Tasdiqlayman" O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor X. Sh. Kadirov " " 2022-yil tarix fakulteti "Jahon tarixi" kafedrasi

7-mavzu. Mavzu XVI-XIX asr birinchi yarmi davri tarixi manbalari
Reja

1. Muhim ijtimoiy-siyosiy voqealar.

   
   

2. Davr tarixiga oid hujjatlar.

2. О‘zbek tilidagi manbalar.

   
   

3. Fors tilidagi manbalar.

   
   

4. Sayyohlar kundaliklari va xotiralari.

   
   

Asosiy tushunchalar: Jо‘yboriy xojalari, amirlik, xonlik, yorliq, vasiqa…

X.1.Muhim ijtimoiy-siyosiy voqealar.
XV asrning 80-90- yillarida kuchayib ketgan tarqoqlik, xususan Toshkent, Farg‘ona va Hisorning markaziy hukumatga itoat qilmay qо‘yishi, ayrim amirlarning siyosiy nufuzi о‘ta kuchayib ketishi va yosh Temuriylarning toju taxt uchun kurashlar davlatning inqirozini tezlashtirdi.
1500 yili Muhammad Shayboniyxon (1500-1510 yy.) Dashti qipchoq о‘zbeklariga tayangan holda Movarounnahr, Xorazm, Xuroson va Badaxshonni bо‘ysundirib, yangi sulola – Shayboniylar davlatiga (1500-1601 yy.) asos soldi. Lekin Shayboniylar ma’lum darajada iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy sohada taraqqiyotga erishlan bо‘lsalar-da, lekin ular ham mahalliy yirik yer-suv egalarining ayrimachilik harakatiga barham bera olmadilar.
Shayboniyxon halokatidan (1510 y. 10 dekabr) sо‘ng uzoq vaqt davomida mamlakatda parokandalik va tarqoqlik hukm surdi.
Ubaydullaxon vafotidan (1539 y.) keyin esa Movarounnahrda qо‘sh hokimiyatchilik boshlandi: Camarqandda Abdullatif Sulton, Buxoroda Abdulaziz Sulton xon qilib kо‘tarildilar (1540-1550 yy.).
1551-1556 yillari esa mamlakat toju taxt da’vogarlari Navrо‘z Ahmadxon, Burxon Sulton, Abdullaxon soniy о‘rtasida urush maydoniga aylandi.
Abdullaxon soniy 1557 yili Buxoroni egalladi va uzoq davom etgan urushlardan (1557-1582 yy.) sо‘ng Movarounnahrni birlashtirishga, Toshkent va Turkistonni bо‘ysundirdi, 1584 yili Badaxshon bilan kо‘lobni, 1588 yili Hirotni egalladi. U davlatni markazlashtirdi, lekin uning vafotidan (1598 y. 8 fevral) keyin ayirmachilik harakat nariga о‘tmadi. Uning о‘g‘li va taxt vorisi Abdulmо‘minning hukmronligi olti oydan (1598 y.fevral-iyul) nariga о‘tmadi. Undan keyin xon kо‘tarilgan Mirmuhammad soniy (1598-1601 yy.) esa nomigagina xon hisoblanib, aslida hokimiyat nufuzli katta yer egalari qо‘liga о‘tib qoldi. Bu vaqtda qozoq xonlari va sultonlarining Movarounnahr ustiga bosqinchilik yurishlari kuchaydi. Ular 1599 va 1600 yillari Toshkent, Jizzax, Samarqand va Miyonqolgacha bostirib kirib, о‘troq aholini talon-taroj qildilar. Janubdan esa Eron hukmdorlari yurtimizga tahdid sola boshladilar.
Mana shunday bir sharoitda movarounnahrlik yirik yer-suv egalari ruhoniylar va zodagonlar bilan til biriktirib, Jо‘jixonning о‘n uchinchi о‘g‘li Tо‘qay Temur naslidan bо‘lgan Yormuhammadxonni taxtga о‘tqizdilar. Yangi sulola tarixda Ashtarxoniylar (1601-1785 yy.) nomi bilan mashhur.
Bu davrda mamlakatda tarqoqlik yanada kuchaydi. Dashti qipchoqliklar, aosan qozoq xonlari va qalmoqlar, Xorazm hukmdorlari Abulg‘ozixon va Anushaxon Movarounnahrga tez-tez bostirib kirib, uning Chorjо‘y, Buxoro va Samarqand shaharlari va qishloqlarini talon taroj qila boshladilar.
Eron va Shimoliy Hindiston hukmdorlari Boburiylarning Buxoro xonligi ichki ishlariga aralashuvi kuchaydi. Mamlakatdagi beqarorlik Ubaydullaxon soniy (1702-1711 yy.) hukmronligi yillarida juda kuchaydi. Ulus hukmdorlari, Balxdagi Mahmudbiy qatag‘on markaziy hukuatga bо‘ysunmay qо‘ydilar. Samarqand va Hisor viloyatlarida yuz qabilasi, Shahrisabz va Qarshida kenagas va mang‘it qabilalari xonga qarshi isyon kо‘tardilar. Ubaydullaxon soniy о‘rniga xon kо‘tarilgan Abulfayz (1711-1747 yy.) nomigagina xon bо‘lib, hokimiyat bir guruh yirik boylar qо‘liga о‘tib qoldi.
Eron podshohi Nodirshoh (1736-1747 yy.) Movarounnahrdagi parokandalik va beqarorlikdan foydalanib, 1740 yilning kuzida Buxoro xonligini о‘ziga bо‘ysundirdi. Shundan keyin hokimiyat asosan Nodirshoh tarafdori, mang‘it qabilasidan chiqqan nufuzli, katta yer egasi Muhammad Rahimbiy qо‘liga о‘tdi. Abulfayzxon о‘ldirilganidan keyin taxtga о‘tqizilgan Abdulmо‘min (1747-1751 yy.) va Ubaydullaxon soniy (1751-1753 yy.) nomigagina xon bо‘lib, davlatning muhim ishlarini Muhammad Rahimbiy boshqargan.
1753 yilning 16 dekabrida Muhammad Rahimbiy xon bо‘ldi. Shu kundan boshlab Buxoro xonligida hokimiyat Mang‘itlar sulolasi qо‘lida bо‘lib, ular 1920 yilning sentryabr oyigacha ukmronlik qilgan.
1709 yili markaziy hukumatning zaifligi tufayli Farg‘ona vodiysida Qо‘kon xonligi (1709-1876 yy.) tashkil topdi.
XVIII-XIX asrda yurtimiz hududida Buxoro amirligi, Xeva va Qо‘qon xonligi mavjud bо‘lib, Rossiya asta-sekin bu hududga siqilib kelib, о‘z mustamlakasini о‘rnatdi.

1. Hujjatlar

   
   

Namunalar:

Ayrim muhim hujjatlar va yozishmalar haqida ma’lumotlar tarixiy va memuar asarlarda, shuningdek manoqiblarda ham uchrab turadi.
Buxoro amiri Haydarning Farmoni

U abadiy tirik!

Kattabek eshik og‘aga ma’lum va ravshan bо‘lsin va (u) bilsinki, mulozimingiz Rahimqulibekbiy olijanob, qutblar qutbi janob xoja Ahrorning, qabri nurga tо‘lsin, Kamongarondagi vaqf yerlariga qasd qilgan. Bu gapni (podshoh hazratlarining) oliy uzangisini о‘pish paytida saodatmaob eshon Olimgirxoja shayxulislom aytgan.
Shunga asoslanib, Siz janobga buyuramiz:
Agar (haqiqatan) shunday qilingan bо‘lsa, Allohning la’natiga qolmaslik uchun bu ishni darhol tо‘xtatsinlar, mazkur vaqf yerni, mazkur farmoni oliyga asoslanib, egasiga qaytarilsin, (Farmonga) aslo mone’lik qilmasinlar.
Jо‘ybor xojalarining hujjatlari
Jо‘ybor xojalarining hujjatlari XU1 asrga doir bо‘lib, ular Buxoro xonligining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotini о‘rganishda katta ahamiyatga egadir. Yirik yer-suv va mol-mulk egasi bо‘lgan xoja Muhammad Islom va xoja Sa’dning, u xoja Kalon nomi bilan mashhur bо‘lgan, jamiyatdagi mavqeiga oid huqukiy hujjatlardir. Tо‘plamdagi hujjatlar forsiy matni va ruscha tarjimasi P.P. Ivanov (1893-1942 yy.)ning tadqiqotlari bilan 1938 va 1954 yillarda ikki jild qilib Sankt-Peterburgda nashr qilingan.
Tо‘plam Juyboriy xojalaridan xoja Sa’d (1531/32-1589 yy.)ning mol-mulkiga oid 288 hujjatdan iborat. Ular yer-suv, dо‘kon, hammom, karvonsaroy, tegirmon, oshxona va boshqa daromad keltiruvchi mulkning oldi sottisiga oid vasiqalardir.
Juybor xojalari о‘z davrida katta mol-mulkka ega bо‘lgan boy-badavlat kishilar edilar. Xoja Muhammad Sa’d ikki ming jufti gov, 100 ming tanob yeri, yigirma ming qо‘yi, ming bosh tuyasi, bir yarim ming oti, yirik shaharlarda kо‘plab dо‘konlari, timlari, tegirmon, hammom, moyjuvoz va boshqa turdagi ishlab chiqarish va savdo korxonalari bо‘lgan. Bular Xoja kalonning otasidan qolgan meros mulki, xonlar va boy-badavat odamlarning hayr-ehsonlari, shuningdek srtib olingan, zarxarid mulkdir.
Quyida ushbu tо‘plamdagi ayrim hujjatlar matni о‘zbek tilida keltirildi, toki talabalar ular tо‘g‘risida umumiy tasavvurga ega bо‘lsinlar. (Imkoni bо‘lsa bir necha asl nusxa fotokopiyasi ilova qilinsin-Tuzuvchiga)
VASIQA
Hijriy 973 yil rajab oyining 22-kun (1566 y.14 fevral)da amirzoda Mirza Muhammad Sharif marhum Muhammad Latif Mirak о‘g‘li, о‘z mulkini qonun bо‘yicha idora etishga haq-huquqli bо‘lgani uchun, qonun-qoida bо‘yicha mana bu arzni bayon qildi:”Eski qal’a tashqarisida, Puli sarrofon yonida, mulla Ashraf masjidi kо‘chvsida joylashgan.. dо‘konimni , dо‘koncha yonidagi oshxonasi bilan qо‘shib, shuningdek u bilan tutash bо‘lgan yerimni, undagi binolar va narsalar bilan qо‘shib, uzil-kesil va qonun-qoida bilan xoja Kalonxojaga Muhammad Islom о‘g‘illariga sof kumushdan zarb qilingan 160 tanga badaliga sotdim.
Ushbu mulk g‘arb tarafdan marhum xoja Yusuf Ali sabbog‘ (bо‘yoqchi) ustod Sadriddin sabbog‘ о‘g‘liga tegishli dо‘konga, shimol tarafdan shahar nahriga, janubda bozor yonidan о‘tadigan katta jamoat yо‘liga tutashgandir.
(Mazkur) vasiqa quyidagi guvohlar ishtirokida tuzildi:
Mavlono Sodiq;
Ustod Turdi me’mor;
Hofiz Paxsa;
Mir Qalandar;
Mavlono Abduvohid;
Mavlono Husaynning birodari sayyid Muhammad;
Muhammad Latif Hofiz Paxsa о‘g‘li;
Shayx Hasan Qorakо‘liy.”
VASIQA
Hijriy 960 yil shavvol oyining 19-kuni (1553 y. 29 sentabr).
Xoja Mir Hoshim Malik Buxoriy о‘g‘li, о‘ziga qarashli mulkni qonuniy ravishda tasarruf etishga haq-huquqli bо‘lgani uchun, о‘z ixtiyori bilan va qonuniy ravishda quyidagi asrni bayon qildi: “О‘zimga tkgishli bо‘lgan va Buxoroning Eski qal’si tashqarisida, marhum Abdulazizxon masjidi yonida joylashgan, otxonasi va somonxonasi, tosh va yog‘och asboblari bо‘lgan tegirmonimni xoja Muhammad Islom xoja Ahmal о‘g‘illariga sof kumushdan zarb qilingan, vazni bir misqollik 170 kumush tangaga sotdim.
(Ushbu) mulk g‘arb tarafdan (nomi yuqorida zikr etilgan) xaridorning uyi bilan, sharq tarafdan nahr bо‘yi va janub tarafdan Mir Tayyibxoja Malik о‘g‘lining hovlisi bilan tutashdir.
Guvohlar:
Xoja Sayid Hasan;
Mir Muhtasib;
Mavlono Ali imom;
Mir Tayyib”
VASIQA
Hijriy 966 yil zulqa’da oyining 21-kuni (1559 y. 25 sentabr).
Xoja Zinda Ali arbob xoja Yusuf о‘g‘li... о‘ziga tegishli mulk xususida qonuniy tarzda va quyidagi mazmunda arz qildi: “Buxoroning Eski qal’asi tashqarisida, mahsidо‘zlar bozorida, qalqon yasovchilar timida joylashgan tо‘rt nafar dо‘konimni, uzil-kesil va qat’iy savdo bilan sotdim.
Uning bir tarafi mamlakayi podshohiyga,^] ikkinchi tarafi shahar handaqiga, uchinchi tarafdan nomi zikr etilgan oluvchiga tegishli tegirmonning ayvoniga tutashdir. Dо‘konga kirish yо‘li ham о‘sha tarafdan.
(Ushbu vasiqa) quyidagi odamlar ishtirokida tuzildi:
Jо‘ra Muhammad xoji Kalon shayx о‘g‘li;
Abdulmuhammad;
Muhammad Amin Abdi Kalonxoja о‘g‘li;
Mir Fazlulla;
Mavlono Mahmud xatib Kalotiy.”
Majmu’ayi vasoyiq
“Majmu’ayi vasoyiq”(“Vasiqalar tо‘plami“) – Samarqand qozixonasiga tegishli va XVI asrning oxirida tuzilgan huquqiy hujjatlar, vasiqalar tо‘plamidir. Unda jam’i 735-ta hujjat bо‘lib, xronologik jihatdan 1588-1591 yillarni о‘z ichiga oladi. Ushbu hujjatlar turli ijtimoiy-iqtisodiy masalalar, meros taqsimlash, kasb-hunar, shogirdlik bilan bog‘liq, savdo dо‘konlari, yer-suv va hovli-joyni ijaraga qо‘yish kabi masalalarni rasmiylashtirishga bag‘ishlangan. Hujjatlarning yana bir muhim tomoni shundaki, ularda XVI asrda Samarqandda amalda bо‘lgan kasb-hunarlar, zargarlik, kulolchilik, rangrezlik, attorlik, kimuxgarlik, chitboflik, sangtaroshlik, shamshirlarlik, qog‘oz ishlab chiqarish, zardо‘zlik, sarrojlik, duradshorlik, kulohgarlik, sahhoflik-muqovasozlik, xattotlik, kitobfurushlik va tо‘qsondan ortiq kasb-hunar haqida ma’lumot mavjud.
“Majmu’ayi vasoyiq”ning yaxshi qо‘lyozmasi hozirda О‘zRFA Sharqshunoslik institutining xazinasida 1386 tartib raqami bilan saqlanmoqda. Hujjatlarning bir qismi rus va о‘zbek tillariga tarjima qilinib, chop etilgan. Abdurauf Fitrat va V.S.Sergeyev ulardan faqat 36 nafarini tanlab olib rus tiliga tarjima qilganlar va 1937 yili Toshkentda nashr etganlar. Hujjatlardan 237 tasi, ya’ni taxminan uchdan bir qismi sharqshunos olim B.Ibrohimov (1908-1978 yy.) tarafidan о‘rganilib, о‘zbek tiliga tarjima qilingan edi. Bu ish 1982 yili B.Ahmedov, O.Jalilov, M.Karimova, T.Fayziyev va G.Ostonova tarafidan nashrga tayyorlandi va chop etildi. Unday ayrim namunalar quyida keltirildi:
XATTI IQROR
Hijriy 997 yil zulhijja oyi boshida (1589 yil oktabr oyining birinchi yarmida) mullo Abdulboqiy Xoji boqiy о‘g‘li о‘z amakivachchasi sag‘ir Mirhodi marhum xoja Opoq о‘g‘li tarafidan uning ishlarini (qozi) mahkamasida amalga oshirish uchun tо‘la huqukli ekanligi shar’an mullo Qurbon Muhammad Ali najjorlarning tо‘g‘ri guvohliklari bilan isbot qilingani holda, Samarqand shahri va unga tobe’ yerlarning qozilar qozisining noibi va viloyatning adolatli hokimi, Alloh uning soyasini uzun qilsin, huzuriga kelib, shar’an tо‘g‘ri iqror bо‘ldiki, sag‘irning Samarqanddagi Masjidi nigoron mahallasida joylashgan, chegaralari aniq bо‘lgan va imorat qilishga yaroqli bir bо‘lak yerini Mirza Dо‘stim Baxtibiy о‘g‘liga bir misqollik 63 dinorga sotdi.
(Ushbu) joyning chegaralari g‘arbiy, shimoliy va sharqiy tarafdan jlyni sotib oluvchining hovlisiga va janub tarafdan katta jamoa kо‘chasiga tutashdir.
Har ikkala taraf о‘ziga tegishlini oldi, (ya’ni) oluvchi joyni, sotuvchi esa pulni oldi. Shar’an kelajakda (bir birini) aldamaslik sharti bilan mazkur joyning bahosi shu kunlardagi narx-navoga tо‘g‘ri va adolatlidir. Ushbu savdoda aldash va buzuq shart yо‘q. Bu savdo sag‘irning kundalik ehtiyoji va nafaqasiga xarj qilinadi. Har ikkala tomon yuzma-yuz turib iqror bо‘ldilar (va tuzilgan hujjatni) tasdiq qildilar.
Ushbu savdo-sotiq ishonchli kishilar huzurida bо‘ldi.
Qozi muhri.
XATTI IQROR
Hijriy 987 yil safar oyining, yaxshilik va zafar bilan tamom bо‘lsin, 9- kuni (1589 yil 18 dekabr kuni) Mirzo Halim Mir Zinda Ali о‘g‘li janoblari shar’an tо‘g‘ri iqror bо‘ldi, shu xususdakim, о‘z ixtiyorida bо‘lgan va Samarqand shahrining Masjidi mullo shayx Muhammad devon nomi bilan mashhur bо‘lgan mahallasidagi bir bо‘lak yerini shar’an uzil-kesil savdo bilan, mullo Tursun Mulloquli о‘g‘liga hozigshi paytda maomalada bо‘lgan, toza kumushdan zarb etilgan bir misqollik 13 tanga xoniyga sotgan.
(Mazkur) yerning ba’zi qismi yer oluvchining mulkiga va ba’zi qismi Tursun zog‘orapazning yeri bilan tutash, tо‘rt tarafdan chegaralari ma’lum bо‘lib, g‘arbi mullo Muhammad Siddiq mullo Abdukarim о‘g‘lining hovlisiga, shimol tarafi Muhammad Sharif ibn xoja Avaz attor о‘g‘lining, ba’zisi Banda Ali Sherali о‘g‘lining hovlisi bilan janub tarafi jamoat yuradigan kо‘chaga tutash bо‘lib, kirish yо‘li ham о‘sha tarafdadir. Hamma tarafining belgilari kо‘rinib turibti.
Shariat bо‘yicha har ikki taraf yuzma-yuz turib о‘ziga tegishlini oldi. Ushbu savdoda aldash, firib berish va buzuq shart yuz bermadi.
Guvohlar:
Mulla Ahmad Amin;
Mulla Ahmad;
Mulla Abdumajid;
Mulla Abdurahim.
VASIQA
Hijriy 998 yil jumodi ul-avval oyining ikkinchi kuni (1590 yil 9 martda) ustod Muhammadxо‘ja ravg‘angar ustod shayx Muhammad о‘g‘li о‘z tasarrufida bо‘lgan dahyaki yerining hammasini, Samarqand atrofidagi, Mо‘g‘uldiza mahallasida bо‘lgan tо‘rt tomoni aniq bо‘lgan mulkini, tamom haq-huquq bilan Kamoliddin Mir Tulak Qutbiddin о‘g‘liga, yangi bir misqolli, toza kumushdan zarb qilingan 175 tangaga sotdi.

Ushbu yerning tо‘rt tomon chegarasi aniq bо‘lib, g‘arb tarafi mavlono Boqi mulla Sulton Muhammadning yeriga, shimol tarafdan ba’zi joylari mulla hoji Sulton Muhammad bilan mulla Pirak Yormuhammad о‘g‘li о‘rtasida sheriklik yer bilan. Ba’zi yuoylari mashhur Siyob arig‘i bilan tutash. Sharqiy tarafi Pirali Rajab о‘g‘lining yeriga va janub tarafi jamoat qatnaydishan kо‘chaga turashdir. (Hamma) belgilari ma’lum.

Oluvchi mazkur yerning adolat bilan savdo bо‘lgani, sotuvchi mulk badaliga tо‘langan aqchaning, amalda bо‘lgan pul ekanligini va u e’tiborli kishilar oldida bо‘lganligini e’tirof qildilar va iqror bо‘ldilar.
RASMIY YOZISHMALAR
Rasmiy yozishmalar, ya’ni xonlar, podshohlar, amirlar, tariqat yetakchilari va shoirlar о‘rtisidagi yozishmalar ham tari’iy manba bо‘lib xizmat qiladi va uning ham ijtimoiy-siyosiy tarixni о‘rganishdagi ahamiyati kattadir. Ular ayniqsa mamlakatdagi ichki vaziyat va mamlakatlararo munosabatlarni о‘rganishda tadqiqotchilarga katta material beradi. Shunday maktublardan kо‘plari о‘z vaqtida kо‘chirilib kitobat qilingan va ulardan birmunchalari bizning zamonimizgacha yetib kelgan. “Maktuboti Temuriya” (“Temuriylarning maktublari”), “Majmuayi murosilot” (“Maktublar tо‘plami”) va boshqalar shular jumlasidandir.

“Maktuboti Temuriya”

“Maktuboti Temuriya” hozirda О‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik instituti qо‘lyozmalar fondida 2278 raqam ostida saqlanayotgan, 191 varaqli XU1 asrda kitobat qilingan maktublar majmuasining nomidir.
Eronlik olim Abulhusayn Navoiy mazkur majmuaga Eron, Turkiya, Oxarbayjon va Fors hukmdorlarining xatlarini ham qо‘shib, 1991 yili “Isnod va maktuboti tarixi Eron (az Temur to shoh Ismoil” nomi bilan nashr etgan. Mazkur tо‘plamga Amir Temur va temuriylar (Shohruh, Sulton Husayn va boshqalar)ning Fors, Ozarbayjon, Iroq va Turkiya hukmdorlari bilan yozishmalari jamlangan.
Bu yozishmalar Amir Temur va temuriylarning mazkur mamlakatlar bilan bо‘lgan siyosiy munosabatlari tarixini о‘rganishga, xususan Amir Temurning 1381-1404 yillari Eron, Iroq, Ozarbayjon, Suriya va Turkiya ustiga qilgan harbiy yurishlarining saboqlarini tо‘g‘ri anglashga yordam beradi.
Mazkur tо‘plam Haydar va Er о‘g‘lining “Majmuayi munshaot”, xoja Shahobiddin Abdulla Marvaridning “Munshaot”, Frudunbekning “Munshaoti Fridunbek” asarlariga ham asoslangan.
“Maktuboti Temuriya” xurosonlik mashhur shayx, Amir Temurning pirlaridan biri Zayniddin Abubakr Taybodiy (1395 yili vafot etgan0ning о‘z muridi amir Temurga yо‘llagan bir tarixiy maktubi bilan boshlanadi. Amir Temur bu maktubni “Temur tuzuklari”ning “Tadbirlar va kengashlar” deb atalgan birinchi maqolasida keltirgan. “Tuzuklar”da keltirilgan mazkur maktub haqida, xususan, mana bularni о‘qiymiz: “Pirim Zayniddin Abubakr Taybodiy menga yozmishlarkim, “Abulmansur Temur saltanat yumushlarida tо‘rt ishni qо‘llasin, ya’ni 1) kengash; 2) mashvarutu maslahat; 3) hushyorligu malohazakorlik; 4) ehtiyotkorlik. Chunki kengash va mashvaratsiz saltanatning barcha qilgan ishlari va (podshohning) aytgan gaplari xato bо‘lgan. Unday podshohni johil odamga qiyoslash mumkin. Uning sо‘zlari va qilmishlari boshga pushaymonlik va nadomat keltirgan. Shunday ekan, saltanatni boshqarishda, mashvarutu maslahat va tadbir bilan ish yuritgin, toki oqibatda nadomat chekib, pushaymon bо‘lmagaysan. Yana shuni ham bilginkim, saltanat ishlarining bir qismi sabru toqat bilan bо‘lgay, yana bir qismi esa bilib-bilmaslikka, kо‘rib-kо‘rmaslikka solish bilan bitur. (Xullas) tadbirlardan ogoh qilingandan keyin shuni ham aytish joizdurkim, qat’iylik, sabr-toqat, chidamlilik, hushyorlik, ehtiyotkorlik va shijoat bilan barcha ishlar amalga oshirilgay. Vassalom.”Amir Temur pirining bu о‘gitlariga umr bо‘yi, butun faoliyati davomida amal qildi. “Bu maktub,-deb yozadi hazrat sohibqiron,-menga yо‘l boshlovchi yanglig‘ rahnamolik qildi. U menga saltanat ishlarining tо‘qqiz ulushini mashvarat, tadbir va kengash bilan, qolgan bir ulushini esa qilich bilan bajo keltirilishini anglatadi”.
“Tо‘plam”dagi quyidagi maktublar Amir Temurning Eron(Fors), Ozarbayjon va Turkiyaga nisbatan 1381-1404 yillarda olib borgan siyosatini va nomlari sanab о‘tilgan mamlakat hukmdorlarining Amir Temurga qarshi harbiy ittifoq tuzish xususida olib borgan siyosatini tushunishda yordam beradi:

1. Iroq hukmdori Sulton Ahmad jaloir (1382-1410)ning Fors hukmdori Muzaffariy Shoh Shujo’ (1359-1384 yy.)ga yozgan maktubi;

   
   

2. Ozarbayjon hukmdori Qora Yusuf (1389-1420)ning Yildirim Boyazid I (1389-1402) ga yо‘llagan maktubi;

   
   

3. Yildirim Boyazid I ning Qora Yusufga javob maktubi;

   
   

4. Shoh Shujoning birodarzodasi Shoh Mansur (1387-1393) ning Yildirim Boyazid I ga yozgan xati;

   
   

5. Yildirim Boyazid 1 ning Shoh Mansurga javob maktubi;

   
   

6. Amir Temur kо‘ragonning Gilon hokimi Mir Said Aliga maktubi;

   
   

7. Sultoni A’zam Amir Temur kо‘ragonning Sayyid Ali Kiyo buzurgga (Gilon) yuborgan xati;

   
   

8. Sayyid Ali Kiyo buzurgning Amir Temurga yozgan javob xati;

   
   

9. Amir Temur kо‘ragonning Bag‘dod podshosi Sulton Ahmad Jaloirga yо‘llagan maktubi;

   
   

10. Bag‘dod podshosi Sulton Ahmad Jaloirning hazrat Amir Temurga javob maktubi;

    
    

11. Amir Temur kо‘ragonning Misr podshosiga yozgan maktubi;

    
    

12. Sulton Ahmad jaloirning Yildirim Boyazid 1 nomiga yо‘llagan maktubi;

    
    

13. Yildirim Boyazid 1 ning Sulton Ahmad Jaloirga yuborgan javob xati;

    
    

14. Qora Yusuf qoraqо‘yunluning Yildirim Boyazid 1ga yuborgan nomasi;

    
    

15. Amir Temurning Yildirim Boyazid 1ga yо‘llagan yо‘llagan birinchi maktubi;

    
    

16. Sulton Yildirim Boyazid 1 ning Amir Temurga gustoxona javob xati;

    
    

17. Amir Temurning Rum qaysariga yozgan ikkinchi maktubi;

    
    

18. Rum podshosi Yildirim Boyazid 1 ning Amir Temurga yozgan javob xati;

    
    

19. Amir Temurning Rum qaysari Yildirim Boyazid 1ga yо‘llagan uchinchi maktubi;

    
    

20. Yildirim Boyazid 1 ning Amir Temurga javob maktubi;

    
    

21. Amir Temurning Sulton Boyazidga yо‘llagan tо‘rtinchi maktubi;

    
    

22. Sulton Yildirim Boyazid 1 ning hazrat Amir Temurga yо‘llagan javob maktubi;

    
    

23. Amir Temurning Yildirim Boyazid 1ga sulh taklif qilib Marog‘adan jо‘natgan maktubi;

    
    

24. Sulton Boyazidning Amir Temurga yuborgan javob xati.

    
    

MAKTUBOTI ALLOMIY

“Maktuboti Allomiy” –“Maktuboti Abulfazl”, “Inshoyi Abulfazl” (”Abulfazl (Allomiy) tarafidan bitilgan (va kо‘chirilgan) maktublar”)i deb ham ataladi. Maktublarning asosiy qismi Boburiylar saltanati (1526-1858 yy.)ning atoqli podshohlaridan Jaloliddin Akbar (1556-1605 yy.) nomidan, bir qismi vazir va yirik tarixchi olim Abulfazl ibn Muborak Allomiyning shaxsiy mazmundagi maktublaridan iborat. Tо‘plam uch qismga bо‘lingan. Undan bizga uchdan ikki qismi, ya’ni ikkita daftari yetib kelgan, xalos. U Allomiyning qarindoshi Abdusamad ibn Afzal Muhammad tarafidan tuzilgan.
“Maktuboti Allomiy”da 1586-1596 yillarda Buxoro va Balx xonliklari bilan Boburiylar davlati (Hindiston) о‘rtasidagi siyosiy munosabatlar haqida о‘ta qimmatli ma’lumotlarni uchratamiz. Ma’lumki, о‘sha yillari Hindistonning nafaqat Buxoro va Balx xlndiklari, balki Eron bilan ham munosabatlari jiddiy tus olgan edi. Agar Boburiylar bilan Shayboniylar davlatlari о‘rtasidagi siyosiy munosabatlar Badaxshon tufayli, tо‘g‘risi Badaxshonni о‘z hukmronligiga kiritib olish xususida bir qadar buzilgan bо‘lsa, Safaviylar Eroni bilan Hindiston о‘rtasidagi munosabatlar katta siyosiy-strategik ahamiyatga ega bо‘lgan Qandaxor xususida bir muncha buzilib qolgan edi.
Majmuadagi maktublarda mana shu chigal masalalarning mohiyatini tushuntirib bera oladigan daliliy ma’lumotlar kо‘p. Bu jihatdan Akbarning Abdullaxonga yо‘llagan uchta maktubi va Abdullaxonning mavlono Mir Quraysh, Ahmad otaliq boshchiligida Hindistonga yuborgan elchiligi, va Buxoro elchisi olib borgan maktub, va Akbarning Balx bilan Buxoroga xoja Afzal, Hakim Humom va Mir Sadrijahon boshchiligida yо‘llagan elchiliklari xususida qimmatli ma’lumotlar keltirilgan.
Yana bir muhim masalani ham aytib о‘tishga tо‘g‘ri keladi. Maktublarning birida kelgusida tutiladigan siyosat xususida ikki davlat – Boburiylar davlati va Buxoro xonligi hukmdorlarining maxsus uchrashuvini uyushtirish masalasi kо‘tariladi.
“Maktuboti Abulfazl” majmuasining yaxshi bir qо‘lyozma nusxasi (tartib raqami 290, 154 varaq) О‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining Sharqshunoslik instituti xazinasida mavjud.
“MURAQQAYI MIR ALISHER”
““Muraqqayi Mir Alisher” yoki “Majmuayi murosilot”(“Maktublar tо‘plami”) о‘z davrining nufuzli ruhoniylari – Abdurahmon Jomiy (1414-1492 yy.), xoja Ubaydulla Ahror (1404-1492 yy.), xoja Arorning о‘g‘li xoja Muhammad Yahyo (1500 yili о‘ldirilgan), xoja Ahrorning safdoshi va kuyovi Mir Abdulavval Nishopuriy (1495 yili vafot etgan) va boshqalarning Sulton Abu Said Mirzo (1451-1469 yy.), Sulton Husayn Mirzo va Alisher Navoiyga yо‘llagan maktublarini о‘z ichiga oladi.
Ushbu tо‘plam Alisher Navoiy tomonidan tuzilgani uchun “Muraqqayi Mir Alisher” yoki “Navoiy albomi” nomi bilan ham ataladi. Tо‘plam X1X asr yirik ziyolilaridan biri Buxoro qozi kaloni Shariyjon Maxdum sadri Ziyo kutubxonasida bо‘lgan va undan Alisher Navoiy nomidagi Xalq kutubxonasining Sharq qо‘lyozmalari bо‘limiga, va undan keyin – 1943 yili О‘zbekiston Fanlar Akademiyasining Sharqshunoslik institutining qо‘lyozmalar fondiga о‘tkazilgan. U 2178 tartib raqami bilan saqlanmoqda.
Tо‘plamda Abdurahmon Jomiyning xatlari 334 bо‘lib, ular shaxsiy mazmunda bо‘lib, kо‘pchiligi har xil iltimosnomalardan iborat. Ularda soliq va jarimalarning og‘irligi va soliq yig‘uvchilarning zulmu bedodligi, Temuriyzodalarning о‘zaro nizosi tufayli mamlakat va xalq ahvolining og‘irlashgani, shuningdek, madrasa talabalariga yordam berish tо‘g‘risidagi Alisher Navoiy, Sulton Husaynga iltimosnomalardan iborat.
Xoja Ahrorning maktublariga kelsak, ular 128ta bо‘lib, ular mazmunan Abdurahmon Jomiy xatlariga о‘xshashdir. Ularda Movarounnahr va Xurosonning XU asrning II- yarmidagi ijtimoiy-siyosiy ahvoli, Samarqand hokimi Sulton Abu Said Mirzo(1451-1469 yy.) va Xuroson podshohi (1469-1506 yy.) о‘rtasidagi og‘ir munosabatlar, soliq va jarimalar, xususan tamg‘a solig‘ining og‘irligi va uni imkoni bо‘lsa bekor qilish masalalari kо‘tariladi. Tinimsiz harbiy yurishlar va о‘zaro urushlarning pirovardida fojeaga olib kelishini Temuriylarga uqdirishga harakat qilinadi. Masalan, Xoja Ahror Sulton Abu Saidga yо‘llagan bir maktubida uni Ozarbayjon ustiga, uning hukmdori Qora Yusuf ustiga qilmoqchi bо‘lgan yurishiga qarshi chiqadi. Maktubda, “Hargiz az Marv maguzarid” (“Hargiz Marvdan nariga о‘tmasinlar”) deb ochiq ogohlantirgani yozilgan. Ma’lumki, о‘sha yurish natijasi Sulton Abu Said uchun fojea bilan tugadi. 1469 yilgi jangda u halok bо‘ldi.
SAYYID AMIR HAYDAR BAHODIRXON MAKTUBLARI
Sayyid Amir Haydar Bahodirxon maktublari yoki “Majmu’ayi maktuboti Sayyid Amir Haydar Bahodirxon” nomli tо‘plamda Mang‘itlar sulolasi (1753-1920 yy.)ning yirik namoyondaoaridan biri Amir Haydar(1800-1826 yy.)ning о‘ziga yaqin amirlaridan Muhammad Inoqqa ( keyincha oliy qushbegi) yо‘llagan turli masalalarga doir muboraknomalari, inoyatnomalari va boshqa 900ga yaqin 10 yil davomida, 1814-1824 yillar yozilgan maktublari, jamlangan. U 464 varaqli, О‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik institutining qо‘lyozmalar fondida 2120/II tartib raqami bilan saqlanmoqda. X1X asrning birinchi yarmida kо‘chirilib, kitob holiga keltirilgan.
Hakimbiy inoq kо‘p yillar davlat xizmatida bо‘lib, amir Haydarning ishonchini qozongan. Uning о‘limidan (1826 y.) keyin taxt vorisi shaxzoda Umarga xiyonat qilib, Ark darvozasini 1723 yildan beri Qarshida hokim bib о‘tirgan shahzoda Nasrulla tо‘raga ochib bergan. Hakimbiy qushbegi 1739 yili Eron podshohi Nodirshoh (1736-1747 yy.) askariga Qarshini, keyin Buxoroni topshirgan.
Maktublarda Buxoro amirining ma’muriy-xо‘jalik faoliyati, shuningdek uning davrida amalda bо‘lgan qonun-qoidalar, yer egaligining turlari, suyurg‘ol, tanho, mulki xurriy xodis hamda soliqlar-xiroj, zakot, ushrlar haqida muhim ma’lumotlarni uchratamiz. Quyida misol tariqasida, о‘sha maktublardan ba’zilarini keltiramiz.
“Xoqonning hurmatiga sazovor bо‘lgan, davlatning ishonchli odami Muhammad Hakimbiy mehtar bilsinlarki, yakshanba kuni sihat-salomat Qarshiga kelib qо‘ndik. Inshoalloh, (kelasi) yakshanba kuni Samarqandga jо‘naymiz. Bizga lozim bо‘lgan va (janoblariga) tayin qilingan narsalarni olib, agar Qarshiga kelolmaydigan bо‘lsalar, О‘rta chо‘l va Xuzor Bug‘a orqali huzurimizga yetib kelsinlar. Madrasayi oliyga vaqf etilgan ”Xazonayi muftadiyn” otlig‘ kitobni mehtardan talab qilib olsinlar va tolibi ilmlarning qо‘liga topshirsinlar.”
“Amirlik panohi, vazirlikdan ogoh bо‘lgan, xoqonning yaqin odami, marhamatga loyiq... xoqon hazratlarining marhamati tufayli zо‘r hurmat topgan Muhammad Hakimbiy inoq bilsinlarki, Abdurasul tо‘qsabo, Safar bahodir, Husayn, Alibek yasovul, Farmonboy, Xolboy, Norbо‘ta, Murod, Shomurod va Toshniyoz, hammalari о‘n kishi bо‘lib, zakot yig‘ish uchun jо‘nab ketishgan. Ulardan qaysi biri olti tillo yiqqan bо‘lsa, yozib yuborsinlar.”
Hijriy 1224 yil.
“Amirlik tayanchi, vazirlik ahvolidan ogoh bо‘lgan, xoqonning yaqin odami, baland martabalik Muhammad Hakimbiy inoq, xoqonning marhamatidan sarfaroz bо‘lganlar, bilsinlarki, alhamdulilloh hol-ahvolimiz sog‘-salomatlik va shod-xurramlik darajasidadir, muborak xotirimiz jamuljamdir.
Soniyan, maxfiy qolmasinki, qutlug‘ uzangiga yuborgan arznoma yetib keldi. Uning mazmunidan ogoh bо‘lib, xursandlik hosil bо‘ldi. Va yana (bilsinlarki), Pashog‘ir tepasiga Xо‘qand lashkari kelib tushgan edi. Biz tarafdan unga qarshi lashkar yuborganimizdan keyin (dushman) zafar asar lashkarning qorasini kо‘rishi hamono, yuzini chekinish sari о‘girdi va bizga doxil bо‘lishga tob berolmay orqaga chekindi.
(Va yana) Yalangtо‘shxon huzuridan ikki nafar chо‘ri kelgan ekan, ularga qarab tursinlar.
Va yana, qachonki, biz tarafdan ul vazirlar tayanchi tarafga (Yalangtо‘shxon tarafga) odam yuboriladigan bо‘lsa, yoki u tarafdan inoyatnoma kelsa, unga ruxsat berib о‘tkazib yuborsinlar. Inoyatnomada yozilganlarga amal qilsinlar. U tarafdan yuborilgan sarupo va sovg‘alarni ehtiyot qilib bir ming tanga zakot va 1080 tanga xiroj hisobidan bizga tegishlisini berib yuborsinlar.
Va yana, Eshmurod о‘nboshiga javob berdik. Kо‘rgan-bilgan va eshitganlari xususida о‘zi sо‘zlab beradi.”
Hijriy 1229 yil.
“Vazirlik suyanchg‘i, amirlik о‘rni, xoqon hazratlarining yaqin odami... Muhammad Hakimbiy inoq bilsinlarki, oliy ostonaga yuborgan arznomalari yetib keldi. Uning mazmunidan ogoh bо‘lganimizdan keyin, alhamdulilloh muborak xotirimiz har vajdan xotirjam bо‘ldi.
Va yana (shuni ma’lum qilamizki) chorshanba kuni, mazkur oyning 25- kuni holimizga qarab xalifalik eshigi (bо‘lmish) Kattaqо‘rg‘onga jо‘naymiz. Sarkarda, mahram, xossabardor, qalmoqlar va boshqa amaldorlarga mehribonlik kо‘rsatib, Buxoroyi sharifga borishlari uchun ijozat berdikki, biron kishi ularga daxl qilmasin”.
Hijriy 1248 yil.
“Vazirlik tayanchi, amirlik о‘rni, (hazrat) xoqonning yaqin kishisi... Muhammad Hakimbiy inoq, xoqon hazratlarining marhamatlari sarfaroz bо‘lganlar, bilsinlarki, mulla Solihboyni, Sharif tо‘qsaboni, Xudoyyuerdi mirzaboshini, Sharifxoja va Musobekni, Lochin mahram, mulla Muhammad mulla Vose’ о‘g‘liga ruxsat berib jо‘natdik, Qarshiga yetib borgandirlar. Yozib yuborilgan kо‘rsatmaga amal qilsinlar.”
Hijriy 1231 yil, muharram oyining 17-si.
“Vazirlik tayanchi, amirlik о‘rni, (hazart) xoqonning yaqin jо‘sti... Muhammad Hakimbiy inoq, hazarat xoqonning marhamatlari bilan sarfaroz etilgan edilar, bilsinlarki, Urganchdan kelgan elchilar to eson-omon Buxoroyi sharifga yetib olgunlaricha (ularga) oziq-ovqat va yem-xashak bersinlar... Boshqa gaplarni humoyun egar qoshidan tutganlarida aytiladi. Vassalom”.
“Vazirlik tayanchi, amirlik kо‘makchisi... Muhammad Hakimbiy inoq, xoqon (hazratlari)ning marhamatlaridan sarfaroz etilganlar, bilsinlarki, sayodat panoh Muhammad Siddiqxoja sudurni xonning farzandi hisoblab, amlok bilan siyladik.”...
Hijriy 1229 yil.
“Silsilat as-salotin” asaridagi maktublar
“Silsilat as-salotin” asarida Shayboniylar va Ashtarxoniylar hukmronligi davrida Yuuxoro va Balx xonlari, Eron podshohlari – Safaviylar va Hindistondagi Boburiylar о‘rtasida olib borilgan diplomatik yozishmalardan ayrimlarining matnlari keltirilgan. Ular quyidagilardir:

1. Hindiston podshohi Akbar (1556-1605)ning 1586 yili Buxoro xoni Abdullaxon 11(rasman 1583-1598 yy.)ga о‘z elchilari Hakim Xumom va Sadri Jahon orqali yuborgan maktubi;

   
   

2. Eron podshohi shoh Abbos 1(1587-1623 yy.)ning 1590-1591 yili elchi Yodgor sulton eramli orqali Balx xoni Shayboniy Abdulmо‘minxon (1582-1598)ga yuborgan xati;

   
   

3. Akbar podshohning 1591 yili Buxoroga Abdullaxon 11 nomiga .borgan maktubi;

   
   

4. Turkiya sultoni Murod 11 (1574-1595 yy.)ning 1592 yili Balx xoni Abdumо‘minxogsha yuborgan xati;

   
   

5. Balx xoni Abdumо‘minxonning Eron podshosi Abbos 1 nomiga elchi Ali Yorbek orqali 1597 yili yuborgan xati;

   
   

6. Eron shohi Abbos 1ning 1598 yili Balx xoni Abdumо‘minga (о‘sha yili otasi о‘rniga xon etib saylangan edi) yо‘llagan javob maktubi;

   
   

7. Shoh Abbos 1ning 1598-1599 yili elchi Zulfiqorbek Zulqadar orqali Niso va Obivard hokimi Shayboniy Dinmuhammad sultonga yuborgan xati;

   
   

8. Shoh Abbos 1ning 1611 yili Buxoro xoni Ashtarxoniy Imomquli (1611-1642 yy.) nomiga yuborgan xati;

   
   

9. Imomqulixonning shoh Abbos 1 nomiga 1611 yili elchi О‘zbekxо‘ja dodxoh orqali yuborgan javob maktubi;

   
   

10. Hindiston podshohi Nuriddin Jahongir (1605-1627 yy.)ning 1611 yili Buxoroga, Imomqulixon nomiga yо‘llagan xati;

    
    

11. Hindiston podshohi Shahobiddin Shohijahon (1627-1667 yy.)ning 1628 yili Imomqulizon nomiga elchi Hakim Xoziqdan berib yuborgan maktubi;

    
    

12. Eron podshohi shoh Safi’ 1 (1629-1642 yy.)ning Buxoroga, Imomqulixon nomiga 1629 yili elchi Donish munshiydan berib yuborgan xati;

    
    

13. Hindiston podshohi Shohijahonning 1628 yili Balxga elchi Tarbiyatxon orqali yuborgan maktubi;

    
    

14. Buxoro xoni Ashtarxoniy Nadr Muhammadxon (1642-1655 yy.)ning Shohijahon nomiga elchi Nadrbiy Shaboyat orqali berib yuborgan xati;

    
    

15. Hindiston podshohi Shohijahonning Nadr Muhammadxonga 1645 yili shahzoda Murod Baxsh orqali yо‘llagan javob maktubi;

    
    

16. Shohijahonning 1646 yili Nadr Muhammadxonga yuborgan maktubi;

    
    

17. Buxoro xoni Ashtarxoniy Abdulazizxon (1645-1680 yy.)ning 1666-1667 yili Hasan qushbegi elchiligi orqali Eron podshohi shoh Safi’ nomiga yо‘llagan xati;

    
    

18. Hindiston podshohi Avrangzeb Olamgir (1658-1707 yy.)ning Buxoro xoni Ashtarxoniy Subxonqulixon (1680-1702 yy.)ga elchi Yakkatozxon orqali 1671 yili yо‘llagan maktubi;

    
    

19. Buxoro xoni Subxonqulixonning Hindistonga, podshoh Avrangzeb Olamgir nomiga 1687 yili elchi Nadr devonbegidan berib yuborgan maktubi;

    
    

20. Hindiston podshohi Shohijahonning Balx ustiga qо‘shin tepasida yuborilgan shahzoda Murod Baxsh va Asolatxon nomiga Nadr Muhammadxonning о‘g‘li shahzoda Xusrav Sultonga hurmat-ehtirom va mehribonlik qilish haqida yuborgan xati.

    
    

Turli masalalar haqidagi hujjat, farmonlar va maktublar

Yer-suv, Juybor xojalarini soliq va jarimalardan ozod qilish, ularga tegishli yerlarga Vaxsh daryosidan suv chiqarish uchun turli viloyatlardan hasharchilarni safarbar qilish, oldi-sotti haqida berilgan farmonlar va Juybor xojalariga jо‘natilgan maktublar, masalan, shayboniy sultonlarining Abdullaxon soniydan shikoyat qilib Juybor xojalariga yuborgan arznomalari, Koshg‘ar va Badaxshon hukmdorlarining xoja Muhammad Sa’d (1531-1532 – 1589 yy.) nomiga yо‘llagan maktublari Badriddin Kashmiriyning “Ravzat ar-rizvon” asarida ham kо‘p keltirilgan.
Shuni alohida ta’kidlab о‘tish kerakki, asar muallifining о‘z sо‘zlariga qaraganda, uning qо‘lida xoja Muhammad Islom bilan xoja Muhammad Sa’d nomiga kelgan jami maktublar soni 500 dan ortiq bо‘lgan. Shundan u о‘z asariga 132 maktubni kiritgan. Maktublar shayboniy sultonlar Muhammad Amin Sulton, Xudoyberdi Sulton, Juvonmard Ali Sulton, Kepak Sulton, Dinmuhammad Sulton, Xusrav Sulton, Abulquddus Sulton va boshqalarga tegishli bо‘lib, ulardan mamlakatdagi beqarorlik va ur-yiqitlarning avj olib ketganligi, soliq va jarimalarning haddan ortiqligi va soliq yig‘uvchilarning zulmi tuvayli raiyat ahvoli og‘irlashib ketganligi, xon tarafidan qо‘yilgan amaldorlarning zulmidan shikoyat qilinadi.
Masalan, Sulton Sa’idxon (1530-1533 yy.)ning inisi Xuboyberdi Sultonga tegishli bir xatda xususan bunday deyilgan: “Qо‘shhokimiyat orqasida Shayxin va Ofarinkent tumanlari xalqi Buxoro va Miyonqol taraflarga kо‘chib ketdi”. Maktub oxirida Xudoyberdi Sulton Xoja Islomdan ularni vatanlariga qaytarishda kо‘mak berishlarini iltimos qiladi. Sulaymon Sultonning о‘g‘li Mahmud Sultonning Xoja Sa’dga yо‘llagan maktubi ham e’tiborga molikdir. Maktubda Sulton Abdullaxon tarafidan о‘ziga otaliq etib tayinlangan Xushimbiy ustidan ustidan shikoyat qiladi. Maktubdan ma’lum bо‘lishicha, otaliq sultonga tegishli hamma narsani, xususan davlat ishlari va mulkidan keladigan barcha laromadni egallab olgan. Masalan, har yili xirojdan tо‘planadigan 30 ming xoniydan sultonga bir chaqa ham bermay qо‘ygan.
Mazkur asarda, uning beshinchi bobida, Hindiston, Koshg‘ar, Turkiya va Eron prdshohlari tarafidan Juybor xojadariga yuborilgan maktubdarning nusxalari keltirilgan. Masalan, Koshg‘ar xoni Abdurashidxon, Muhammad Quraysh Sulton va Badaxshon hukmdori temuriyzoda Sulaymonshohning maktublarida mamlakatning ichki ahvolidan va Balx xonlarining tazyiqidan shikoyat qilinadi.
XVI asrda о‘tgan xurosonlik yozuvchi Zayniddin Vosifiyning “Badoyi’ ul-voqoyi’” (“Ajoyib voqealar”) degan memuar asarida shayboniy hukmdorlarning maktublari, fathnomalari va yorliqlaridan ba’zilarining nusxalari ilova qilingan. Masalan, ulardan ikkitasida shayboniy sultonlar Ubaydullaxon, Jonibek Sulton va boshqalarning 1512 yili temuriyzoda Boburning Najmi soniy boshliq Eron (qizilbosh) askarlari ustidan qozongan g‘alabasi va о‘sha Ubaydullaxonning Koshg‘ar xoni Abjurashidxon bilan ittifoqda qozoq sultonlari ustidan qozongan g‘alabasi munosabati bilan Movarounnahrning barcha viloyatlari, Koshg‘ar va boshqa mamlakatlarga yuborgan fathnomalari bor.
Mazkur asarda Toshkent xoni Navrо‘z Ahmadxon-Baroqxon tarafidan berilgan bir hujjat, yorlig‘ diqqatga sazovordir. Hujjatda mazkur xonning Sayyid Shamsuddin Muhammad Kurtiy sadrga viloyatda, Toshkent viloyatidagi barcha konlar suyurg‘ol qilib berilgani aytilgan. Va yana nomi tilga olingan sadrga ushbu viloyatda yangidan о‘zlashtirilgan barcha yerlar mulk sifatida in’om qilib berilgani aytilgan.
Huquqiy hujjatlar, yorliqlar “Ravzat ar-rizvon” kitobida ham bor. Ulardan ba’zilarini qaydga olib о‘tamiz.
1) Abulg‘oziy Abdulla Bahodirxonning 1579 yilgi farmoni. Unda Hisor, Dehi nav - Denov, Kubodiyon va shahri safoning hokimlari-arbobon va kalontaronga xoja Sa’dga tegishli yerlarni sug‘orish uchun Vaxshdan chiqarilayotgan ariqni qazish ishlariga 10 ming ishchi, markidor yuborish majburiyati yuklatilgan.
2) Mazkur xonning juyboriy xojalaridan xoja Sa’dga Toshkent yaqinidagi Zah ariqni tortiq qilingani haqidagi 1583 yilgi farmoni.
3) Toshkent hokimi Abdulquddus Sultonning Zax ariq atrofidagi yerlarni xoja Sa’dga suyurg‘ol qilib berilgani haqidagi va о‘sha yerlarni barcha soliq va jarimalardan ozod qilingani, uning yerlarida ishlash uchun ishchi, koranda yuborish haqidagi farmoni.
4) Abulg‘oziy Abdulla Bahodirxonning hazrat xoja Sa’dning Marvi shohijahon viloyatidagi barcha yer-suvi va boshqa mulkini uning faqat bir о‘ziga tegishli ekanligini va uni molu jihot, muqarrariy, tarh, sabon^19[86] va boshqa soliqlardan ozod etilganligi haqidagi 1578 yil avgustdagi farmoni.
5) Abulg‘oziy Abdulla Bahodirxon tarafidan mulla Muhammadbiy nomiga berilgan 1585 yil aprel oyidagi yorlig‘. Unda Hisor viloyatining hokimlari unga xoja Sa’dning mazkur viloyatdagi yerlarni sug‘orish uchun Vaxsh daryosidan chiqarilayotgan nahrni qazish ishiga 10 ming ishchi, mardikor tо‘plab berishlari va nomi zikr etilgan amirning barcha kо‘rsatmalarini sо‘zsiz bajarishlari zarurligi aytilgan.
6) Abulg‘oziy Abdulla Bahodirxonning xoja Kalonga, xoja Sa’dga Yazd va Isfahon viloyatlaridan yer-suv in’om qilish-darubast haqidagi 1588 yil oktabr-noyabr oyidagi farmoni.
7) Abulg‘oziy Abdulla Bahodirxonning xoja Sa’dning suyurg‘ol yerlarini о‘g‘illari xoja Tojiddin bilan xoja Abdurahim о‘rtasida taqsimlash va bu yerlarni soliq va jarimalardan ozod qilish tо‘g‘risidagi 1590 yil yanvar-fevral oylaridagi farmoni.
8) Abulg‘oziy Abdulla Bahodirxonning xoja Tojuddin Hasanning Marv viloyatidagi yer-suvini barcha soliq va jarimalardan ozod qilish tо‘g‘risidagi 1590 yil fevral-mart oylaridagi farmoni.
Yurtimiz tarixiga oid hujjatlarni о‘rganish va ilmiy tadqiqotlarga tadbiq etish hali talab darajasida emas. Bu ishni kuchaytirish lozim, chunki bularsiz tarixni, ayniqsa uning ijtimoiy-iqtisodiy muammolarini о‘rganib bо‘lmaydi. Bizning fikrimizcha, eng avvalo, ularni ilmiy tavsiflab, kataloglarini nashr qilish zarur.
Mо‘g‘ul va xitoy tillarida yozilgan manbalar
Mо‘g‘ul va xitoy tillarida yozilgan manbalarda О‘zbekistonning XIII-XIV asrlardagi tarixiga oid ma’lumotlar uchraydi. Ayniqsa, Chingizxon va mо‘g‘ullar xuruji davri tarixi, mо‘g‘ul imperatorlari hukmronligi davri tarixini bu manbalarsiz о‘rganib bо‘lmaydi. Shuni alohida uqtirib о‘tish kerakki, bu manbalarda, xususan xitoy manbalarida, voqealar birinchidan yilma-yil bayon etilgan, ikkinchidan, ularning sodir bо‘lgan joyi va vaqti aniq kо‘rsatilgan.
Mongol-un niucha tobchan
“Mongol-un niucha tobchan” (“Mо‘g‘ullarning maxfiy tarixi”) XIII asr boshida о‘rta asr uyg‘ur imlosida yozilgan va bizgacha xitoy imlosi, iyerografida xitoycha tarjimasi bilan yetib kelgan. Asarning xitoycha nomi “Yuan-chao bi shi” (“Yuan sulolasining maxfiy tarixi”) deb ataladi. Unda Xitoy, Mо‘g‘uliston, Markaziy Osiyo va О‘zbekistonning XIII asrdagi tarixi bо‘yicha muhim manba hisoblanadi. Unda nayman, kerait, о‘ng‘ut, uyg‘ur, qorliq va boshqa turkiy xalqlarning Chingizxon xuruji paytidagi tarixi va ularning mо‘g‘ul asoratiga tushib qolishi haqida qimmatli ma’lumotlarni uchratamiz.
“Mongol-un niucha tobchan” xitoy tiliga 1404 yili tarjima qilingan. 1800 yili istefodaga kiritilgan. Asar 1866 yili P.Kafarov tarafidan rus tiliga tarjima qilingan va sо‘z boshi, xitoycha matni va lug‘atlar bilan qо‘shib, 1941 yili S.A.Kozin tarafidan “Sokrovennoye skazaniye” nomi bilan chop etilgan. Asarning E.Xyonning tarafidan amalga oshirilgan nemischa nashri mavjud.
“Szin-shi”
“Szin-shi” (“Szin sulolasining^20[88] tarixi”) nomli asar sо‘nggi yuan imperatori Shindi (Tо‘g‘on Temur) davrida, xitoy olimi va yozuvchisi Ouyan Sian tarafidan yozilgan. Unga mо‘g‘ul imperatorlari davrida yozilgan va keyincha yо‘qolgan “Shilu” (“Sahih yozuvlar”) nomli solnomasi asos bо‘lgan.
“Szin-shi” tо‘rt qismdan iborat: 1)Szin sulolosining siyosiy tarixi; 2) Szin davlatining ma’muriy, harbiy, huquqiy, moliyaviy, iqtisodiy, ma’naviy va ilmiy tizimlari; 3) Szin imperatorlari; 4) imperatorlar va ularning oilalari, davlat arboblari, sarkardalari va madaniy arboblarining tarjimai holi.
Asarning tо‘rtinchi qismida о‘sha vaqtlarda Markaziy Osiyoda istiqomat qilgan turkiy xalqlar, uyg‘urlar, о‘ng‘itlar va boshqalar, ular bilan olib borilgan elchilik munosabatlari, ularning boshliqlarini harbiy hizmatga jalb qilish haqida ma’lumotlar bor.
“Yuan-chao min-chen shi-lyue”
“Yuan-chao min-chen shi-lyue” (“Yuan sulolasi mashhur mansabdorlarining qisqacha tarjimai holi”) nomli asar 15 bobdan iborat bо‘lib, uni tarixchi Su Tyanszyue yaratgan. Kitobda saltanatda xizmat qilgan 47 yirik mansabdorning tarjimai holi bayon etilgan. Ular orasida turkiy qavmlardan chiqqanlari ham bor.
Bu uch kitobdan iborat asarning kо‘pgina nashrlari mavjud. Eng yaxshi nashri 1962 yili Nankin universiteti professori Xan-Julin tarafidan amalga oshirilgan. Noshirning sо‘z boshisi muhim ilmiy ahamiyatga ega.
“Shen-u sin chjen-lu”
“Shen-u sin chjen-lu” (“Muqaddas sarkarda Chingizxonning harbiy yurishlari tafsilotlari”) nomli asar asli mо‘g‘ul tilida yozilgan, lekin uning shu nomdagi xitoycha tarjimasi bizgacha yetib kelgan, xalos. Unda Chingizxonning harbiy yurishlari va mо‘g‘ullar xuruji vaqtida turkiy xalqlarning ijtimoiy-siyosiy hayoti haqida hikoya qiladi.
“Shen-u sin chjen-lu” asarini birinchi marta Yuan Chjon 1894 yili, Van Govey nomli tarixchi 1925-1926 yillari keng izohlar bilan chop etgan. 1872 yili P.Kafarov asarning ruscha tarjimasini, sо‘z boshi va zarur izohlar bilan qо‘shib, nashr etgan. 1951 yili Pelyo va Gambus uning fransuzcha nashrini amalga oshirganlar.
“Yuan-shi”
“Yuan-shi” (“Yuan sulolasi tarixi”) Yuan sulolasining tо‘liq rasmiy tarixidir. Uni Sun-lyan (1310-1381 yy.) boshchiligidagi 16 muallif-tuzuvchilar yaratgan deb hisoblaydilar. Kitob Min sulolasining imperatori Tayqchuning buyrug‘i bilan 1369 yili yozib tamomlangan.
Asar tо‘rt qismdan iborat:
Birinchi qismda Yuan sulolasi shajarasi, ya’ni Xubilayxondan boshlab 13 mо‘g‘ul imperatori, ularning shaxsiy hayotida bо‘lib о‘tgan va ularning davrida mamlakatda kechgan asosiy voqealar berilgan.
Ikkinchi qismda samoviy voqealar tafsiloti, mamlakatda bо‘lib о‘tgan hududiy voqealar, mamlakatning ma’muriy bо‘linishi haqida, mamlakatdagi daryolar va nahrlar, xalqining liboslari, amaldorlarni mansabga tayyorlash oldidan о‘tkaziladigan imtihonlar va boshqalar haqida ma’lumot keltiriladi.
Uchinchi qismda imperator va uning xonadoni a’zolarining shajarasi о‘rin olgan.
Tо‘rtinchi qismda imperator xonadoni a’zolarining tarjimai holi va qо‘shni mamlakatlar haqida qisqacha ma’lumot keltiriladi.
Turkiy xalqlar tarixi va turk aslzodalarining mо‘g‘ul imperiyasining ijtimoiy-siyosiy hayotida tutgan о‘rni haqida “Yuan-shi”ning tо‘rtinchi qismida, yettinchi bobda juda qimmatli ma’lumotlar beriladi. Unda keltirilgan ma’lumotlarning tahlili shuni kо‘rsatadiki, turklar, jamiyatda tutgan mavqeiga kо‘ra xitoylardan keyin ikkinchi о‘rinda turgan xalq bо‘lgan. Yiriye turk amaldorlari asosan uyg‘ur, qorliq, qipchoq, qong‘li, о‘ng‘ut, arg‘in, nayman va kerait qavmlaridan chiqqan. Ular asosan mо‘g‘ul imperiyasining ma’muriy idoralari va harb ishlarini boshqarganlar.
Turklar orasida olimlar ham kо‘p bо‘lgan. Bular - qoluqlardan chiqqan Bayon, о‘ng‘ut Maqchuzan, qipchoq Toybug‘a, Boboxudu, Ulchaybotir, qong‘lidan chiqqan Buxulu, О‘rus, Tabrikchi va boshqalar. Mо‘g‘ul imperatorlari xizmatida bо‘lgan turklar orasida uyg‘urlardan 300 mansabdor va olim bо‘lgan.
“Yuan-shi”ning ayrim qismlari turli yillarda N.Y.Bichurin, Pelyo, L.Gambis, E.Xyonish, S.A.Kozin, A.Vayli, G.Franko, F.V.Klavaza va G.F.Shurmann tarafidan tarjima qilingan.
“Kitobi Mullazoda”
“Kitobi Mullazoda” (“Mullazoda kitobi”) – Buxoroyi sharifning XIV-XV asrlardan qolgan osori-atiqalari va mashhur ziyoratgohlari, u yerda dafn etilgan valiylar, shayxlar, umuman mashhur kishilar haqida ma’lumot beruvchi asar bо‘lib, XIV asr oxiri-XV asr boshlarida yozilgan.
Muallifning ismi sharifi Ahmad ibn Mahmud bо‘lib, mо‘in ul-fuqaro (faqirlar tayanchi) taxallusi bilan mashhur bо‘lgan.
Bu kitob yaqin-yaqinlargacha kо‘pchilik tadqiqotchilarga ma’lum emas edi. Bunga uning qо‘lyozma nusxalari ma’lum bо‘lmaganligi sabab bо‘lgan. 1960 yili asarning forscha matni Tehronda Gulchin Ma’oniy tarafidan chop etilgandan keyin ilmiy jamoatchilik orasida bu kitobga qiziqish birmuncha kuchaydi. Asar 1992 yili rus tilida R.L.G‘afurova tarafidan e’lon qilindi.
“Kitobi Mullazoda” - qabristonlarni erkak va ayollar ziyorat qilsalar bо‘ladi va bu ziyoratni qanday ado etish haqidagi ikki maxsus bob va ikki qismdan iborat asar.
Kitobning birinchi qismida shahar ichidagi va uning tashqarisida, shahardan yarim farsax masofada dafn etilgan ulug‘ shaxslar, shayxlar, din ulamolari va ularning muqaddas mozorlari haqida ma’lumot beradi. Bular ichida mashhur shayx, imom va ilohiyot olimi xoja Hafs kabir, xoja Abu Hafs ibn al-Zabarkan ibn Abdulloh ibn al-Bahr al-Ijliy al-Buxoriy, 767-832 yy.), shogirdi xoja Abdulloh Safidmuniy, Saffariya imomlarining mozorlari, Ismoliya imomlarining mozorlari, Talli xoja Chorshanbadagi mozorlar, Safidmun va xoja Jandi qishloqlaridagi mozorlar shular jumlasidandir.
Kitobning ikkinchi qismida Buxoroyi sharifning mashhur qishloqlaridan Fathoboddagi muqaddas ziyoratgohlar, masalan, shayx Abulmaoliy (1190-1261 yy.), uning ikki о‘g‘li Xovand Jaloliddin va Xovand Mutahiruddinlarning mozorlari va о‘zlari haqida ma’lumot keltiriladi.
Shu qismdan joy olgan Buxoro sadrlari, Burxoniylar haqida keltirilgan ma’lumotlar ham о‘ta muhimdir.
Ikki og‘iz sо‘z Buxoro sadrlari haqida. Aslida udar kim edilar? Buxoro sadrlari bir xonadonga mansub bо‘lgan va muxtasib, rais lavozimini egallagan oliy nasab shaxslar edilar. «Kitobi mullazoda»da ularning kelib chiqishi, shajaralari haqida, hayoti va vafot etgan yili haqida qimmatli ma’lumotlar keltiriladi.
Buxoroyi sharifda о‘tgan buyuk shaxslar xoja Abubakr tarxon, mavlono Hofizuddin Kabir, Abu Abdulloh Muhammad al-Buxoriy, yetti qozi – Abu Zayd Abdulloh Umar ibn Iso ad-Dabusiy, Abu Ja’far Muhammad ibn Amr ash-Sha’biy, Ismoil Mustamoliy va boshqalar haqida keltirilgan ma’lumotlar ham diqqatga sazovordir. Masalan, imom Abu Zayd Ubaydulloh Umar ibn Iso ad-Dabusiy ham yirik fiqh va ilohiyot olimi bо‘lgan. Uning musulmon qonunchiligiga oid «Omad ul-Aqso» (“Sо‘nggi hudud”) nomli asari о‘z zamonasida juda mashhur bо‘lgan.
“Samariya”
“Samariya” asari muallifi Abu Tohirxoja Samarqand qozisi Abu Sa’id ibn Abdulhayning о‘g‘lidir. Abu Tohirxoja otasi ham, bobosi mavlono Mir Abdulhay ham о‘qimishli kishilar bо‘lishgan. Mavlono Mir Abdulhay (1755-1827 yy.) Samarqandda qirq yil qozikalon mansabida turgan. Shu bilan birga u bir talay ilmiy asarlar yozib qoldirgan. “Havoshi shofiy bar sharhi Bayzaviy”, “Sahihi Buxoriy”ning forscha sharhi, “Zaburi Dovudiy”ning forsiycha sharhi, “Axloqi Bahodurxon shular jumlasidandir. Otasi Abu Sa’idxoja (1849 yili 28 avgustda vafot topgan) ham keng ma’lumotli kishi bо‘lgan. Fiqh va kalom, diniy aqidalarni isbotlash ilmida benazir bо‘lgan.
“Samariya” II bob, muqaddima va xotimadan iborat bо‘lib, Samarqand shahrining bunyod etilishi, “Samarqand” deb atalishining sabablari, shaharning geografik holati, ob-havosi, uning XIX asrning uchinchi choragiga qadar saqlanib qolgan osori-atiqalari va mashhur kishilari haqida ma’lumot beradi.
Asarning о‘zbekcha tarjimasi 1921 yili samarqandlik yosh, salohiyotli olim Abdulmо‘min Sattoriy tarafidan amalga oshirilgan edi. Lekin, og‘ir xastalik va 1925 yil 23 iyuldagi bevaqt о‘limiunga tarjimani chop qilishga imkon bermadi. Sadriddin Ayniy 1925 yili о‘sha yillari maorif noziri bо‘lib ishlab turgan Abdurauf Fitratning taklifi bilan, uni tahrir qilib, nashrga tayyorlagan edi. Lekin asar chop etilmay qolgan edi. S.Ayniyning qо‘lyozmasi hozirda О‘zR FA SHI fondida 600- raqam ostida saqlanmoqda.
“Samariya” asar B.Ahmedov va A.Juvonmardiyev tomonidan qayta nashrga tayyorlandi va 1991 yili Toshuketda chop etildi.
”Majmu’ al-g‘aroyib”
”Majmu’ al-g‘aroyib” (“G‘aroyibotlar majmuasi”) 1569 yili Balx xoni Shayboniyxon Pirmuhammadxon 1 (1546-1566/67 yy.)ning topshirig‘i bilan yozilgan. Asar muallifi balxlik olim Sulton Muhammad bо‘lib, uning haqida bizga quyidagilar ma’lum. Otasi mavlono Darvish Muhammad Balxning о‘qimishli va katta nufuzsha ega bо‘lgan kishilaridan biri edi. Shayboniy hukmdorlardan Xurramshoh sulton (1506-1511 yy.) va Kistinqora sulton (1526-1544 yy.) davrida Balxning muftiysi lavozimida xizmat qilgan. О‘zbek tilida she’rlar bitgan. Uning she’rlaridan namunalar ”Majmu’ al-g‘aroyib”da keltiriladi. Darvesh Muhammad muftiy 1550 yil 19 fevralda vafot etgan.
Asar muallifi Sulton Muhammad Balxiy ham zamonasining keng ma’lumotli kishilaridan bо‘lgan. U xususan tarix, geografiya, astrologiya, mineralogiya, ilohiyot, fiqh va adabiyot ilmlaridan boxabar kishi bо‘lgan. Otasi vafotidan keyin uning mansabida turgan Sulton Muhammad 1573 yil 12 may kuni vafot etgan.
”Majmu’ al-g‘aroyib” asarini yozishda Sulton Muhammad al-Balxiy о‘zidan avval о‘tgan olimlarning asarlaridan, shuningdek Balx mamlakati bо‘ylab qilgan sayohatlari paytida tо‘plagan ma’lumotlaridan keng foydalangan. Olim foydalangan asarlar ichida bizgacha yetib kelmaganlari va kam ma’lum bо‘lganlari kо‘p. «Or al-muqaddimin» («Salaflarning fikrlari»), «Tarixi saqoliba»(«Slavyanlar tarixi»), «Anis ul-vahdat va jolis ul-xilvat» («Yolg‘izlar dо‘sti va xizvatda о‘tiruvchilar suhbatdoshi») kabi asarlar shular jumlasidandir.
”Majmu’ al-g‘aroyib” ilm ahli orasida keng tarqalgan asar. Uning hozirgacha saqlangan kо‘lyozmalari 80 dan ortiq. Uning ma’lumotlaridan juda kо‘p olimlar foydalangan. Ulardan “Abdullanoma” asari muallifi Hofizi Tanish Buxoriy, “Ajoyib at-tabaqot” kitobining musannifi mavlono Muhammad Tohir va XVII asrda о‘tgan olim Mahmud ibn Vali shular jumlasiga kiradi.
Asarning ayniqsa 3, 11, 12- va 18- boblari muhimdir. Ularda Buxoro, Balx, Tamg‘ach, Marv,Siyovush, Sog‘oniyon, Termiz, Tibat, Turkiston, Samarqand va Bulg‘or kabi yirik shaharlar va ulkan mamlakatlar, Murg‘ob, Vaxsh, Jayhun, Kо‘hak, Chirchiq daryolari, dunyoda yuz bergan muhim voqealar, mashhur shayxlar, olimlar va hukmdorlar, Balx va Badaxshonning mineral boyligi haqidagi qismlari muhim ahamiyotga ega.
”Majmu’ al-g‘aroyib” asarining tanqidiy matni tayyorlangan edi, lekin chop etilgani yо‘q. Afg‘onistonda yuz bergan sо‘nggi yil voqealari tadqiqotchi va uning ilmiy faoliyatiga salbiy ta’sir kо‘rsatgan kо‘rinadi.
“Ajoyib at-tabaqot”
“Ajoyib at-tabaqot” (“Yer qatlamlarining ajoyibotlari”)-daliliy ma’lumotlarga boy, kam о‘rganilgan geo-kosmografik asar. Bir qancha tarixiy, geografik va kosmografik asarlar hamda sayyohlarning esdaliklari va muallifning shaxsiy kuzatuvlari asosida yozilgan bо‘lib, О‘rta Osiyoning XVI-XVII asrlardagi tarixi va geografik sharoitiga oid ma’lumotlarga boy.
“Ajoyib at-tabaqot” mavlono sayyid Muhammad Tohir tarafidan Balx xoni Ashtarxoniy Nadr Muhammadxon (1606-1642 yy.)ning topshirig‘i bilan yozilgan. Muallif asarning muqaddimasida keltirilgan ayrim ma’lumotlarga qaraganda, mazkur xon saroyida xizmat qilgan olimlar jumlasiga kirgan.
“Ajoyib at-tabaqot”ning yozilish tarixini quyidagi dalillarga asoslanib belgilash mumkin. Muhamad Tohir asarining “Balx” qismida Xoja hayron Qishlog‘idagi hazrat Ali (656-661 yy.) mozori tepasiga qurilgan hashamatli bino hijriy 886 yilda shoir va tarixchi olim Kamoliddin Binoiy va uning otasi Muhammad Sabz tarafidan qurilganligini aytadi va shundan beri 172 yil о‘tdi, deb yozadi. Shu 172 ga 886 (bino qurilgan yili)ni qо‘shadigan bо‘lsak, 1648 yil kelib chiqadi. Shunga asoslanib, asar hijriy 1058, melodiy 1648 yili yozilgan deb aytish mumkin.
Muhammad Tohir о‘z asarini yozishda «Majmu’ ao-g‘aroyib»dan tashqari al-Battoniy (852-929 yy.), Abu Rayhon Beruniyning «Qonuni Mas’udiy», «Javoirnoma», shuningdek, Abulmalik Marvarudiy, Nosiriddin Tusiy, Narshahiy va boshqa olimlarning asarlaridan foydalangan.
“Ajoyib at-tabaqot” kam о‘rganilgan, nashr etilmagan. Uning uchinchi qismi, tabaqa katta ilmiy qimmatga ega. Unda О‘zbekistonning Samarqand, Toshkent, Andijon, Termiz va boshqa shaharlari, shuningdek Sharqiy Turkiston-Koshg‘ar va Afg‘oniston haqida qimmatli ma’lumotlar uchraydi.
О‘zR FA Sharqshunoslik instituti fondida ushbu asarning uchta qо‘lyozma nusxasi (raqamlari № 411,2380 va №9654) mavjud. Ularning yana bir qimmatli tomoni shundaki, chiroyli nasta’liq xati bilan bitilgan, unvon va sarlavhalari rangli va tillo suvi berib yozilgan, Ka’ba va payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomning Madinadagi muborak qabri tasviri ham keltirilgan.
Kitobda shaharlar tavsifi baholi imkon tо‘liq berilgan. Namuna sifatida Balx va Qubodiyon shaharlari haqida berilgan tavsifni keltiramiz.
“Balx – ulug‘ shahar, Xurosonga qaraydi, tо‘rtinchi iqlimga kiradi. Uni qadimgi Eron podshohlaridan Kayumars qurgan, Tahmuras obod qilgan, Luhrasip qaytadan qurib, tevarak atrofini pishiq devor bilan о‘rattirgan. Bir rivoyatga kо‘ra, uni birinchi bunyod qilgan kishi Qobil ibn Odam..., boshqa rivoyatga kо‘ra shoh Gishtosip Ayyub payg‘ambarning amri bilan qurdirgan...Uchinchi rivoyatda keltirilishicha, (uni) Minuchehr ibn Iroj bino qilgan. “Tarixi Balx”^21[90] kitobida yozilishicha, Balxning qal’asi (kо‘p bor) vayron qilingan va 22 marta qaytadan tiklangan. Balxning eng sо‘nggi imoratibir vaqtlar Xuroson hokimi bо‘lib turgan Abu Muslim Marvoziy tarafidan qurdirilgan. Undan keyin shahid etilgan Abdulmо‘minxon^22[91] shaharning g‘arbiy va janubiy taraflardagi devorni ta’mirlatgan. Uning uzunligi 20 mign qadam.
Shahar ikki qismdan; tashqi shahar (shahri birun) va ichkm shahar (shahri darun)dan iborat.
Ichki shahar arkdan iborat. Ark shaharga asos solingandan beri ulug‘ podshohlar va qudratli xonlarga makon bо‘lib xizmat qilgan...Hozirgi kunlarda ham shunday. Balx shahri Mehrobi sangin deb ataluvchi bir masjid bor. Ushbu rivoyatni aytuvchining hikoya qilishicha, shaharga mо‘minlar hukmdori hazrat Alining (xudo undan rozi bо‘lsin), maktubini olib kelganlarida, uni balandroq bir joydan ovoza qilmoqchi bо‘ldilar, toki uning mazmunidan hamma yuaxtiyor bо‘lsin. Baxtga qarshi shu payt qattiq shamol turib, maktubni uchirib ketdi. Bir payt mо‘minlar Makkani ziyorat etib yurganlarida bir (sehrli) tosh va undagi yozuvga kо‘zlari tushgan. Yozuvja (hazrat Alining) о‘sha maktubi bitilgan ekan. (Shu sabadan) toshni muqaddas hisoblab, (Balxga) olib kelganlar va о‘sha masjidning mehrobiga о‘rnatgan ekanlar. Boshqa bir rivoyatda bunday gap bor; toshni olib kelganlaridan keyin uni uch qismga bо‘lganlar va bir bо‘lagini о‘sha masjidda (Muhrobi sanginda) qoldirganlar, yana bir parchasini tashqi shaharning (shahri birunning) janubiy tarafida, shahardan bir milya^23[92] narida joylashgan Masjidi xoja Nо‘h gunbadon masjidiga olib borib о‘rnatganlar.
Ma’lumki, Nо‘h gunbadon nur taratuvchi manzil bо‘lib, Qa’b al-axbor hazratlarining, undan xulo rozi bо‘lsin, eikr etilgan mozorda yuino qilingan. Nо‘h gunbadon masjidi gо‘zal va mustahkam bir binodir. Aytishlaricha, Chingizxon xuruji paytida Balxob daryosini shaharga burib yuborganlar. Ushanda masjid olti oy suv ostida qolib ketgan. Lekin uning qoldiqlari hali hanuz saqlanib qolgan. Zikr etilgan toshning uchinchi qismini shaharning kun chiqish tarafida, undan ikki farsang narida joydashgan Xoja Xayron qishlog‘ida bino etilayotgan masjidning mehrobiga о‘rnatdilar. Qishloqning kun chiqish tarafida, undan 100 zira’^24[93] masofada mо‘minlar amiri Ali ibn Abu Tolibning qabri topilgan. Va haq yо‘lga tushib olganlar namunasi janob mavlono Binoiyki, ma’lumotli va binokorlik ilmida tengi yо‘q kishi edi, avvalgi binokorlarning harakati behuda ketgan va bino bо‘sh qurilgan deb hisoblab, hijriy 886 yili, padari buzrukvori bilan birgalikda о‘sha muqaddas mozorda pishiq g‘ishtdan baland bir bino qurdi. Lekin, о‘sha bino, qurilganiga 170 yil о‘tganiga qaramay, uning biror joyi buzilmagan. (Alloh tarafidan) mag‘firatli qilingan marhum Vali Muhammadxon (1601 yili) Balxga hukmdor etib tayinlangandan keyin balandligi taxminan 30 zira’, aylanasi bir jarib^25[94] bо‘lgan bir oliy bino qudirdi va uning (tevarak-atrofini) obod qildi. Atrofida (gо‘zallikda) Chmn sanami bilan bellasha oladigan bir chorbog‘ va uning ichida 18 ta chamanzor qurdirdi. О‘sha chorbog‘ning shimoliy tarafida jannat bulog‘iga о‘xshagan bir hovuz ham qurdirdi.
Balxning tashqi shaharida (shahri birunda) va valiylar qutbi xoja Abu Nasr Porsoning^26[95] obod mozori bor. Bu mozorning aylanasi taxminan 15 jarib. Ushbu muqaddas maqbaraning kun botish tarafida ikkita katta masjid bor. Har chorshanba kuni, peshin namozidan keyin, о‘sha saodatli maqbara tevaragida donishmand kishilar, ulamo va shuaro ibodat uchun yig‘ilishadi. Sufiylar bosh egib, yarim ohangda (bir birlari bilan) suhbatlashadilar, ulamolar bahslashadilar, shuaro mushoira va hazil-mutoyibaga bel bog‘laydi. Suhbat shu zaylda kechgacha davom etadi.
Va yana о‘sha tashqari shaharda (shahri birunda) shayx Shaqiqi Balxiy hazratlarining, shuningdek jabrlangan xoja Ishoq va boshqa valiylarning maqbaralari joylashgan.
Va yana shaharning kunbotar tarafida Sulton Ibrohimning tо‘ng‘ich о‘g‘li Adham Soqaning nurga chо‘mgan maqbarasi joylashgan. Shu kunlarda bu maqbara Xoja rushnoyi nomi bilan mashhur.
Va yana mazkur shaharning janub tarafida xoja Sulton Ahmad Hazraviya janoblari va ul kishining yosdiqdoshi Bibi Fotimaning ma’qullangan maqbaralari joylashgan.
Va yana shaharning kunchiqar tarafida xoja Ukkosha janoblarining maqbul maqbarasi joylashgan.
Qubodiyon. Movarounnahrning katta qishloqlaridan, tо‘rtinchi iqlimga kiradi. Qayqubod ibn Iroj asos solgan. Aytishlaricha, Zol о‘g‘li Rustam Qayqubodniо‘sha yerdan Eronga olib kelib taxtga о‘tqizgan. Bu viloyat qadimda Qubodobod deb atalgan. Keyincha Qubodiyon nomi bilan shuhrat topgan. Hozirgi paytda oliy hazrat, Allohning yerdagi soyasi Nadr Muhammadning adlu ehsoni tufayli u qadar obod bо‘ldiki, har kimning u viloyatdan о‘tadigan bо‘lsa yelkasi devor va daraxtlarning soyasiostida bо‘ladi. Ob-havosi yumshoq. U yerda turli navdagi shirin-shakar mevalar kо‘p yetishtiriladi. Xususan, anori kо‘p mashhur. U viloyatda qovun va uxum sotish odati yо‘q. Ularni bir xarvardan kam bо‘lsa pulga sotmaydilar va sotib olmaydilar, balkim harkim istiganicha olishi mumkin.Egalari bunga monelik qilmaydilar.
Xalqi mehribon va mehmondо‘st. Mehmon uchun alohida xona tutadilar. Odamlari о‘qishga ixlosmand, aksariy qishloqlarda madrasa va mudarris bor».
“Ajoyib at-tabaqot” asarida Toshkent, Andijon, Farg‘ona, Samarqand va О‘zbekistonning boshqa shaharlari haqida ham mana shunday ma’lumotlarni uchratamiz.
Mazkur asarning yana bir muhim tarafi shundaki, unda qimmatbaho toshlar va metall va ularning konlari haqida ham e’tiborga molik ma’lumotlar bor.
Shuni ham alohida ta’kidlab о‘tish lozimki, mazkur asarda Abu Rayhon Beruniyning “Javohinoma” asarining bizning zamonamizgacha yetib kelmagan nusxalarida tushib qolgan parchalar uchraydi. Bu parchalar buyuk olimning mazkur yirik asarini qaytadan nashr qilishda juda zarurdir.
“Dili g‘aroyib”

“Dili g‘aroyib” о‘zbek tilidagi geo-kosmografik xildagi, kо‘p jihatdan umumlashtirma asar bо‘lib, 1831-1832 yili xivalik olim Xudoyberdi ibn Qо‘shmuhammad tarafidan Rahmonquli inoqning topshirig‘i bilan yozilgan. Muallif о‘zini bir joyda Sо‘fizoda deb ataydi. Shunga qaraganda, otasi Qо‘shmuhammad ibn Niyozmuhammad Xiva masjidlarining birida sо‘filik qilgan va Kubroviya tariqatiga mansub bо‘lgan.

Xudoyberdi ibn Qо‘shmuhammad keng ma’lumotli, arab va fors tillarini yaxshi bilgan kishi bо‘lib, asosan tarjimonlik bilan shug‘ullangan. U asosan tarixiy va geografik asarlarni о‘zbek tiliga tarjima qilish bilan shug‘ullangan. Masalan, u Shermuhammad Munisning topshirig‘i bilan Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asarini 1823-1826 yillari forschadan о‘zbek tiliga qisqartirib tarjima qilgan.
“Dili g‘aroyib” umumlashtirma asar, ya’ni Mahmud ibn Valining “Bahr ul-asror” va mavlono Muhammad Tohirning “Ajoyib ut-taboqot” asarlariga taqlid qilib yozilgan va unda aniq ma’lumotlar kam uchraydi. Undagi Xorazm va uning shaharlari haqidagi ma’lumotlar qimmatlidir. Misol tariqasida ba’zilarini keltiramiz;
Xorazm mamlakati. U katta mamlakat. Bir tarafdan Sayxun daryosi bilan, ikkinchi tarafdan hozirgi paytda Baqirton nomi bilan mashhur bо‘lgan Oq qо‘rg‘on bilan, uchinchi tarafdan chо‘l bilan va tо‘rtinchi tarafdan bir xamonlar Faridun tarafidan qazdirilgan nahrning shimoliy tarafida joylashgan О‘nguz otli manzil bilan tutash. Xorazmning yana bir tarafida Saroy sulton joylashgan. Bu hadlar orasida katta-kichik qal’alar va kentlar joydashgan. Xorazmning janubiy tarafida Qizilqum bо‘lib, unda saksovul о‘sadi.
Qadimda Xorazmning о‘n tо‘rt darvozali shaharlari kо‘p bо‘lgan. Shulardan biri Jurjoniya, ikkinchisi Utganch bо‘lgan.
JurjoniY. Jurjoniyaga suv Sirdaryodan olib kelingan. Bu shaharning joylashgan о‘rnini quyidagicha belgilaganlar. Uning kunchiqish tarafida Bag‘lon va shimol tarafida Oqcha dengizi, kunbotishida Gurlan, janub tarafida Kot joylashgan. Ularning (Gurganjning) xarobalikka yuz tutishi, aytishlaricha, suv bо‘lmay qolishi sabadan bо‘lgan. Sirdaryodan kelib turgan suv ziroatiga yetmay qolgan. Shu sababli uch qirni oshib nahr qazdirib Amudaryoning suvini burib olib kelganlar. Amu Gurganjni suv bilan ta’minlab, Unquzning janubidan Urganjga qarab oqar va janub bо‘ylab oqishni davom ettirib va janubiy-sharqiy tarafdan Abulxon tog‘larni aylanib о‘tib, О‘g‘irchagacha yetgan va sо‘ng Mozandaron dengiziga(Kaspiy dengizi) borib quyilgan.
Jurjoniyaning tevarak-atrofi mahkam qilib mustahkamlangan joylar, ekinzorlar va bog‘lar bо‘lgan. Vaqt о‘tishi bilan Jurjoniya qal’si suv ostida qoldi va shahar xarobalikka yuz tutdi. Aytishlaricha, undan faqat bitta minora qolgan, keyincha uni Boynazar sо‘fi ismlik bir avliyo buzdirib tashlatib, о‘rniga masjid qurdirgan. Bu masjid hozir ham о‘z о‘rnida turibdi. Yazir alayhissalom va Yumaloq avliyo qabriо‘sha yerda. Saksondan oshgan va bularning hammasini kо‘rgan yoki (kimdandir) eshitgan keksalarning sо‘zlariga qaraganda, minorani buzayotganlarida unda bir yozuvga kо‘zlari tushgan. Yozuvdan ma’lum bо‘lishicha, mazkur minora shu joydagi jum’a masjidining kichik minorasi bо‘lgan, tevarak-atrofdagi odamlarni namozga chorlovchi minoraning balandligi 100 qaridan kam bо‘lmagan. Bu yerda “Qur’on” tilovat qiluvchi qori, imom, muazzin (sо‘fi) va farroshning maoshi har biriga 300 oqchadan belgilangan. Masjid yonida madrasa, bozor va karvonsaroy ham bо‘lib, ularning barchasi suv ostida qolgan.
Xorazmning yana bir shahri Gurganj bо‘lib, Chingizxon tarafidan vayron etilgan. Ushbu zolim kelganga qadar uning 12 jum’a masjidi bо‘lib, ...ularning har biri uch tanobdan maydonni egallagan edi. Uning tevaragida daraxtlar ichida chо‘mgan (obod) namozgohlar bо‘lib, ularning har biriga (namoz kunlari) uch-tо‘rt lak xalq tо‘planar edi. Ularning har birida 1000 dan olam xizmat qilgan.
Shahar aholisining katta qismini Yoqub payg‘ambarning ...avlodlari tashkil qiladi. Uning о‘g‘li Shamunning muqaddas mozori hozirda Xoja eli (Xojaydi) deb atalmish Mizdaxkandadir.
Shu kunlarda Urganch vayronagarchilikka yuz tutgan, jabr yetgan shayx Najmiddin Kubro va Xoja Ali Azizon janoblarining maqbaralari Gurganchdadir.
Xorazmning yana bir shahari Ramldir. Unga (qadimgi Eron podshohlaridan) Som ibn Narimon asos solgan...Uni otasining kemasiga о‘xshatib qurdirgan. Hozirda Xivaq nomi bilan ma’lum. Aytishlaricha, bu sо‘zda (“Raml” sо‘zida Pahlavon Mahmud hazratlari vafot etgan yili tarixi yashiringan. Shu bois bu tarixni shaharga nom bо‘lib qolgan...Va yana aytadilarki, Xivaq kо‘p bor vayron qilingan va qayta tiklangan. U a’lo hazratlari xonning (Allohquli’onning) otasi (Alloh tarafidan mag‘firat qilingan Abulg‘ozi Muhammad Rahimxon I va uning og‘asi marhum Qutlug‘ Murod inoq tarafidan obod qilingan. Ularning say-harakati bilan shaharda oliy madrasa bino qilingan. Bunga nomi yuqorida zikr etilgan inoqning katta xizmatkorlaridan biri Sher devonbegi va vaziri a’zam Muhammad Rizo devonbegilarning hissalari katta bо‘lgan. Jannatmakon xonning amri bilan yana bir karvonsaroy, tim va ularning о‘rtasida (yana bir) katta madrasa qurildi. (Xivaq) qal’asida sayyid Alouddin Xivaqiy va uch yuz mashhur shayx dafn etilgan. Shahar tashqarisida shayx Abulvafo Xorazmiy janobalri, yonida esa mingdan lrtiq avliyolar dafn etilgan.
Shaharning janubi-sharqiy tarafida, undan 200 qadam narida, hazrat shayx Husayn Boboning ...manzilgohi joylashgan. U yerda soya-salqin berib turuvchi gujum otli katta daraxt bor...
Xivaqning qovuni va gurunchi juda mazali. Uning ob-havosi yaxshi, odamlari xushfe’l, lekin qishi sovuq keladi. Eng sovuq kunlari bir oy davom etadi. Shu paytda yerni taxminan uch qarich muz qoplaydi. Gurlan, Xо‘jayli va Qо‘ng‘irotda uch-tо‘rt gaz qalinlikda qor yog‘adi.
Jurjoniyaning о‘rnida hozirda suv oqadi va u Sir (dengizi)ga borib quyiladi. Uning oqibatida Gurganj xarobalikka yuz tutdi va chо‘lga aylanib qoldi. Bu hodisa hijriy 984 yili sodir bо‘ldi.
Sir (dengizi) hech vaqt tо‘lmaydi. Qayiqlarda ov qilib yurgan baliqchilar «(dengiz) tubida tshdan qurilgan binolarning qoldiqlarini kо‘radilar. Shuningdek, katta bir qal’aning qoldig‘i ham bor», deb aytadilar...
Xorazmda mevalar va g‘alla ya’shi yetishadi, xususan qovun shunday yetishtirilgan, qovun urug‘ini yantoq о‘zagiga joylashtirib, uni mahkam bog‘lab qо‘yganlar. U suvsiz, yantoq tomiridan nam olib, yetishgan. Lekin juda shirin bо‘lgan.
Xorazmning, xususan Xazoraspning olmalari juda shirin. Aytishlaricha, bu shaharga (Xazoraspga) Sulaymon payg‘ambar asos solgan. Xazoraspda asosan sholi yetishtirilgan.
Xorazmning о‘riklari va uzumi (ham) kо‘p bо‘ladi. Masalan, Chinkning pastida bir qishloq bor, nomi Ekinlik. Uning uzumidan shirin uzum (boshqa yerda) uchramaydi.
(Xorazmning yana bir shahari) Zamaxshar. Xivaning kun botish tarafida,undan bir kunlik yо‘lda joylashgan. Jannatmakon, oliy janob xon (Allohqulixon)ning otasi u yerga suv olib kelib uni obod qilgan».
“Dili g‘aroyib” asarida Gurlan va uning osori-atiqalari, Xivaning kun-chiqish tarafida qurilgan katta yangi bozor haqida ham qiziq ma’lumot keltirilgan. Muallifning guvohlik berishicha, bu bozor shu yerdagi katta bir kо‘l ustiga qurilgan. “45 kun ichida,-deb yozadi Xudoyberdi ibn Qо‘shmuhammad,-maydoni besh-olti tanob keladigan kо‘l kо‘mib tashlandi”.
О‘zR FA Sharqshunoslik instituti xazinasida “Dili g‘aroyib” asarining uchta qо‘lyozma nusxasi mavjud bо‘lib, ulardan biri, raqami № 1335 matni tо‘la va muallifning о‘z qо‘li bilan yozilgan deb hisoblanadi.