan esa Movarounnahrdagi tarqoqlikka barham berib, markazlashgan davlatga asos solganligi birmuncha tо‘g‘ri va haqqoniy yoritilgan.
Sharafuddin Ali Yazdiy asarining zо‘r qimmati shundaki, unda Mо‘g‘ul imperiyasining tarkibida tashkil topgan Oltin О‘rda, Elxoniylar davlati, Chig‘atoy ulusi, shuningdek Movarounnahrning Chingizxon zamonidan to Temur davlatining paydo bо‘lishigacha bо‘lgan ijtimoiy-siyosiy tarixi qisqa tarzda yoritib yuerilgan. Asarning bu qismi “Tarixi jahongir”, yoki “Muqaddimayi Zafarnoma” nomi bilan ataladi va 1419 yili yozib tamomlangan.
“Zafarnoma” asarining asosiy qismi, muallifning dastlabki redalariga kо‘ra, uch qism – maqoladan iborat bо‘lmog‘i, birinchi qismda Amir Temur tarixi, ikkinchi qismda Shohruh Mirzo va nihoyat, uchinchi qismda ushbu asar yozishning tashabbuskori Ibrohim Sultonning davrida о‘tgan voqealar bayon etilishi mо‘ljallangan edi. Lekin, biz hozir asarning birinchi qismigagina egamix, xalos. Uning ikkinchi va uchinchi qismlari saqlanmagan. Ehtimol, ikkinchi va uchinchi qismlari yozilmay qolgan bо‘lsa kerak. “Zafarnoma” asarining asosiy qismi 1425 yili yozib tamomlangan.
Asarning qо‘lyozma nusxalari kо‘p, xorijiy mamlakat kutubxonalari, xususan Toshkentda О‘zR FA Sharqshunoslik institutida uning yigirma tо‘rt nusxasi bо‘lib, ularning ikkitasiga (Inv. № 3440 va № 4472) XV va XVII asrlarda rasmlar ishlangan. “Zafarnoma” asari matni Hindiston (1885-1888 yy.), Eron (1957 y.) va 1972 yili A.О‘.О‘rinboyev tomonidan Toshkentda chop qilingan. Asar ikki marta о‘zbek tiliga, ingliz, fransuz va turk tillariga tarjima qilingan. Undan ayrim parchalar ingliz hamda rus tillarida bosilgan.
“Zafarnoma” asarining muqaddimasi terma tarjimasi va 10 yilgi Movarounnahr voqealari bayoni O.Bо‘riyev tomonidan tarjima qilinib, 1996 yili nashr qilindi. Kitob О‘zbekiston va Markaziy Osiyo mamlakatlari tarixini о‘rganishdagi ilmiy ahamiyati juda katta. Keyincha yaratilgan tarixiy asarlarga bu kitobning ta’siri yaqqol seziladi.
“Ulusi arba’-yi Chingiziy”
“Ulusi arba’-yi Chingiziy” (“Chingiziylar tо‘rt ulusi” (tarixi) yoki “Tarixi arba’ ulus” (“Tо‘rt ulus tarixi”) nomli asar asosiy mualliflaridan biri, uning yaratilish tashabbuskori XU asrda о‘tgan buyuk olim, yirik davlat arbobi, Shohruh Mirzoning о‘g‘li Muhammad Tarag‘ay Mirzo Ulug‘bekdir. U 1394 yil 22 martida Amir Temurning Iroq va Ozarbayjonga qilgan navbatdagi besh yillik harbiy yurishi vaqtida Sultoniya shahrida, Eron Ozarbayjonida tug‘ilgan. Amir Temur saroyida hukm surgan an’anaga kо‘ra, shahzoda sohibqironning katta xotini Saroymulk xonim, Bibi xonimning tarbiyasiga topshiriladi. Oradan bir yil chamasi vaqt о‘tgach, 1395 yili Amir Temur Saroymulk xonim va nabirasini Shohruhga qо‘gib Samarqandga jо‘natadi.
1398 yili Ulug‘bekka mashhur qissaxon, shoir va olim, shayx Orif Ozariy (1382-1462 yy.) muallif etib tayinlandi va u dastlabki asosiy ta’limni ana shu ajoyib shaxsdan oldi. Shahzoda Amir Temurning bar qator harbiy harakatlarida, 1399-1404 yillari Turkiya va Suriyaga qarshi о‘tkazilgan yurishda, 1404-1405 yili Xitoyga qarshi uyushtirilayotgan yurishda qatnashdi.
Amir Temur 1405 yil 18 fevralda vafot etgach, Movarounnahr taxtini nabirasi Xalil Sulton zо‘rlik bilan egallab oldi. Bu vaqtda Ulug‘bek otasi Shohruh xizmatida bо‘ldi. 1409 yili Xalil Sulton о‘z amirlari tomonidan asir olingach, Shohruh Xurosondan Movarunnahrga kelib, Mirzo Ulug‘bekni Movarounnahr va Turkiston hokimi etib tayinlandi. U 1449 yil 25 oktabrigacha bu mamlakatni boshqardi.
Mirzo Ulug‘bek yirik davlat arbobi, sarkarda edi. Lekin u buyuk olim va ilm-fan hamda madaniyat homiysi sifatida tengi yо‘q edi. Samarqand uning davrida Sharqning yirik ilm-fan va madaniyat markazlaridan biriga aylandi.
Mirzo Ulug‘bek ikki yirik asar yaratdi. Biri “Ziji jadidi kо‘ragoniy” (“Kо‘ragoniyning yangi astronomik jadvali”) bо‘lib, 1437 yili yaratilgan kitobda ilmi nujumning nazariy va amaliy masalalari qamrab olingan, о‘sha davrdagi eng yuksak ilmiy jasorat hisoblangan.
Olimning ikkinchi asari “Ulusi arba’-yi Chingiziy” bо‘lib, unda X111-X1U asrlarda Mо‘g‘ul imperiyasi tarkibiga kirgan mamlakatlarning ijtimoiy-siyosiy tarixi qisqa tarzda bayon etilgan. Kitob 1425 yildan keyin tugallangan.
“Tarixi arba’ ulus” muqaddima va tо‘rt qismdan iborat. Muqaddimada о‘rta asrlarda tarixchilar о‘rtasida hukm surgan an’anaga kо‘ra, islomiyatdan avval о‘tgan payg‘ambarlar, turklarning afsonaviy ota-bobolari hisoblangan Yofas ibn Nuh va uning farzandi Turkxon, shuningdek, turk mо‘g‘ul qabilalari va Chingizxon tarixi bayon etilgan.
Birinchi qism Ulug‘ yurt, ya’ni Mо‘g‘uliston va Shimoliy Xitoy tarixi, О‘gadayxon (1227-1241 yy.), Chingizxonning uchinchi о‘g‘li davridan to Ariq Bug‘o avlodi О‘rdoy qoon zamonigacha yuz bergan voqealarni о‘z ichiga oladi.
Ikkinchi qismda Jо‘ji ulusi, ya’ni Oltin О‘rda tarixi, Jо‘jixondan davridan to Shohruhning zamondoshi bо‘lmish Muhammadxon zamonigacha, XIII-XV asrning birinchi choragi tarixi bayon etilgan.
Uchinchi qismda Elxoniylar, ya’ni Eron hamda Ozarbayjonning XIII-XIV asrlardagi tarixidan baxs yuritiladi.
Tо‘rtinchi qismda Chig‘atoy ulusining, Koshg‘ar, Yettisur, Movarounnahr, Shimoliy Afg‘oniston hududidagi XIII-XIV asrlardagi tarixi talqin etilgan. Shuni ham aytish kerakki, muallif mazkur ulusda hukmronlik qilgan har bir hukmdor xon ustida qisqa va alohida-alohida tо‘xtalib, ularning davrida sodir bо‘lgan voqealardan eng muhimlarini yuayon etgan.
“Tarixi arba’ ulus” asarining ayrim qismlari, xususan uning tо‘rtinchi qismi, kо‘p jihatdan Sharafuddin Ali Yazdiyning “Muqaddimayi Zafarnoma”siga о‘xshab ketadi. Lekin Ulug‘bek asari birmuncha mukammaldir. Bundan tashqari, unda tо‘rt ulus о‘rtasidagi siyosiy munosabatlar, “о‘zbek” etnonimining kelib chiqish vaqti xususida ham qimmatli ma’lumotlarni uchratamiz.
Ushbu kitobning faqat qisqartirilgan tahririning tо‘rt mо‘tabar qо‘lyozmasi yuizgacha yetib kelgan. Ularning ikkitasi Angliyada, bittasi Hindistonda va tо‘rtinchi nusxasi AQShda saqlanmoqda.
Mirzo Ulug‘bek tarixiy asarining inglizcha tarjimasi 1838 yili Mayls tomonidan Angliyada chop etilgan. О‘zbekcha tarjimasi B.Ahmedov, M.Hasaniy va N.Norqulovlar bajarilib, 1994 yili Toshkentda chop etildi.
“Tarixi arba’ ulus” Markaziy Osiyo, О‘zbekiston va Qozog‘istonning XIII-XIV asrlardagi tarixini, ayniqsa Chig‘atoy ulusi tarixini о‘rganishda muhim manbalardan biri vazifasini о‘tashi mumkin.
“Matla’ us-sa’dayn va majma’ ul-bahrayn”
“Matla’ us-sa’dayn va majma’ ul-bahrayn” (“Ikki saodatli yulduzning chiqish joyi va ikki azim daryoning qо‘shilish yeri”) nomli yirik tarixiy asar muallifi о‘z davrining yirik diplomati va tarixchi olimi Abdurazzoq Samarqandiydir. Uning tо‘la ismi Kamoluddin Abdurazzoq ibn Jaloluddin Ishoq Samarqandiy (1413-1482 yy.) bо‘lib, Hirotdagi badavlat va nufuzli xonadonlarning biriga mansubdir. Tarixchining otasi Shohruh huzurida qozi askar va imomlik lavozimida turgan. Abdurazzoq yaxshi о‘qib, fiqh, tafsir, hadis, arab tili, g‘azal va tarix ilmlarini puxta egallagan, о‘z zamonasining yetuk olimlaridan biri bо‘lib yetishdi.
Abdurazzoq Samarqandiy 1438 yili о‘zining qozi Azizuddinning arab tili grammatikasining ba’zi masalalari, yuklama va olmoshni tadqiq etuvchi “Risolayi Azudiya” kitobiga bag‘ishlangan sharhini yozib tamomladi va uni Shohruhga taqdim qildi. Hukmdor asar bilan tanishib va yosh olimdagi ulkan salohiyatni kо‘rib, uni saroy xizmatiga, devoni inshoga tayin qildi. Shu vaqtdan boshlab to 1463 yilga qadar Abdurazzoq Samarqandiy dastlab Shohruh, sо‘ngra Abulqosim Bobur (1451-1457 yy.) va boshqa Temuriy shahzodalarning saroyida xizmat qildi.
Abdurazzoq Samarqandiy kо‘proq xorijiy davlatlar bilan olib boriladigan diplomatik yozishmalarni hozirlash, shuningdek elchilik ishlari bilan mashg‘ul bо‘lgan. Masalan, u Shohruh davrida 1441 yili Janubiy Hindistonga elchi qilib yuboriladi. Kolikut shahrida hamda Vijayanagar rojaligida bо‘lib oradan ikki yil о‘tgach, 1444 yilning 27 dekabrida Hirotga qaytib keladi. Mazkur elchilik Temuriylar davlatining Hindiston bilan bо‘lgan munosabatlarini mustahkamlash va rivojlantirishda katta rol о‘ynaydi. Abdurazzoq Samarqandiy Hindiston safari vaqtida kо‘rgan-bilganlarini tо‘plab, bir xotira sifatida yozib qoldirgan va bu ma’lumot Temuriylar davlati bilan Hindistonning о‘sha vaqtlardagi ijtimoiy-siyosiy ahvoli, ayniqsa Hindistonning ijtimoiy va madaniy hayotini о‘rganishda katta о‘rin tutadi.
Abdurazzoq Samarqandiy 1447 yili Shohruhning topshirig‘i bilan Gilonga bordi va uning hokimi amir Muhammad bilan muzokaralar olib bordi. О‘sha yili u Misrga elchi qilib tayinlandi, lekin Shohruhning 1447 yil 12 martdagi vafoti tufayli bu tashrif amalga oshmay qoldi.
Abdurazzoq Samarqandiy Abulqosim Bobur xizmatida bо‘lgan kezlarida uning harbiy yurishlarida, masalan, 1458 yili Mozandaron va 1454 yili Samarqand ustiga qilgan yurishlarida qatnashdi. 1458 yili Hirotni egallagan Sulton Abu Sa’id Mirzo uni 1463 yili Shohruh xonaqosiga shayx qilib tayinladi va Abdurazzoq umrining oxirigacha о‘sha manzilda istiqomat qilib, asosan ilmiy ish bilan mashg‘ul bо‘ldi.
Abdurazzoq Samarqandiy yirik tarixnavis olim sifatida ham nom qoldirdi. U Eron, О‘rta Osiyo va О‘zbekistonning XIV-XV asrlardagi ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotidan, shuningdek, Temuriylar davlatining qо‘shni mamlakatlar Hindiston, Xitoy va boshqalar bilan iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalari tarizidan baxs yurituvchi “Matla’ us-sa’dayn va majma’ ul-bahrayn” deb ataluvchi asari bilan mashhur bо‘ldi. Kitob 1467-1470 yillar orasida yakunlangan.
“Matla’ us-sa’dayn” ikki qism – daftardan iborat: 1) Elxon Abu Sa’id (1316-1335 yy.) davridan to Amir Temurning vafoti va Xalil Sultonning Samarqand taxtiga о‘tirishigacha, ya’ni 1405 yilgacha bо‘lgan davr tarixi va 2) Shohruhning 1405 yili Hirotda Temuriylar imperiyasining oliy hukmdori deb e’lon qilinishidan to Temuriy Abu Sa’idning 1469 yili о‘ldirilishigacha bо‘lgan tarixi. Asarning 1427 yilgacha bо‘lgan davrni о‘z ichiga olgan qismi kompilyatsiya bо‘lib, Hofizi Abruning “Majmu’ at-tavorix” kitobi asosida yozilgan.
Asarda voqealar xronologik tartibda, yilma-yil bayon qilingan. Bu hol kitobdan foydalanishda katta qulayliklar tug‘diradi, albatta.
“Matla’ us-sa’dayn”ning qо‘lyozma nusxalari Sankt-Peturburg, Toshkent, Dushanbe va Angliya, Fransiya, Hindiston, Eron va boshqa mamlakatlarning kutubxonalarida saqlanmoqda.
Asarning ikkinchi davtari matni Muhammad Shafe’ tarafidan 1941 va 1949 yillari Lohur shahrida chop etilgan.
Abdurazzoq Samarqandiyning Hindistonga qilgan safari bayon etilgan qismi hamda ikkinchi davtarning 1405-1427 yillar voqealarini о‘z ichiga olgan birinchi qism-juz A.О‘rinboyev tarafidan о‘zbek tiliga tarjima qilinib, 1960 va 1969 yillari chop etilgan.
“Matla’ us-sa’dayn” asarining ikkinchi qismi, xususan uning 1427-1469 yillar voqealarini о‘z ichiga olgan qismi yangi bо‘lib, Eron, Markaziy Osiyo va О‘zbekistonning shu davr ichidagi ijtimoiy-siyosi“Matla’ us-sa’dayn”y tarixi va madaniy hayotini о‘rganishda asosiy manba vazifasini о‘taydi.
“Ravzat us-safo”
“Ravzat us-safo” (“Sof jannat bog‘i”) yoki “Ravzat us-safo fi siyrat al-anbiyo va-l-muluk va-l-xulafo” (“Payg‘ambarlar, podshohlar va xalifalarning tarjimai holi haqidagi sof jannat bog‘i”) nomi bilan mashhur bо‘lgan asar umumiy tarixga oiddir. Uning muallifi Mir Muhammad ibn Sayyid Burxoniddin Xovandshoh ibn Kamoluddin Mahmud al-Balxiy bо‘lib, asosan Mirxond (1433-1497 yy.) nomi bilan mashhur.
Muarrixning ota-bobolari asli Buxorodandir. Mirxondning otasi sayyid Burxoniddin Xovandshoh ham о‘qimishli va keng ma’lumotli kishi bо‘lib, Temuriylar hukmronligi davrida Balxga ketib qolgan va о‘sha yerda vafot etgan.
Mirxond Balxda tug‘ilgan, lekin umrining kо‘p qismini Hirotda о‘tkazgan. Uning nabirasi Xondamirning guvohlik berishicha, Mirxond Alisher Navoiy bilan uchrashguncha turli ilmlar bilan shug‘ullangan, ammo birontasida mutayin emas edi. Tarixchi Alisher Navoiy bilan uchrashgach, shoir о‘zining “Ixlosiya” xonaqohidan unga alohida xona ajratib, shaxsiy kutubxonasidagi kitoblardan foydalanishga ijozat berib, olimni umumiy tarixga oid katta asar yozishga undagan, uni bu sohada doimo moddiy qо‘llab turgan. Ammo Mirxond ulkan asarini mukammal tugata olmiy, ya’ni yettinchi jildi va jug‘rofiy ilova materiallari yig‘ilgan musavvada holida qolganida vafot etadi. Uning asarini nabirasi G‘iyosiddin Xondamir yakuniga yetkazadi.
“Ravzat us-safo” asarini yaratishda Mirxond qirqta muallif, ya’ni arab tilida ijod qilgan о‘n sakkizta va fors tilida ijod qilgan yigirma ikkita olim ijodiga murojaat qilgan. Shak-shubhasiz, bu asar zamonaviy tadqiqot darajasida yaratilgan tarixiy yodgorlikdir.
Kitob muqaddima, xotima va yetti jilddan iborat:

1. Dunyoning “yaratilishidan” to Sosoniy Yazdijard 111 (632-651 yy.) davrigacha;

   
   

2. Muhammad payg‘ambar va xalifai Roshidin davri;

   
   

3. 12 imom tarixi; Umaviy va Abbosiy xalifalari;

   
   

4. Abbosiylar bilan zamondosh sulolalar;

   
   

5. Chingizxon va uning avlodi;

   
   

6. Amir Temur va uning avlodi to Sulton Abu Said vafotigacha (1469 y.);

   
   

7. Culton Husayn va uning avlodi tarixi (1523 yilgacha) bayon etilgan. Sо‘nggi 7- jildi musavvadaligicha qolib ketgan va uni Xondamir tо‘ldirib, oqqa kо‘chirgan.

   
   

“Ravzat us-safo” asarining 1-6- jildlari kompilyatsiya –boshqalar asaridagi ma’lumotlar asosida yozilgan bо‘lsa-da, kо‘plab manbalardan foydalanish asosida yaratilgani uchun bu qismi ham katta ilmiy qiymatga ega. 6- jildning bir qismi va 7- jild yangi ma’lumotlar va muallif о‘zi kо‘rgan, bilgan va shohidi bо‘lgan voqealar bayonidan bо‘lganligi uchun juda katta ahamiyatga ega.

“Ravzat us-safo” asarini eng mashhur va manzur umumiy tarixga oid fors tilidagi kitoblardan biri deb baholash mumkin, chunki birgina Toshkentdagi О‘zbekiston FA Abu Rayhon Beruniy nomli institut xazinasida uning yuzdan ziyod mо‘tabar qо‘lyozmalari mavjud. Ushbu ulkan asarning о‘zbek tiliga tarjimasi Xorazmda bir necha yillar davomida yetuk tarjimon, shoir va tarixchilar Munis va Ogahiy ishtiroki va rahbarligida amalgaoshirilgan.
Kitob matni 1845-1848 yillari Bombey, 1853-1857, 1960 yillari Tehron, 1874-1883-1891 yillari Lakhnav shaharlarida chop etilgani ham asarning shuhrati va ahamiyatidan dalolatdir.

2. Foydalanilgan manba va adabiyotlar rо‘yxati:

   
   

1.“Qur’oni karim”. О‘zbekcha izohli tarjima. Tarjima va izohlar muallifi Alouddin Mansur.-Toshkent: 1992.

2. Islam. Ensiklopedicheskiy slovar.-Moskva: Nauka. 1991.

   
   

3. Xalidov A.B. Arabskiye rukopisi i arabskaya rukopisnaya traditsiY. –Moskva: 1985.

   
   

4. B. A. Ahmedov. О‘zbekiston tarixi manbalari. - Toshkent: “О‘qituvchi”. 2001. B. 7-14.

   
   

5. T. S. Saidqulov. О‘rta Osiyo xalqlari tarixining tarixnavisligidan lavhalar. - Toshkent: “О‘qituvchi”. 1993. –B. 3-9.

   
   

6. Sobraniye vostochnix rukopisey Akademii nauk Respubliki Uzbekistan. IstoriY. Sostaviteli D. Y. Yusupova, R.P.Djalilova. –Tashkent: “Fan”. 1998. –S. 3-7.

   
   

7. Rukopisnaya kniga v kulturax narodov Vostoka. Kniga pervaY.-Moskva: ‘’Nauka’’. 1987.-S.5-17.

   
   

8. Krachkovskiy I.Y. Arabskaya geograficheskaya literatura. Soch. 1U tom, -M.:-L.: 1957.

   
   

7.5. Ma’ruza materialarini mustahkamlash uchun beriladigan savollar:

1. “Qur’oni karim”, tafsirlar va “Hadisi sharif”larning tarix ilmini о‘rganishdagi ahamiyati nimada?

   
   

2. Arab tilida yozilgan manbalar va ularning yurtimiz tarixini о‘rganishdagi ahamiyati qanday?

   
   

3. Beruniyning “Osor ul-boqiya” asarining tarixni о‘rganishdagi ahamiyati nimada?

   
   

4. Tabariyning “Tarix ar-rusul va-l-muluk” asari tarixiy manba sifatida qanday xususiyatlarga ega?

   
   

5. Shihobuddin Nisoviyning “Sirot us-sulton Jaloluddin Menkburni” asari mazmuni nimadan iborat va uning manba sifatidagi ahamiyati nimada?