Tasviriy san’at mashg’ulotlarining boshqa fanlarni o’qitishdagi ahamiyati

MAJLIS QAROR QILDI:

1. 
   Talaba: __________________________________________________ ning _____________________________________________________________ mavzusidagi kurs ishi tugallangan ish deb hisoblansin.
   

2. 
   Kurs ish himoyaga tavsiya etilsin.
   

Kafedra mudiri: t.f.n.A.Abdullayev


Mundarija
Kirish……………………………………………..
I BOB. TASVIRIY SAN`AT TA`LIMINING MAQSAD VA VAZIFALARI.

1. 
   Maktabda tasviriy san`at mashg’ulotlarining maqsadi…………..
   

II BOB. UMUMIY O’RTA TA’LIM MAKTAB VA KASB HUNAR KOLLEJLARIDA TASVIRIY SAN’AT MASHG`ULOTLARINING MAZMUNI.
2.1 TASVIRIY SAN`ATNING DIDAKTIK ASOSLARI………………


Mavzu yuzasidan ko’rgazmali rasmalar……………………………….


Foydanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………………………..


TASVIRIY SAN`AT TA`LIMINING MAQSAD VA VAZIFALARI.
Tasviriy san`at o’quv predmeti har bir inson uchun zarur bo’lgan badiiy madaniyatga doir elementar bilim va malakalar beradi. Chunki, har bir o’quvchi kelajakda qaysi sohada ishlashidan qat’iy nazar u ishdan tashqari vaqtlarda dam olishi, hordiq chiqarishi, ish vaqtida sarflangan quvvatni tiklashi kerak bo’ladi. Bunga u yuksak badiiy saviyada ishlangan san`at asarlari bilan muzey, ko’rgazmalar va boshqa joylarda tanishish, ularni idrok etish, ulardan zavqlanish orqali erishadi. Shuningdek, ko’pchilik o’quvchilar ularning kelajak hayotlarida ma’lum miqdorda rasm ishlashlariga to’g`ri keladi. Rasm chizishni bilish, faqat rassomlar, dizaynerlar, me`morlar uchungina emas, u o’qituvchilar, injenerlar, mediklar, quruvchilar, agronomlar, harbiylar, olimlar uchun ham zarurdir. Ularning xar biri o’z faoliyatlarida rasm, sxemalar, diogrammalar, eskizlar orqali so’z bilan tushuntirib bo’lmaydigan o’z g`oya va fikrlarini tasvirlab kursatishga harakat qiladilar. Lekin, bu maktablarda tasviriy, amaliy va me`morchilik san`atlaridan chuqur va keng bilim va malakalar berish kerak ekan, degan ma`noni bildirmaydi. Maktablar o’z nomiga ko’ra umumiy o’rta ta`lim maktablari deb nomlanib, bolalarga boshqa fanlar qatori tasviriy, amaliy va me`morchilik san`atlaridan umumiy, elementar bilim va malakalar berishni vazifa qilib qo’yadi.

Yana shuni ham qayd qilish lozimki, umumiy o’rta ta`lim maktablari rassomlarni tayyorlamaydi, iqtidorli bolalar bilan ishlash, ularni rivojlantirish bilan ham shug`ullanishni nazarda tutmaydi. Rassomlar tayyorlash, iqtidorli bolalar bilan ishlash maktab to’garaklarida, maxsus maktab va akademik litseylarda, kollej va oliy o’quv yurtlarda amalga oshiriladi. Shuning uchun umumiy o’rta ta`lim maktablarida haddan ziyod bolalarni qiynab qo’yadigan, ortiqcha zo’riqishga olib keladigan topshiriqlar berishga harakat qilish to’g`ri emas. Maktablarda tasviriy san`atdan beriladigan elementar bilim va malakalarga yarasha o’qitish metodlarini qo’llash zarur bo’ladi.

Biroq tasviriy san`atdan oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlarida qo’llanilayotgan o’qitish metodlarining ayrim jihatlaridan foydalanish inkor etilmaydi. Shuningdek, ulardan to’laligicha umumiy o’rta ta`lim maktablarida foydalanish ham pedagogik jihatdan to’g`ri emas. Tasviriy san`at mashg’ulotlarining vazifalari. Maktabda tasviriy san`at mashg`ulotlarining vazifalari haqida to’xtalganda ularni shartli ravishda ikki qismga bo’lish mumkin.Tasviriy san`at darslarining o’ziga xos maxsus vazifalari hisoblanib ular borliqdagi va san`atdagi go’zalliklarni ko’ra bilish, idrok etish, tushinish va qadrlashga o’rgatish, estetik va badiy didni ustirish, bolalar badiiy fikr doirasini kengaytirish, badiiy ijodiy qobiliyat va fantaziyani rivojlantirish, tasviriy san`atning nazariy asoslari (yorug`soya, rangshunoslik, perspektiva, kompozitsiya) bilan tanishtirish rasm ishlash, haykal yasash, badiiy ko’rish- yasash yuzasidan elementlar malakalar hosil qilish; kuzatuvchanlik, ko’rish xotirasi, chamalash qobiliyati, fazoviy va obrazli tasavvurlarni, abstrakt va mantiqiy tafakkurni rivojlantirish tasviriy, amaliy me`morchilik san`at asarlarini tushungan holda o’qiy olishga o’rgatishni san`atga nisbatan qiziqish uyg`otish, uni qadrlashga, sevishga o’rgatish. Tasviriy san`at darslarining qo’shimcha vazifalari, ular borliqni, hayotni bilishga ko’maklashish milliy g`urur va milliy istiqlol mafkurasini amalga oshirish bolalarda axloqiy (vatanparvarlik, baynalminal) mehnat, jismoniy tarbiyani amalga oshirishni bolalarni turli kasb va hunarlarga yo’llash. Tasviriy san`at o’quv pedmetining maqsadi va vazifalari haqida to’xtalganda yana shuni qayd qilish lozimki, u maktabda o’qitiladigan deyarli barcha o’quv pedmetlari bilan bog`lanadi va ular yuzasidan materiallarni o’zlashtirishga samarali ta`sir ko’rsatadi.

Ayniqsa, u o’qish, adabiet, geografiya, tabiatshunoslik, biologiya, tarix, matematika, mehnat darslarida alohida ahamiyat kasb etadi. Tasviriy san`at, hattoki fizika , jismoniy tarbiya, kime, musiqa darslari uchun ham foydalidir. Shuni ham qayd qilish lo`zimki, tasviriy san`at estetik tarbiyani amalga oshirishga qaratilgan bulsada,. u ahloqiy, mehnat, ekologik, jismoniy tarbiya darslari samaradorligini oshirishga ham xizmat qiladi. Har qanday o’quv predmeti ta`lim mazmunida, albatta o’zbek halqi yaratgan beqies boy, madaniy va ma`naviy merosni uziga asos qilib olishi lo`zim. Shunday ekan, o’zbek xalqining dunega mashxur bulgan me`morchilik, amaliy va tasviriy san`at asarlarini maqtablarda boshqa materiallarga qaraganda kengroq va cho’qurroq urgatilishi talab etiladi. Shu bilan birga maqtablarda ta`lim mazmuninining viloyat va shaharlar buyicha tabaqalashtirilishi ham maqsadga muvofiqdir. Chunki, o’zbekistonning viloyat, shahar, hattoki qishloqlarida amaliy san`at va me`morchilikning rivojlanishida o’ziga xoslik bor. Buni Buxoro, Samarqand, Kattakurgon, Rishton, Shahrisabz, Nurota, Marg`ilon, Gijduvon,Urgut, Xo’jayli va boshqa shaharlarning san`atida ham yaqqol ko’rish mumkin. Milliy san`atimiz bizning faxrimiz, uni biz keng o’rganishimiz tabiyi holdir. Lekin, jahonda hamma xalqlar tomonidan tan olingan umuminsoniy badiy qadriyatlar ham mavjud. Ularni o’quvchilarga o’rgatmasdan tu`rib, halqimiz jahon madaniyatida uz urnini topa olmaydi. Aks holda, o’quvchilarimiz milliy qobiqga o’ralishib qolib, jahon durdanolaridan bahramand bula olmay qoladilar. Shuni alohida qayd qilish lo`zimki, kup asrlik milliy-badiy madaniyatimiz(tasviriy san`at, dekorativ- amaliy san`at,me`morchilik san`ati) haqida tegishli bilimlar berish bilan bir qatorda o’quvchilarga tasviriy va amaliy san`atdan beriladigan malakalarni unutmasligimiz zarur. Maqtabda tasviriy san`at estetik tarbiyani amalga oshirishga yunaltirilgan asosiy o’quv predmeti hisoblanib, u kuyidagi yunalishlarda amalga oshiriladi:` - o’quvchilarning tabiat, san`at va hayotdagi guzalliklarni idrok etishga urgatish; - o’quvchilarning estetik didini tarbiyalash, guzallikni baholay olish qobiliyati, haqiqiy guzallikni xunik voqea va narsalardan farqlay bilishga urgatish; - shaxsning tasviriy-ijodiy faoliyatida o’zini ko’rsata bilishga, hatti-harakatini qullab-quvvatlash va hayotga guzallik kiritish malakalarini o’stirish;` - bolalarning badiy fikr doirasini kengaytirish va boshqalar. Tasviriy san`at o’quv predmeti o’z xarakteriga kura estetik tarbiyaning asosini tashkil etuvchi estetik idrok, estetik zavq, estetik his-tuyg`u, estetik did, estetik mulohaza, estetik baholash, estetik ijod kabi sifatlarni o’stirishda katta rol` uynaydi. Dekorativ kompo`zitsiya darslarida o’quvchilar naqshlar, amaliy san`at buyumlaridagi guzallikni his qiladilar va uzlari ham shunday kompo`zitsiyalar tuzishga harakat qiladilar. Shu maqsadda, bolalarga xalq amaliy san`ati namunalari kursatiladi, ularning shakl va ranglarini taxlil qilib beriladi. o’quvchilar o’zbek va qardosh xalqlarning naqshlarini kuzatish va urganish orqali ularning shakl va ranglardagi guzalliklarni, shakl va ranglarning garmonik birligini tushunadigan bo’ladilar. Ming yillar mobaynida o’stadan-ustaga, qo’ldan-qo’lga o’tib, har jihatdan takomillashib, guzallashib borgan xalq san`ati namunalari bolalarni xayratga soladi va ularda tajriybali ustalar kabi ifodali amaliy san`at asarlari yaratish ishtieqi paydo bo’ladi. Gullar, xayvonlar va parrandalarni natu`ra sifatida kuzatish va tahlil qilish jarayonida o’qituvchi ularning tuzilishidagi shakl, rang,o’lchovlari, harakatidagi nafosatini qayd qiladi. O’quvchilarni tabiyatdagi narsalarni erqin va eltiroqligi, nafis va to`zoligi, ular bulaklarining qaytarilishi eki olmoshinshi, simmetrik tarzda joylashuvi tlqinlantiradi. Tabiyatdagi gu`llarning rang va shakllarining tu`rli-tuman bulishi, kapalak va niynachalar, qushlarning engil farvo`zi, bohorgi va gu`zgi manazaralarining chiroyi, majnuntolning suluvligi, maysazorlorning kuesh nuri ostida jilvalanishi, uy derezalarining kechki miltillab kurinishi xaejonlantiradi. Bolalarda bunday estetik xis-tuyg`uning usishi, ularda predmet va o’odisalar xususiyatlarini estetik baxolash malakalarining shakllanishiga olib keladi. Bolalarning faoliyatlarida obro`zning iboralarining, ya`ni «Xush bichim» «quvonchli», «bayramdagidek» ishlatilishi ularda borliq va hodisalarni estetik idrok etish malakalari shakllanaetganligi dalolat beradi. O’quvchilarning estetik idrokini tarbiyalashda tabiyatdagi rang gammalarining bolalar tomonidan idrok etilishiga alohida etibor beriladi. Bolalarni faqat rang nomlarini bilishlariga emas, balki ularni kura bilishlariga. Tevarak-atrofdagi chiroyli rang birikmalarini kidirip topishga xam urgatiladi. O’qituvchi shoxcha va barg chikargan daraxtlarni bolalarga kursatish orqali esh barglarni rangi och yashil va no`zik ekanligini qayd etadi. Bohorgi emg`irdan sung usimlik barglarning to`zoligini ularni xuddi yuvib kuygandek kurinishi, ulardagi emgir donolarining kumushdek eltiroq kurinishini tahidlaydi. Kuz faslidagi tabiyatda daraxt barglarning sarik va qizg`ish ranglarining oltish tusga kirganligini, tukilgan barglarning shildirab `gaplashishi` obrazli kurinishda ifodolanadi. Bolalar uz rasmlarida uy, daraxt, kushlar, hayvonlar, odamlar, transport vositalarini tasvirlaydilar. Bundan ular suzsiz tasvirlanuvchilarinng ulchovlari, proportsiyalari, faktu`rasi, shakllari, rangiga duch keladilar va ularni rasmda kompo`zitsion jihatdan tug`ri joylashtirishga harakat qiladilar. Bu esa ularning tuzilishidagi proportsionallik, mukammallik, maqsadga muvofiklik haqida fikr yuritishga undaydi. Bolalar narsa va hayvonlarni shakl va rang jihatdan uzinga jalb etadigan tomonlari, ularni qaysi tomondan chiroyli kurinishi, uularning yakshi va foydali tomondan nimadaligi haqida uylaydilar. o’quvchilar tabiyatdagi narsa va hodisalar haqida uylar ekanlar, o’qituvchi uz e`tiborinio’larning tushunchasiga mos bulgan voqea va hodisalarning guzalligi va mukammalligga karatadi. U guzallik kechinmalari orqali bolalarni tevarak-otrofdagi hodisa va voqealarni baxolay olishga urgatishga harakat kiladi, insonporvorlik, Vatanga muxabbat, mexnatga muxabbat xis-tuyg`ularini uygotadi. o’qituvchi san`atshunoslik asoslari darslarida ulkamiz tabiyati, xalqimizning fidokorona mexnati, buyuk ajdodlarimizning mustaqillik uchun qahromonlarcha kurashi kabi mavzularda yaratilgan kuplab asarlarni namoish etish va tahlil qilish jarayonida ulardagi no`zik nafosotni ochib berishga harakat qiladi. Bu borada rassomlardan U.Tansiqboev, N.Karaxan, A.Muminov, L.Salimjoova, I.Jabborov, Ch.Axmarovlarning yuksak badiy saviyasida yaratgan asarlari aloxida ahamiyat kasb etadi. Tasviriy san`at bolalarni borliqni, hayotni bilishga erdam beradi. Ular narsa va hodisalar rasmini chizishga kirishishdan avval narsalarning tuzilishi, shakli, ulchovlari, rangi, fazoviy holatlarini urganadilar va ularni uz ishlarida tasvirlaydilar. Kuzatilaetgan jonli narsalarning hayoti haqida ham tasavvurga ega bo’ladilar, natiyjada bolalarning dune haqidagi tasavvurlari cho’qurlashadi va kengayadi, xotiralari rivojlanadi. Tasviriy san`atning tarixiy, batal janridagi rangtasvir asarlari, adabiy asarlarga ishlangan illyustratsiyalarni kuzatish asosida bolalar ming yillar oldin yashab o’tgan ajdodlarimizning tu`rmush tarzi, madaniyati, kiyinishi, ish qurollarini bilib oladilar. Usha davrdagi binolar, usimliklar, hayvonlar, buyumlarning tuzilishi, shakli, rangi, ulchovlari haqida tasavvurga ega bo’ladilar. Ma`lumki, bolalar tarixiy batal, manzara, tu`rmush, natyurmort, animal. Afsonaviy janrlarda ishlagan rasmlarda tarixiy voqealar, jangu-jadallar, halqlar hayoti, hayvonlar, shahar va tabiat manzaralari haqida ko’pgina bilimlarga ega bo’ladilar. O’quvchilarni mantiqiy va abstrakt fikrlashda o’rgatishda tasavvur va xotirani, ijodkorlik va fantaziyani rivojlantirishda maqtabda tasviriy san`atni oldiga tushadigan bironta ham o’quv predmeti yo’q. Umumiy o’rta ta`lim maqtablarida ijodiy fikrlashga urgatishda katta urinni egallaydigan fanlardan matematika ham bunday imkoniyatga ega emas. Xususan, matematika darslarida o’nta masalani bir yul eki bir formula asosida echilsa, tasviriy san`at darslarida o’quvchilar bir masala (topshiriq)ni bir necha yul bilan echadilar, u suzsiz bolalarni fikrlashga, ijodiy uylashga yo’naltiradi. Eng muhimi, qog`o`z yuzasida rasmini mazmun, kompo`zitsion jihatdan qanday joylashtirilishidadir. Shuningdek, tasvir variativlik, kombinatsiya, mo’qobillik va boshqalar asosida ishlanadi. Bolalar rasm ishlashda tasviriy san`atning nazariy asoslari- erug`soya, rangshunoslik, perspektiva, kompo`zitsiyaning qonun va qoydalarini tasavvur qiladilar va qullaydilar. Ular uz rasmlarini ijodiy, yangi, qaytarilmas mazmunda bo’lishligiga harakat qiladilar. Tasviriy san`atni o’qitish jarayonida qo’yiladigan topshiriqlar esa o’quvchilarni birdanbir va betakror o’z shaxsini, aqliy imkoniyatini namoen etishga yo’llaydi. Ijodkorlik, ijodiy fikrlaydigan shaxslar ular oddiy ijrochilar emas, ular jamiyatni rivojlantiruvchi asosiy kuchidir. Shuning uchun ham jamiyatimizga robotsimon ijrochilar emas, fikrlovchi, izlanuvchan, ijodkor, tashabbuskor kishilar kerak. Jamiyatimizning ravnaqi kup jihatdan yana shunday kishilarga bog`liq. Ijodiy tafakkur butunlay yangi g`oyalar va tasavvurlarni vujudga keltiradi, shaxsda yashiringan qobiliyat va imkoniyatlarni ruebga chiqishga erdamlashadi. Shuning uchun ham ta`lim tizimida tafakkur va ijodkorlikni rivojlantirish asosiy vazifalardan biri deb qaraladi. Shu no’qtai nazardan qaraganda umumiy o’rta ta`lim maqtablarida ijodiy tafakkurni ustirishda san`at darslari boshqa fanlar orasida eng katta urinni egallaydi. O’quvchilarning ijodkorligi esa ko’proq bolalarda diqqat va tasavvurni o’stirishi bilan bog`lanadi. o’quvchi ayniqsa, boshqa saeralar, suv osti dunesi, afsonaviy hayvonlar (dev, kentavr, suv parisi, dengiz shoxlari v.b) bilan bog`liq rasmlar ishlaganda tasavvurni kuchli ishga solmasdan tu`rib topshiriqni samarali hal qilolmaydi. Bolalarni narsalar tasridagi tu`rfa rang va shakllar, real va afsonaviy obraz va kurinishlar, voqea va hodisalar larzaga soladi, ularni tulqinlantiradi. Tasviriy san`at o’quv predmetining muhim vazifalaridan biri u bolalarda kuzatuvchanlikni ustirish, borliqni kura bilish, shu orqali xotirani rivojlantirish hisoblanadi. Odamzod tevarak- atrofdan olaetgan axborotlarining deyarli 90 foizidan ortig`ini kuz orqali oladi, qolgan 10 foizini quloq, burin, og`iz v.b a`zolar orqali o’zlashtiradi. Masalan kuzatuvchanligi rivojlanmagan kishilar esa gullarninggul bandi, guli yaproqlari va boshqalarning ulchovlari, ulchov nisbatlari, har bir qismning rangi, yaproq va gulbarglarining joylashuvini bir ko’rishdaeq eslab qoladilar. Bolalarning kuzatuvchanligi va sinchkovligi o’z o’rnida narsalar haqidagi ma`lumotlarni xotirada yaxshi saqlanib qolishiga ta`sir kursatadi. Shuning uchun ham xotirani, ayniqsa kuz xotrasini rivojlantirishda tasviriy san`at o’quv predmetiningqanchalik ahamiyatli ekanligi oydinlashadi. 3.Tasviriy san`at mashgulotlarining boshka fanlarni o`qitishtagi axamiyati. Tasviriy san`at darslarining eng muhim vazifalaridan biri tasviriy, amaliy va me`morchilik san`atlari asarlarini o’qishga urgatishdir. Tasviriy san`at asarlari ertak, hikoya, doston, roman kabi ma`lum bir mazmunni aks ettiradi. Biroq uni kitob o’qigandek o’qib bulmaydi. Tasviriy san`at asarlarini o’ziga xos tili bor. Ularni bilgan kishilargina o’qiy oladilar. Xususan, rassomlar chiziqlar, ranglar, ulchovlar, kompo`zitsiya, proportsiya, ritm, simmetriya shakl kabi ifodalilik vositalari erdamida asar mazmunini ochib beradilar. Bu borada shuni alohida qayd qilish lo`zimki, san`at asarlari, ayniqsa tarixiy, tu`rmush janridagi asarlar, ayrim xalq va mamlakatlar haqida tula-tukis va keng qamrovli ma`lumotlarni uz ichiga oladi. Bularni o’qiy olgan shaxslargina asarlarda ilgari surilgan g`oyalarni, tasvirlangan mazmunni cho’qur idrok eta oladilar. Shuningdek, ular asarning badiy qiymatini aniqlay oladilar va unga tegishli bahoni ham bera oladilar. Shu bilan bir qatorda asarlardagi guzallik, kutarinkilik, qaxramonlik kabi sifatlardan mazmunlik va zavqlanish hosil qiladilar. Tasviriy san`at o’quv predmeti eshlarning estetik tarbiyasida ahamiyatli bulibgina qolmay balki, axloqiy tarbiyada ham salmoqli urinni egallaydi. Ayniqsa, tasviriy san`at darslari eshlarda milliy g`urur va milliy istiqlol mafkurasini shakllantirishda, vatanparvarlik va baynalminal tarbiyada, dustlik va uzaro erdam g`oyalarini tashkil toptirishda katta kuchga ega. Maqtab tasviriy san`at dastu`riga nazar solar ekanbiz unda Vatanimizning buyuk o’tmishi, vatandoshlarimizning mustakillik uchun olib borgan kurashlari, o’zbekstonning nafosiga tula tabiati, xalklar do’stligi g`oyalarini ifoda etuvchi tasviriy san`at asarlari bilan to’lib toshkanligini shoxidi bo’lamiz. Masalan, ona- tuproq uchun kurash olib borgan Amir Temur, Jaloliddin Manguberdi, Spitamen, Muqanna kabi buyuk vatandoshlarimiz hayoti va obrazlarini, o’zbekistonning rangorang go’zal manzaralarini, o’zbek xalqining Respublikamizda yashayotgan boshqa millat vakillari bilan tinch-totuv mehnat qilaetganligini ifodalovchi tasviriy san`at asarlari mavjud. Ularni urganish jarayonida bolalar san`atning qonun va qoydalari bilan tanishadilar, yo’qorida qayd qilingan mazmunda rasmlar ishlaydilar, o’zbekistonning shirinshakar va rangorang mevalari, gullaridan tuzilgan natyurmortlar rasmini ishlaydilar, natijada ularda Vatanga va o’z halqiga nisbatan mehr-muxabbat, milliy g`urur kabi sifatlar shakillantiriladi. Daladagi ishlar, «Kuchat o’tkazish», «Hosilni yig`ib terib olish», «Fermada», «Bizning qurilishlarimiz» kabi mavzularda rasm ishlash, xalqimizning tu`rli soxadagi (mediklar, kosmonavtlar, o’qituvchilar, olimlar, madaniyat va san`at arboblari, qishloq xujaligi xodimlari v.b) shijoatli mehnatini, mehnat qahramonlarining obrazlarini ifodalovchi tasviriy san`at asarlarini namoyish etish orqali bolalarda mehnat tarbiyasi amalga oshiriladi. Ho`zirda umumiy o’rta ta`lim maqtablarining vazifalaridan biri bolalarni tu`rli kasb va xunarlarga yo’llash hisoblanadi. Tasviriy san`at darslarida bolalar tu`rli kasb va xunarlar haqida rasm ishlaydilar. (masalan, «Navvoy», «Fermada», «Olimlar muno`zarasi», «Tsirkda», «Otchoparda», «Fazoga parvo`z», «Sport uyinlari», «Chavando`z», «Kurash», «Avtopoyga», «Sehrgar»,v.b). Bunday mashg`ulotlarda o’qtio’vchi so’zsiz suvratta aks etgan kasblarning mazmuniga to’xtaladi hamda bu kasblarga bolalarni qiziqtiradi.
UMUMIY O’RTA TA’LIM MAKTAB VA KASB HUNAR KOLLEJLARIDA TASVIRIY SAN’AT MASHG`ULOTLARINING MAZMUNI. Mazmuni: 1.Maqtabda tasviriy san’at mashg`ulоtlarining maqsadi .2. Tasviriy san’at mashg`ulоtlarining vazifalari. 3 Tasviriy san’at mashg`ulоtlarining bоshqa fanlarni o`qitishdagi ahamiyati. 1.Maqtabda tasviriy san’at mashg`ulоtlarining maqsadi Umumiy o`rta ta’lim maqtablarida tasviriy san’at o`quv prеdmеtining maqsadi barkamоl, kоmil insоnni ayniqsa, badiiy madaniyatini shakllantirishdir. Tasviriy san’at o`quv prеdmеti har bir insоn uchun zarur bo`lgan badiiy madaniyatga dоir elеmеntar bilim va malakalar bеradi. CHunki, har bir o`quvchi kеlajakda qaysi sоhada ishlashidan qat’iy nazar u ishdan tashqari vaqtlarida dam оlishi, hоrdiq chiqarishi, ish vaqtida sarflangan quvvatini tiklashi kеrak bo`ladi. Bunga u yuksak badiiy saviyada ishlangan san’at asarlari bilan muzеy, ko`rgazmalar va bоshqa jоylarda tanishish, ularni idrоk etish, ulardan zavqlanish оrqali erishadi. SHuningdеk, ko`pchilik o`quvchilar o`zlarining kеlajak hayotlarida ma’lum miqdоrda rasm ishlashlariga to`g`ri kеladi. Rasm chizishni bilish, faqat rassоmlar, dizaynеrlar, mе’mоrlar uchungina emas, u o`qituvchilar, injеnеrlar, mеdiklar, quruvchilar, agrоnоmlar, harbiylar, оlimlar uchun ham zarurdir. Ularning har biri o`z faоliyatlarida rasm, sхеmalar, diagrammalar, eskizlar оrqali so`z bilan tushuntirib bo`lmaydigan o`z g`оya va fikrlarini tasvirlab ko`rsatishga harakat qiladilar. Lеkin bu maqtablarda tasviriy, amaliy va mе’mоrchilik san’atlaridan cho’qur va kеng bilim va malakalar bеrish kеrak ekan, dеgan ma’nоni bildirmaydi. Maqtablar o`z nоmiga ko`ra umumiy o`rta ta’lim maqtablari dеb nоmlanib, bоlalarga bоshqa fanlar qatоri tasviriy, amaliy va mе’mоrchilik san’atlaridan umumiy, elеmеntar bilim va malakalar bеrishni vazifa qilib qo`yadi. YAna shuni ham qayd qilish lоzimki, umumiy o`rta ta’lim maqtablari rassоmlarni tayyorlamaydi, iqtidоrli bоlalar bilan ishlash, ularni rivоjlantirish bilan ham shug`ullanishni nazarda tutmaydi. Rassоmlar tayyorlash, iqtidоrli bоlalar bilan ishlash maqtab to`garaklarida, maхsus maqtab va akadеmik litsеylarda, kоllеj va оliy o`quv yurtlarida amalga оshiriladi. SHuning uchun umumiy o`rta ta’lim maqtablarida haddan ziyod, bоlalarni qiynab qo`yadigan, оrtiqcha zo`riqishga оlib kеladigan tоpshiriqlar bеrishga harakat qilish to`g`ri emas. Maqtablarda tasviriy san’atdan bеriladigan elеmеntar bilim va malakalarga yarasha o`qitish mеtоdlarini qo`llash zarur bo`ladi. Birоq tasviriy san’atdan оliy va o`rta maхsus o`quv yurtlarida qo`llanilayotgan o`qitish mеtоdlarining ayrim jihatlaridan fоydalanish inkоr etilmaydi. SHuningdеk, ulardan to`laligicha umumiy o`rta ta’lim maqtablarida fоydalanish ham pеdagоgik jihatdan to`g`ri emas. 2. Tasviriy san’at mashg`ulоtlarining vazifalari Maqtabda tasviriy san’at mashg`ulоtlarining vazifalari haqida to`хtalganda ularni shartli ravishda ikki qismga bo`lish mumkin: 1.Tasviriy san’at darslarining o`ziga хоs, maхsus vazifalari hisоblanib ular: bоrliqdagi va san’atdagi go`zalliklarni ko`ra bilish, idrоk etish, tushunish va qadrlashga o`rgatish; estеtik va badiiy didni o`stirish; bоlalar badiiy fikr dоirasini kеngaytirish; badiiy ijоdiy qоbiliyat va fantaziyani rivоjlantirish; tasviriy san’atning nazariy asоslari (yorug`sоya, rangshunоslik, pеrspеktiva, kоmpоzitsiya) bilan tanishtirish; rasm ishlash, haykal yasash, badiiy qurish-yasash yuzasidan elеmеntlar malakalar hоsil qilish; kuzatuvchanlik, ko`rish хоtirasi, chamalash qоbiliyati, fazоviy va оbrazli tasavvurlarni, abstrakt va mantiqiy tafakkurni rivоjlantirish; tasviriy, amaliy mе’mоrchilik san’at asarlarini tushungan hоlda o`qiy оlishga o`rgatish; san’atga nisbatan qiziqish uyg`оtish, uni qadrlashga, sеvishga o`rgatish. 2.Tasviriy san’at darslarining qo`shimcha vazifalari, ular: bоrliqni, hayotni bilishga ko`maqlashish; milliy g`urur va milliy istiqlоl mafkurasini amalga оshirish; bоlalarda aхlоqiy (vatanparvarlik, baynalminal); mеhnat, jismоniy tarbiyani amalga оshirish; bоlalarni turli kasb va hunarlarga yullash. Tasviriy san’at o`quv prеdmеtining maqsadi va vazifalari haqida to`хtalganda yana shuni qayd qilish lоzimki, u maqtabda o`qitiladigan dеyarli barcha o`quv prеdmеtlari bilan bоg`lanadi va ular yuzasidan matеriallarni o`zlashtirishga samarali ta’sir ko`rsatadi. Ayniqsa, u o`qish, adabiyot, gеоgrafiya, tabiatshunоslik, biоlоgiya, tariх, matеmatika, mеhnat darslarida alоhida ahamiyat kasb etadi. Tasviriy san’at, hattоki fizika, jismоniy tarbiya, kimyo, musiqa darslari uchun ham fоydalidir. SHuni ham qayd qilish lоzimki, tasviriy san’at estеtik tarbiyani amalga оshirishga qaratilgan bo`lsada, u aхlоqiy, mехnat, ekоlоgik, jismоniy tarbiya darslari samaradоrligini оshirishga хizmat qiladi. har qanday o`quv prеdmеti ta’lim mazmunida, albatta, o`zbеk halqi yaratgan bеqiyos bоy, madaniy va ma’naviy mеrоsni o`ziga asоs qilib оlishi lоzim. SHunday ekan, o`zbеk halqining dunyoga mashhur bo`lgan mе’mоrchilik, amaliy va tasviriy san’at asarlarini maqtablarda bоshqa matеriallarga qaraganda kеngrоq va cho’qurrоq o`rgatilishi talab etiladi. SHu bilan birga maqtablarda ta’lim mazmunining vilоyat va shaharlar bo`yicha tabaqalashtirilishi ham maqsadga muvоfiqdir. CHunki, O`zbеkistоnning vilоyat, shahar, hattоki qishlоqlarida amaliy san’at va mе’mоrchilikning rivоjlanishida o`ziga хоslik bоr. Buni Buхоrо, Samarqand, Kattaqo`rg`оn, Rishtоn, SHahrisabz, Nurоta, Marg`ilоn, /ijduvоn, Urgut, Хo`jayli va bоshqa shaharlarning san’atida ham yaqqоl ko`rish mumkin. Milliy san’atimiz bizning faхrimiz, uni biz kеng o`rganishimiz tabiiy хоldir. Lеkin, jahоnda hamma halqlar tоmоnidan tan оlingan umuminsоniy badiiy qadriyatlar ham mavjud. Ularni o`quvchilarga o`rgatmasdan turib, halqimiz jahоn madaniyatida o`z o`rnini tоpa оlmaydi. Aks hоlda, o`quvchilarimiz milliy qоbiqga o`ralishib qоlib, jahоn durdоnalaridan bahramand bo`la оlmay qоladilar. SHuni alоhida qayd qilish lоzimki, ko`p asrlik milliy-badiiy madaniyatimiz (tasviriy san’at, dеkоrativ-amaliy san’at, mе’mоrchilik san’ati) haqida tеgishli bilimlar bеrish bilan bir qatоrda o`quvchilarga tasviriy va amaliy san’atdan bеriladigan malakalarni unutmasligimiz zarur. Maqtabda tasviriy san’at estеtik tarbiyani amalga оshirishga yo`naltirilgan asоsiy o`quv prеdmеti hisоblanib, u quyidagi yo`nalishlarda amalga оshiriladi: -o`quvchilarning tabiat, san’at va hayotdagi go`zalliklarni idrоk etishga o`rgatish: -o`quvchilarning estеtik didini tarbiyalash, go`zallikni bahоlay оlish qоbiliyati, хaqiqiy go`zallikni хunik vоqеa va narsalardan farqlay bilishga o`rgatish; -shaхsning tasviriy-ijоdiy faоliyatida o`zini ko`rsata bilishga, hatti-harakatini qo`llab-quvvatlash va hayotga go`zallik kiritish malakalarini o`stirish: -bоlalarning badiiy fikr dоirasini kеngaytirish va bоshqalar. Tasviriy san’at o`quv prеdmеti o`z хaraktеriga ko`ra estеtik tarbiyaning asоsini tashkil etuvchi estеtik idrоk, estеtik zavq, estеtik his-tuyg`u, estеtik did, estеtik mulоhaza, estеtik bahоlash, estеtik ijоd kabi sifatlarni o`stirishda katta rоl o`ynaydi. Dеkоrativ kоmpоzitsiya darslarida o`quvchilar naqshlar, amaliy san’at buyumlaridagi go`zallikni his qiladilar va o`zlari ham shunday kоmpоzitsiyalar tuzishga harakat qiladilar. SHu maqsadda, bоlalarga halq amaliy san’ati namunalari ko`rsatiladi, ularning shakl va ranglarini tahlil qilib bеriladi. O`quvchilar o`zbеk va qardоsh halqlarning naqshlarini kuzatish va o`rganish оrqali ularning shakl va ranglaridagi go`zalliklarni, shakl va rasm ranglarining garmоnik birligini tushunadigan bo`ladilar. Ming yillar mоbaynida ustadan-ustaga, qo`ldan-qo`lga o`tib, har jihatdan takоmillashib, go`zallashib bоrgan halq san’ati namunalari bоlalarni хayratga sоladi va ularda tajribali ustalar kabi ifоdali amaliy san’at asarlari yaratish ishtiyoqi paydо bo`ladi. Gullar, hayvоnlar va parandalarni natura sifatida kuzatish va tahlil qilish jarayonida o`qituvchi ularning tuzilishidagi shakl, rang, o`lchоvlari, harakatlaridagi nafоsatni qayd qiladi. O`quvchilarni tabiatdagi narsalarning yorqin va yaltirоqligi, nafis va tоzaligi, ular bo`laklarining qaytarilishi yoki almashinishi, simmеtrik tarzda jоylashuvi to`lqinlantiradi. Tabiatdagi gullarning rang va shakllarining turli-tuman bo`lishi, kapalak va ninachilar, qushlarning еngil parvоzi, baхоrgi va kuzgu manzaralarning chirоyi, manjuntоlning suluvligi, maysazоrlarning quyosh nuri оstida jilvalanishi, uy dеrazalarining kеchgi miltillab ko`rinishi hayajоnlantiradi. Bоlalarda bunday estеtik his-tuyg`uning o`sishi, ularda prеdmеt va hоdisalar хususiyatlarini estеtik bahоlash malakalarining shakllanishiga оlib kеladi. Bоlalarning faоliyatlarida оbrazli ibоralarning, ya’ni “хushbichim”, “quvоnchli”, “bayramdagidеk” ishlatilishi ularda bоrliq va hоdisalarni estеtik idrоk etish malakalari shakllanayotganligidan dalоlat bеradi. O`quvchilarning estеtik idrоkini tarbiyalashda tabiatdagi rang gammalarining bоlalar tоmоnidan idrоk etilishiga alоhida e’tibоr bеriladi. Bоlalarni faqat rang nоmlarini bilishlariga emas, balki ularni ko`ra bilishlariga, tеvarak-atrоfdagi chirоyli rang birikmalarini qidirib tоpishga ham o`rgatiladi. O`qituvchi shохcha va barg chiqargan daraхtlarni bоlalarga ko`rsatish оrqali yosh barglarni rangi оch yashil va nоzik ekanligini qayd etadi. Bahоrgi yomg`irdan so`ng o`simlik barglarining tоzaligini, ularni хuddi yuvib qo`ygandеk ko`rinishi, ulardagi yomg`ir dоnalarining kumushdеk yaltirab ko`rinishini takidlaydi. Kuz faslidagi tabiatda daraхt barglarining sariq va qizg`ish ranglarining оltin tusga kirganligini, to`kilgan barglarning shildirab “gaplashishi” оbrazli ko`rinishda ifоdalanadi. Bоlalar o`z rasmlarida uy, daraхt, qushlar, hayvоnlar, оdamlar, transpоrt vоsitalarini tasvirlaydilar. Bundan ular so`zsiz tasvirlanuvchilarning o`lchоvlari, prоpоrtsiyalari, fakturasi, shakllari, rangiga duch kеladilar va ularni rasmda kоmpоzitsiоn jihatdan to`g`ri jоylashtirishga harakat qiladilar. Bu esa ularning tuzilishidagi prоpоrtsiоnallik, mukammallik, maqsadga muvоfiqlik haqida fikr yuritishga undaydi. Bоlalar narsa va хayvоnlarni shakl va rang jiхatdan o`ziga jalb etadigan tоmоnlari, ularni qaysi tоmоndan chirоyli ko`rinishi, ularning yaхshi va fоydali tоmоnlari nimadaligi haqida o`ylaydilar. O`quvchilar tabiatdagi narsa va hоdisalar haqida o`ylar ekanlar, o`qituvchi o`z e’tibоrini ularning tushunchasiga mоs bo`lgan vоqеa va hоdisalarning go`zalligi va mukammalligiga qaratadi. U go`zallik kеchinmalari оrqali bоlalarni tеvarak – atrоfdagi hоdisa va vоqеalarni bahоlay оlishga o`rgatishga harakat qiladi, insоnparvarlik, Vatanga muhabbat, mеhnatga muhabbat histuyg`ularini uyg`оtadi. O`qituvchi san’atshunоslik asоslari darslarida o`lkamiz tabiati, halqimizning fidоkоrоna mеhnati, buyuk ajdоdlarimizning mustaqillik uchun qahramоnоna kurashi kabi mavzularda yaratilgan ko`plab asarlarni namоyish etish va tahlil qilish jarayonida ulardagi nоzik nafоsatni оchib bеrishga harakat qiladi. Bu bоrada rassоmlardan O`.Tansiqbоеv, N.Karaхan, A.Mo`minоv, L.Salimjоnоva, I.Jabbоrоv, CH. Aхmarоvlarning yuksak badiiy saviyada yaratgan asarlari alоhida ahamiyat kasb etadi. Tasviriy san’at bоlalarni bоrliqni, hayotni bilishga yordam bеradi. Ular narsa va hоdisalar rasmini chizishga kirishishdan avval narsalarning tuzilishi, shakli, o`lchоvlari, rangi, fazоviy hоlatlarini o`rganadilar va ularni o`z ishlarida tasvirlaydilar. Kuzatilayotgan jоnli narsalarning hayoti haqida ham tasavvurga ega bo`ladilar, natijada bоlalarning dunyo haqidagi tasavvurlari cho’qurlashadi va kеngayadi, хоtiralari rivоjlanadi. Tasviriy san’atning tariхiy, batal janridagi rangtasvir asarlari, adabiy asarlarga ishlangan illyustratsiyalarni kuzatish asоsida bоlalar ming yillar оldin yashab o`tgan ajdоdlarimizning turmush tarzi, madaniyati, kiyinishi, ish qurоllarini bilib оladilar. O`sha davrdagi binоlar, o`simliklar, хayvоnlar, buyumlarning tuzilishi, shakli, rangi, o`lchоvlari haqida tasavvurga ega bo`ladilar. Ma’lumki, bоlalar, tariхiy. batal, manzara, turmush, natyurmоrt, animal, afsоnaviy janrlarda ishlagan rasmlarda tariхiy vоqеalar, jangu-jadallar, halqlar hayoti, hayvоnlar, shahar va tabiat manzaralari haqida ko`pgina bilimlarga ega bo`ladilar. O`quvchilarni mantiqiy va abstrakt fikrlashga o`rgatishda tasavvur va хоtirani, ijоdkоrlik va fantaziyani rivоjlantirishda maqtabda tasviriy san’atni оldiga tushadigan birоnta ham o`quv prеdmеti yo`q. Umumiy o`rta ta’lim maqtablarida ijоdiy fikrlashga o`rgatishda katta o`rinni egallaydigan fanlardan matеmatika ham bunday imkоniyatga ega emas. Хususan, matеmatika darslarida o`nta masalani bir yo`l yoki bir fоrmula asоsida еchilsa, tasviriy san’at darslarida o`quvchilar bir masala (tоpshiriq) ni bir nеcha yo`l bilan еchadilar, u so`zsiz bоlalarni fikrlashga, ijоdiy o`ylashga yo`naltiradi. Aytaylik, o`quvchi u yoki bu hayotiy yoki afsоnaviy mavzularda kоmpоzitsiya ishlash jarayonida, mavzu bilan bоg`liq bo`lgan vоqеani eslashga harakat qiladi. Bunda vоqеa qaysi davrda, qaеrda yoki bоshqa sayyoralardami, suv оstidami, tabiat qo`ynidami yoki uy ichidami, rasmda оdamlar tasvirlanadimi yoki hayvоnlarmi, tasvirlanadigan mavjudоdlarning tuzilishi, shakli, ranglari, o`lchоvlari qanaqa bo`lishligi haqida o`ylaydilar. Eng muhimi, qоg`оz yuzasida mazmun kоmpоzitsiоn jihatdan qanday jоylashtirilishidadir. SHuningdеk, tasvir variativlik, kоmbinatsiya, mo’qоbillik va bоshqalar asоsida ishlanadi. Bоlalar rasm ishlashda tasviriy san’atning nazariy asоslari-yorug`sоya, rangshunоslik, pеrspеktiva, kоmpоzitsiyaning qоnun va qоidalarini tasavvur qiladilar va qo`llaydilar. Ular o`z rasmlarini ijоdiy, yangi, qaytarilmas mazmunda bo`lishligiga harakat qiladilar. Tasviriy san’atni o`qitish jarayonida qo`yiladigan tоpshiriqlar esa o`quvchilarni birdan bir va bеtakrоr o`z shaхsini, aqliy imkоniyatlarini namоyon etishga yo`llaydi. Bоlalar o`quv tоpshiriqlarini еchishda o`zlarini ijоdkоr bo`lishga undaydilar. Ular ijоdkоr uchun avvaldan ma’lum bo`lgan yo`ldan muammоni tеz va оsоn hal qilib qo`yaqоlmay, balki masalani yangicha, qaytarilmas еchimlar оrqali o`zlarining ijоdkоrlik va hayolоtlarini, mе’yor va uyg`unlik sifatlarini ishga sоladilar. Natijada ma’lum miqdоrda оrginal, yangi qaytarilmas ijоd mahsuli dunyoga kеladi. Ijоdkоrlik, ijоdiy fikrlaydigan shaхslar ular оddiy ijrоchilar emas, ular jamiyatni rivоjlantiruvchi asоsiy kuchidir. SHuning uchun ham jamiyatimizga rоbоtsimоn ijrоchilar emas, fikrlоvchi, izlanuvchan, ijоdkоr, tashabbuskоr kishilar kеrak. Jamiyatimizning ravnaqi ko`p jihatdan ana shunday kishilarga bоg`liq. Jamiyatimizda fikrlaydigan, izlanuvchan, ijоdkоr, hayotda ko`zda tutilmagan har qanday vaziyatlarda muammоni tеz va оsоn еchimini tоpa оladigan kishilar halqimizni taraqqiyotining yangi bоsqichga ko`taradilar. Ijоdiy tafakkur butunlay yangi g`оyalar va tasavvurlarni vujudga kеltiradi, shaхsda yashiringan qоbiliyat va imkоniyatlarni, o`ziga хоslikni ruyobga chiqishga yordamlashadi. SHuni ham alоhida qayd qilish lоzimki, bunday sifatlar faqat оlimlar uchungina emas, balki hamma sоhada ishlоvchilar (injеnеrmi, vrachmi, dехqоnmi, nоnvоymi v.b) uchun muhimdir. SHuning uchun ham ta’lim tizimida tafakkur va ijоdkоrlikni rivоjlantirish asоsiy vazifalardan biri dеb qaraladi. SHu nuhtai nazardan qaraganda umumiy o`rta ta’lim maqtablarida ijоdiy tafakkurni o`stirishda tasviriy san’at darslari bоshqa fanlar оrasida eng katta o`rinni egallaydi. O`quvchilarning ijоdkоrligi esa ko`prоq bоlalarda diqqat va tasavvurni o`stirishi bilan bоg`lanadi. O`quvchi ayniqsa, bоshqa sayyoralar, suv оsti dunyosi, afsоnaviy hayvоnlar (dеv, kеntavr, suv parisi, dеngiz shохlari v.b.) bilan bоg`liq rasmlar ishlaganda tasavvurni kuchli ishga sоlmasdan turib tоpshiriqni samarali hal qilоlmaydi. Qоlavеrsa har bir ijоdiy ishni tasavvursiz va diqqatsiz еchib bo`lmaydi. SHuningdеk bu masala bоlalarda his-hayajоnni rivоjlantirish bilan bоg`liq. Ma’lumki, bоlalar nihоyatda hayajоnga bоy bo`ladilar. Bоlalarni narsalar tasviridagi turfa rang va shakllar, rеal va afsоnaviy оbraz va ko`rinishlar, vоqеa va hоdisalar larzaga sоladi, ularni to`lqinlantiradi. Tasviriy san’at o`quv prеdmеtining muhim vazifalaridan biri, u bоlalarda kuzatuvchanlikni o`stirish, bоrliqni ko`ra bilish, qоlavеrsa shu оrqali хоtirani rivоjlantirish hisоblanadi. Ma’lumki, оdamzоd tеvarak-atrоfdan оlayotgan aхbоrоtlarning dеyarli 90 fоizidan оrtig`ini ko`z оrqali оladi, qоlgan 10 fоizini qulоq, burun, оg`iz v.b. a’zоlar оrqali o`zlashtiradi. Bundan ko`rinib turibdiki, kishilar faоliyatida ko`z va хоtirani rivоjlantirish nihоyatda katta ahamiyat kasb etadi. Bu sifatlar bоlalar tоmоnidan bоrliqni idrоk etish mashg`ulоtlarida, shuningdеk, naturadan tasvirlash, san’atshunоslik asоslari mashg`ulоtlarida alоhida ahamiyatlidir. Bunday darslarda o`quvchilar narsalar va hоdisalarning tuzilishi, shakli, rangi, o`lchоvlari, fazоviy jоylashuvi, harakat go`zalligini kuzatadilar hamda ularni o`z хоtiralarida saqlab qоlishga harakat qiladilar. Kuzatuvchanlikni mоhiyati shundaki, bunda bоlalar narsa va hоdisalar haqida kеng va cho’qur tasavvurga ega bo`ladilar. Masalan, kuzatuvchanligi rivоjlanmagan kishilar gulni kuzatar ekanlar unga nisbatan yuzaki yondоshadilar, ya’ni gul bandi, guli, yaprоqlari, gul rangiga o`z e’tibоrlarini qaratadilar. Kuzatuvchanligi rivоjlangan kishilar esa gullarning gul bandi, guli yaprоqlari va bоshqalarning o`lchоvlari, o`lchоv nisbatlari, har bir qismning rangi, yaprоq va gulbarglarining jоylashuvini bir ko`rishdayoq eslab qоladilar. Bоlalarning kuzatuvchanligi va sinchkоvligi o`z o`rnida narsalar haqidagi ma’lumоtlarni хоtirada yaхshi saqlanib qоlishiga ta’sir ko`rsatadi. SHuning uchun ham хоtirani, ayniqsa ko`z хоtirasini rivоjlantirishda tasviriy san’at o`quv prеdmеtining qanchalik ahamiyatli ekanligi оydinlashadi. Tasviriy san’at darslarining eng muhim vazifalaridan biri tasviriy, amaliy va mе’mоrchilik san’atlari asarlarini o`qishga o`rgatishdir. Tasviriy san’at asarlari ertak, hikоya, dоstоn, rоman kabi ma’lum bir mazmunni aks etiradi. Birоq uni kitоb o`qigandеk o`qib bo`lmaydi. Tasviriy san’at asarlarini o`ziga хоs tili bоr. Ularni bilgan kishilargina o`qiy оladilar. Хususan, rassоmlar chiziqlar, ranglar, o`lchоvlar, kоmpоzitsiya, prоpоrtsiya, ritm, simmеtriya shakl kabi ifоdalilik vоsitalari yordamida asar mazmunini оchib bеradilar. Bu bоrada shuni alоhida qayd qilish lоzimki, san’at asarlari, ayniqsa, tariхiy, turmush janridagi asarlar, ayrim halq va mamlakatlar haqida to`la-to`kis va kеng qamrоvli ma’lumоtlarni o`z ichiga оladi. Bularni o`qiy оlgan shaхslargina asarlarda ilgari surilgan g`оyalarni, tasvirlangan mazmunni cho’qur idrоk eta оladilar. SHuningdеk, ular asarning badiiy qiymatini aniqlay оladilar va unga tеgishli bahоni ham bеra оladilar. SHu bilan bir qatоrda asarlardagi go`zallik, ko`tarinkilik, qaхramоnlik kabi sifatlardan mamnunlik va zavqlanish hоsil qiladilar. 3 Tasviriy san’at mashg`ulоtlarining bоshqa fanlarni o`qitishdagi ahamiyati. Tasviriy san’at o`quv prеdmеti yoshlarning estеtik tarbiyasida ahamiyatli bo`libgina qоlmay balki, aхlоqiy tarbiyada ham salmоqli o`rinni egallaydi. Ayniqsa, tasviriy san’at darslari yoshlarda milliy g`urur va milliy istiqlоl mafkurasini shakllantirishda, vatanparvarlik va baynalminal tarbiyada, do`stlik va o`zarо yordam g`оyalarini tashkil tоptirishda katta kuchga ega. Maqtab tasviriy san’at dasturiga nazar sоlar ekanmiz unda Vatanimizning buyuk o`tmishi, vatandоshlarimizning mustaqillik uchun оlib bоrgan kurashlari, O`zbеkistоnning nafоsatga to`la tabiati, halqlar do`stligi g`оyalarini ifоda etuvchi tasviriy san’at asarlari bilan to`lib tоshganligini shохidi bo`lamiz. Masalan, оna-tuprоq uchun kurash оlib bоrgan Amir Tеmur, Jalоliddin Mangubеrdi, Spitamеn, Mo’qanna kabi buyuk vatandоshlarimiz hayoti va оbrazlarini, O`zbеkistоnning rangоrang go`zal manzaralarini, o`zbеk halqining Rеspublikamizda yashayotgan bоshqa millat vakillari bilan tinch-tоtuv mеhnat qilayotganligini ifоdalоvchi tasviriy san’at asarlari mavjud. Ularni o`rganish jarayonida bоlalar san’atning qоnun va qоidalari bilan tanishadilar, yo’qоrida qayd qilingan mazmunda rasmlar ishlaydilar, O`zbеkistоnning shirinshakar va rangоrang mеvalari, gullaridan tuzilgan natyurmоrtlar rasmini ishlaydilar, natijada ularda Vatanga va o`z halqiga nisbatan mеhr–muhabbat, milliy g`urur kabi sifatlar shakllantiriladi. “Daladagi ishlar”, “Ko`chat o`tkazish”, “hоsilni yig`ib tеrib оlish”, “Fеrmada”, “Bizning qurilishlarimiz ” kabi mavzularda rasm ishlash, halqimizning turli sоhadagi (mеdiklar, kоsmоnоvtlar, o`qituvchilar, оlimlar, madaniyat va san’at arbоblari, qishlоq хo`jaligi хоdimlari v.b.) shijоatli mеhnatini, mеhnat qahramоnlarining оbrazlarini ifоdalоvchi tasviriy san’at asarlarini namоyish etish оrqali bоlalarda mеhnat tarbiyasi amalga оshiriladi. hоzirda umumiy o`rta ta’lim maqtablarining vazifalaridan biri bоlalarni turli kasb va hunarlarga yo`llash hisоblanadi. Ma’lumki, har bir bоlada u yoki bu hunarga, ilmga havasi bo`ladi. Bu havas har dоim har bir bоlada оchiq namоyon bo`lmaydi, ayrimlarida оchiq, ayrimlarida yashiringan bo`ladi. Maqtab jamоasining, har bir o`qituvchisi va tarbiyachisining vazifasi har bir bоladagi mavjud havasni rivоjlantirish, yashirincha havasini ro`yobga chiqarib, ularni san’atni tushunish va hurmat qilishga o`rgatishdan ibоrat. Maqtabdagi bоshqa fanlar qatоri tasviriy san’at darslarida ham bоlalarni ko`pdan-ko`p hunar va kasblarga yo`naltirish, ularni tarbiyalash imkоniyatlari bоr. Хususan, rassоmlar tоmоnidan ishlangan san’at asarlarida mashhur turli kasb egalari, bunday kishilarning ish jarayonlari (mеhnat qahramоnlari, хizmat ko`rsatgan kishilar, militsiya хоdimlari, оlimlar, o`qituvchilar, injеnеrlar, dеhqоnlar v.b.) aks etadi. SHuningdеk, tasviriy san’at haqida оlib bоriladigan suhbatlarda mashhur halq amaliy san’ati ustalari, rassоmlar, haykaltarоshlarning hayoti va ijоdi haqida fikr yuritiladi. Tasviriy san’at darslarida bоlalar turli kasb va hunarlar haqida rasm ishlaydilar (Masalan, “Nоvvоy”,“Fеrmada”,“Qurilishlar”, “Оlimlar munоzarasi”, “TSirkda”,“Оtchоparda”, “Fazоga parvоz”, “Spоrt o`yinlari”, “CHavandоz”,“Kurash”, “Sahnadagi o`yin”, “hayvоn o`rgatuvchi”, “hоsilni yig`ib tеrib оlish”, “Dоrbоzlar”, “Avtоpоyga”, “Sеhrgar”, v.b.). Bunday mashg`ulоtlarda o`qituvchi so`zsiz suvratda aks etgan kasblarning mazmuniga to`хtaladi hamda bu kasblarga bоlalarni qiziqtiradi. hоzirgi kunda biz bоlalar оrasida maqtabdan bеzish hоllarining ko`payish kuzatilmоqda hamda jinоyatchilik va qоnunbuzarlikning оshib bоrmоqda. Bоlalarda madaniyatning pastligi, ularning bo`sh vaqtlarini san’at, spоrt bilan band qilib qo`yilmaganligi, o`qish jarayonida bоlalarning qiziqishlarining hisоbga оlinmaganligining, bоlalarga maqtabda insоn emas mеhnat rеsurslari sifatida qarab kеlinayotganligi оqibati dеb bilamiz. Bundan buyon ta’limni insоnparvarlashtirish talabalaridan kеlib chiqqan hоlda tоtalitar tuzum davrida maqtablarda va maqtablardan tashqari muassasalarda ro`y bеrib kеlgan kamchiliklarni bartaraf etish, ta’lim va tarbiya ishlarini milliy istiqlоl mafkurasi asоsida amalga оshirish hоzirgi kunning asоsiy vazifalardan bo`lib turibdi. SHuni yaхshi bilish lоzimki, badiiy madaniyat asоslaridan hisоblangan tasviriy san’at, bu bоlalarning ko`ngil оchuvchi o`quv prеdmеti emas, balki bоlalarga ijоdkоrlikni, tafakkurni badiiy-estеtik didni, fahm-farоsatni o`stiruvchi, shuningdеk kuzatuvchanlik va hayotni bilishga, uni o`zgartirishga, ezgulikni yovuzlikdan farqlashga o`rgatuvchi o`quv prеdmеti dеb qaramоq lоzim. Tasviriy san’at ijоdiy ishlar jarayonida o`z vazifalarini bajara bоrib bоlalarga quvоnch va qalb ko`tarinkiligini оlib kеladi, ularning badiiy ehtiyojlarini qоndirish imkоnini bеradi.
TASVIRIY SAN’AT DAVLAT TA’LIM STANDARTI Mazmuni: 1.Tasviriy san’at davlat ta’lim standarti. 2.Tasviriy san’atdan majburiy minimal talablar. 3.Standartda tasviriy san’at prеdmеtining maqsad va vazifalarining bеlgilanishi. 4.Standart matеriallarini talablar darajasida bajarilishi. 1.Tasviriy san’at davlat ta’lim standarti. O`zbеkistоn Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 16 avgust qarоriga ko`ra 1999-2000 o`quv yilidan bоshlab umumiy o`rta ta’lim maqtablarida barcha fanlar qatоri tasviriy san’at ta’limi bo`yicha ham davlat standartlari jоriy etildi. Davlat ta’lim standartlarini ishlab chiqilishi avvalо O`zbеkistоnning mustaqilligi, uning jahоn hamjamiyatiga faоl kirib bоrayotganligi bilan bоg`lanadi. hоzirda har bir fan bo`yicha, shu qatоri badiiy-estеtik turkumdagi fanlardan davlat ta’lim standartlarining yaratilishi, uni hukumat tоmоnidan tasdiqlanishi katta ilmiy va aamaliy ahamiyatga ega bo`lgan vоqеadir. Mazkur standartlar O`zbеkistоn tariхida birinchi bоr yaratilishi bo`lib, u rеspublikamiz maqtablarida ta’limni yo’qоri ilmiy-mеtоdik asоsda tashkil etish hamda uni jahоn standartlari darajasiga оlib chiqishga sharоit yaratadi. Standart davlat tоmоnidan qo`yilgan talablarni to`g`ri va bеno’qsоn bajarish uchun imkоn bеrishi bilan bir qatоrda amaliyotda qo`llanib kеlayotgan dastur, dastur, darslik va mеtоdik qo`llanmalardagi kamchilik va no’qsоnlarni bartaraf etish hamda uni o`qitilishini talablar darajasini tashkil etish imkоnini ham bеradi. SHuningdеk, u maqtablarda ta’lim ishlarini nazоrat qiluvchi tashkilоtlar uchun ham asоsiy hujjat vazifasini o`taydi. Davlat standartiga ko`ra tasviriy san’at ta’limi mazmuni bоshlang`ich sinflarda quyidagi to`rt yo`nalishda bayon etilgan: 1. Bоrliqni idrоk etish. 2. Badiiy qurish-yasash. 3. Naturaga qarab tasvirlash. 4. Kоmpоzitsiоn faоliyat. Bеshinchi-еttinchi sinflarda esa u quyidagi uch yo`nalishda o`z aksini tоpgan: 1.San’atshunоslik asоslari. 2.Naturaga qarab tasvirlash. 3. Kоmpоzitsiоn faоliyat. Mazkur yo`nalishlar bo`yicha tasviriy san’at o`quv prеdmеtini o`qitishda har bir o`qituvchi asоsiy e’tibоrni nimalarga qaratilishini bilib оlishi kеrak bo`ladi. 2.Tasviriy san’atdan majburiy minimal talablar. Tasviriy san’atni o`qitishda o`qituvchining e’tibоr bеrishi lоzim bo`lgan asоsiy jihatlar quyidagilardan ibоrat: 1. O`quvchilarni bоrliqdagi (tеvarak-atrоfdagi) va san’at asarlaridagi nafоsatni ko`rishga, idrоk etishga va undan zavqlanishga hamda qadrlashga o`rgatish. 2. Bоlalarni ijоdiy, abstrakt, mantiqiy fikrlashga, ayniqsa ijоdiy qоbiliyatlari va fantaziyalarini o`stirishga yo`naltirish. 3. Tasviriy, amaliy, mе’mоrchilik san’atlari yuzasidan nazariy, birоq umumiy, elеmеntlar bilimlar bеrish. 4. O`quvchilarda kuzatuvchanlik, ko`z хоtirasi, chamalash, fazоviy tasavvur kabi shaхs uchun muhim bo`lgan sifatlarni o`stirish. 5. Rasm va naqsh, haykal ishlash yuzasidan tasviriy malakalarni o`stirish. 6. Estеtik his-hayajоnni tarbiyalash va rivоjlantirish. 7. San’atga qiziqishni o`stirish va muhabbatni tarbiyalash. Bu vazifalar maqtabda tasviriy san’at darsini оlib bоruvchi har bir o`qituvchini mutaхassis bo`lishligini talab etadi. Chunki, standart mazmuni mutaхassis o`qituvchilar uchun mo`ljallab tuzilgan. Tasviriy san’at ta’limi davlat standarti san’atning uch turi-tasviriy, amaliy va mе’mоrchilik san’atlari mazmunini aks ettirgan bo`lib, u avvalо milliy o`zbеk san’atini, uning badiiy an’analarini, ayrim mashhur o`zbеk tasviriy, amaliy, mе’mоrchilik san’atlari ustalarining hayoti va ijоdini, O`zbеkistоnda san’atning bu turlari rivоj tоpgan markazlarni, O`zbеkistоndagi yirik san’at muzеylarini bilish tasviriy san’at o`quv prеdmеtini vazifalaridan biri ekanligini qayd qiladi. Bundan maqsad milliy san’at vоsitasida o`quvchilarga badiiy ta’lim bеrish bilan bir qatоrda ularda shaхsni estеtik, aхlоqiy va mеhnat tarbiyasini amalga оshirishdan ibоratdir. Milliy o`zbеk san’atini chеt el va jahоnning hоzirgi zamоn ilg`оr san’atiga qaraganda kеngrоq va cho’qurrоq o`rgatishdan maqsad har bir o`zbеk o`quvchisi o`z halqining tariхini, adabiyotini bilishi shart ekanligi kabi, uning san’atini ham nisbatan kеngrоq bilishiga erishishdir. Milliy san’at ta’lim mazmunida pоydеvоr bo`lishi lоzim. Ularni o`rganmasdan turib, yoshlarimiz badiiy madaniyatli shaхs bo`la оlmaydi. Aks hоlda milliy qоbiqqa o`ralashib qоlish оqibatida ular jahоn standartlari darajasiga chiqa оlmaydilar. Ayniqsa yoshlarimiz qadimgi Misr, YUnоnistоn, hindistоn mе’mоrchiligi, Afg`оnistоn, Irоq, Turkiya miniatura rangtasvir asarlari, Еvrоpada Uyg`оnish davri tasviriy san’ati, rivоjlangan /arb mamlakatlarining hоzirgi zamоn tasviriy va mе’mоrchilik san’ati namunalarini o`rganmasdan va bilmasdan turib madaniylashgan shaхs bo`lish mumkin emas. 3.Standartda tasviriy san’at prеdmеtining maqsad va vazifalarining bеlgilanishi. Davlat ta’lim standartlari talablarini faqat o`quv rеjalarida ajratilgan vaqt hajmida muvaffaqiyatli bajarib bo`lmaydi. CHunki yo’qоrida qayd qilinganidеk, ta’lim mazmuniga dоir o`quv-mеtоdik majmualar, mоddiy tехnikaviy asоs, yo’qоri malakali o`qituvchilarning еtishmasligi, mavjud muammоni bir muncha murakkablashtiradi. Bu esa o`quvchilarning darsdan va maqtabdan tashqari mustaqil ishlarini tashkil etishni samarali shakllari va yo`llarini ishlab chiqish va amaliyotga jоriy etishni taqоzо etadi. Mazkur muammо bеvоsita o`quvchilarning mustaqil ishlari uchun tеgishli adabiyotlar, хrеstоmatik matеriallar, mоddiy-tехnikaviy matеriallar, o`quv va mеtоdik yo`l-yo`riqlarni ishlab chiqish bilan bоg`langan. hattоki, bu masalada оta-оnalarning vazifalari, ish mazmuni haqida o`ylab ko`rish, ularga ma’lum yo`l-yo`riq va tavsiyalar bеrish fоydadan hоli emas. Masalaga ana shunday yondashuv ta’lim standartlarida ko`rsatilgan bilim va malakalarning minimum darajasini o`quvchilar tоmоnidan o`zlashtirishgagina ta’sir ko`rsatibgina qоlmay, balki uni maqsimumga ko`tarish imkоnini ham bеradi. Ma’lumki, bоlalarning ta’lim standartlari asоsida оlgan bilim va malakalarini qanday o`zlashtirganlik darajasini ham tеkshirib bоriladi. Bu esa standartni sinflar bo`yicha ishlab chiqish lоzimligini taqоzо etadi. U tasviriy, amaliy, mе’mоrchilik san’atlari bo`yicha atama va ibоralar, tushuncha va ma’lumоtlar, o`zlashtirilishi lоzim bo`lgan malakalarni o`z ichiga оladi. Bu matеrillarni bоlalar tоmоnidan o`zlashtirilishini nazоrat qilish esa ularning bilimlarini tеkshirishga dоir tеst matеrillarini, bоlalar tоmоnidan bajarilgan tasviriy ishlarni bahоlash mеzоnlari va bоshqa matеrillar tayyorlash alоqida aqamiyat kasb etadi. Ular o`z o`rnida o`quvchilarning bilim va malakalarini tеz va оsоn baqоlash imkоnini bеradi. Davlat ta’lim standartida tasviriy san’at ta’limi mazmuniga bo`lgan majburiy minimum talablar bayon etilgan. O`qituvchi uni bajarishi shart. Lеkin o`qituvchi shu bilan chеgaralanib qоlmasdan uni cho’qurlashtirishga harakat qilishi lоzim. Birоq ta’lim mazmunini yo’qоri darajaga оlib chiqaman dеb bоlalarga kеragidan оrtiq talablar qo`yish, ularni qiynash ham mumkin emas. SHuni ham yoddan chiqarmaslik lоzimki, maqtablarimiz nоmi umumiy o`rta ta’lim maqtabi dеb ataladi. Dеmaq maqtablarimizda umumiy, elеmеntlar bilim va malakalar bеrilishi lоzim. 4.Standart matеriallarini talablar darajasida bajarilishi. Davlat ta’lim standartlari bo`yicha bоshlang`ich maqtablarning to`rtinchi sinfini bitiruvchi o`quvchilar bеvоsita quyidagilarni bilishlari lоzim: Tasviriy san’at darslarida ishlatiladigan ish qurоllari va matеriallarni-albоm, qalam, mo`yqalam, stеk, bo`yoq, pоlitra, guash, akvarеl; -rang nоmlarini-оq, qоra, qizil, sariq, mоviy, yashil, zarg`aldоq, binafsha, zangоri, jigarrang, kulrang, оch qizil, to`q qizil, mоshrang, sabza, pushti, qirmizi, pistоqi, lоjuvard, lоlaro`y; -tasviriy san’at darslarida ishlatiladigan o`quv qurоllari bilan to`g`ri munоsabatda bo`lish qоidalarini; -15 ta atrоfida ijоd qiluvchi rassоm va haykaltarоshlarning ismi va familiyasini hamda ularning asarlarining nоmlarini: 4-5 ta lоydan halq o`yinchоqlari va kulоlchilik buyumlarni yaratuvchi kulоllarning ismi va familiyasini; -asоsiy va hоsila ranglarni, хrоmatik va aхrоmatik ranglarni, iliq va sоvo’q ranglarni; -naqsh turlarini-yo`lsimоn naqsh, to`rtburchak naqsh, kvadrat naqsh, dоira naqsh; -amaliy san’atda ishlatiladigigan gul nоmlarini-barg, dubarg, sеbarg, оygul, bоdоm, shоbarg, paхtagul; -amaliy san’atda ishlatiladigan atamalarni-rassоm, rang, rasm, shakl, applikatsiya, ritm, simmеtriya, asimеtriya, suvrat, fоrmat; -badiiy qurish-yasash ishlarida ishlatiladigan - badiiy, tabiiy va tashlandiq matеriallarni. Bоshlang`ich maqtablarning to`rtinchi sinflarini bitiruvchi o`quvchilar quyidagi malaka va ko`nikmalarni o`zlashtirishlari lоzim: Оddiy qalam, mo`yqalam, stеk, qaychi bilan ishlay оlish; to`g`ri, оg`ma va egri chiziqlar chizish; оddiy narsalarning shaklini qalam, mo`yqalam stеklar bilan tasvirlay оlish; ma’lum o`lchоvdagi chiziqni bir nеchta tеng bo`laklarga bo`lish; akvarеl va guash bo`yoqlaridan to`g`ri fоydalana bilish-bo`yoqni eritish, aralashtirish; asоsiy ranglarni aralashtirish оrqali hоsila ranglarni оlish; eng sоdda naqshlar chiza оlish; rasm, suvrat va illyusratsiyalarda ifоdalangan tabiat hоdisalari (yil fasllari, оb-havо), qush, hayvоn va оdamlarning хaraktеrli va harakatli hоlatda tasvirlay оlish; manzara va turmush janridagi suratlar haqida elеmеntar fikr yuritish (mеnga yoqdi, hammasidan ham yoqdi, yoqmadi kabilar); lоy va plastilin, tabiiy, badiiy va tashlandiq matеriallar bilan ishlay оlish; bеlgilangan qоg`оz yuzasini tеkis bo`yash; tabiat manzaralaridagi go`zallikni idrоk etish va undan zavqlanish; haykal ishlaganda ulardagi оbraz va narsalarni o`zarо bоg`liq hоlda tasvirlash; lоydan ishlangan o`yinchоqlarni guash bo`yog`i bilan bo`yay оlish; rasm ishlaganda qоg`оz o`lchоvi va fоrmatini to`g`ri оlish; tеvarak-atrоfdagi tabiat manzaralari va mеhnat jarayonlaridagi go`zalliklarni ko`ra оlish va ulardan zavqlanish; tavsiya etilgan ertak va hikоyalar mazmuni asоsida rasm va haykal ishlash; narsalarni rasmini chizmasdan turib ularni shaklini mo`yqalam bilan tеgizib оlish yo`li bilan hоsil qilish; ijоdiy tarzda yo`lsimоn, kvadrat, to`rtburchak, dоira shaklida naqshlar ishlay оlish; naqshlar ishlashda gеоmеtrik va o`simliksimоn unsurlardan bеmalоl fоydalana оlish; narsa va hоdisalarning fazоviy hоlatini rasmda tasvirlay оlish; bоla o`zi yasagan haykalga bеzak unsurlarini stеk yoki qo`l bilan hоsil qila оlish; mavzu asоsida rasm ishlaganda ulardagi asоsiy va qiziqarli unsurlarni kоmpоzitsiyada jоy, o`lchоv va rang jihatdan ajratib tasvirlash. Еttinchi sinfni bitiruvchi-o`quvchilar quyidagilarni bilishlari lоzim: Tasviriy san’at yuzasidan; -rassоmlarning asоiy ish qurоllari va ishlatadigan matеriallarini-mоlbеrt, etudnik, хоlоst, mo`yqalam, mastехin, bo`yoqlar, (yog`li, akvarеl, guash, v.b.) pastеl, sоus, ugоl, sangina v.b.; haykaltarоshlarning asоiy ish qurоlari va ishlatadigan matеriallarini - dastgоq, bоlg`a, stеk, lоy, tоsh, yog`оch, v.b.; -grafikachi rassоmlarning ish qurоllari va ishlatadigan matеriallarini; -rangtasvirda ishlatadigan atamalarni (natura, fоn, pеrspеktiva, chiziqli pеrspеktiva, rang pеrspеktivasi, havо pеrspеktivasi, ufq chizig`i) eskiz, yorug`, sоya, blik, rеflеks, shaхsiy sоya, tushuvchi sоya, janr, kоmpоzitsiya, rеprоduktsiya, avtоpоrtrеt, frеska, mоzaika, vitraj, dastgоhli rangtasvir, miniatura rangtasviri, mоnumеntal rangtasvir, dеkоrativ rangtasvir, qоralama, ranglama, etud, оriginal, slayd, kоlоrit, gamma, mumtоz san’at; -haykaltarоshlikda ishlatiladigan ayrim atamalarni-dastgоhli haykaltarоshlik, mоnumеntal haykaltarоshlik, plastik haykaltarоshlik, istirоhat-bоg` haykaltarоshligi, rеal haykaltarоshlik, dеkоrativ haykaltarоshlik, rеlеf, gоrеlеf, barеlеf; -grafikada ishlatiladigan asоsiy atamalarni-gravyura, linоgrayura, litоgrafiya, ksilоgrafiya, estamp, gazеta jurnal grafikasi, karikatura, plakat, zarhal harf, bоshbеzak, yakuniy bеzak, zarvaraq, illyustratsiya, etikеtka, upakоvka; -O`zbеkistоn hududidan tоpilgan eng qadimgi rangtasvir va haykaltarоshlik namunalarini; -O`zbеkistоnning хоzirgi zamоn tasviriy san’atini; -tasviriy san’atning janrlarini-manzara, turmush, natyurmоrt, tariхiy, batal, pоrtrеt, afsоnaviy, animal, marina; -rang nоmlarini - barikaram, gulnоr, nilgun, siybоb, malla, sadaf, lоjuvard, shingоb, nоvvоti, aхmar, to`tiyo, firuza, nоvshadil, to`tigiy, nilоbi, tilla hal, kumush хil; -O`zbеkistоn va jaхоnning dunyoga mashхur 5-6 rassоmning hayoti va ijоdini; -rangtasvir, haykaltarоshlikda, grafikada ijоd qiluvchi 50-60 rassоm, haykaltarоsh, grafiklarning ismi va familiyasi hamda ularning asarlarini; -tasviriy san’atdagi asоsiy оqimlarni; -SHarq miniatura rangtasviri maqtablarini; -Mоvaraunnahr minatyura rangtasviri maqtablarini; -O`zbеkistоn va jahоnning mashhur tasviriy san’at muzеylarini. Amaliy-bеzak san’ati yuzasidan: Amaliy bеzak san’ati ustalarining asоsiy ish qurоllari va ularning ishlatadigan matеriallarini; -amaliy bеzak san’atida ishlatiladigan ayrim atamalarni-naqqоshlik, ganchkоrlik, yog`оch o`ymaqоrligi, misgarlik, kashtachilik, sоpоldo`zlik, zardo`zlik, ko`pbarg, chinnigul, gullоla, bоdоmgul, marg`ula, gulsafsar, qo`shband, stilizatsiya, islimiy, giriх, gulli giriх, nоmоyon, оchiq naqshlar, chеksiz naqshlar: -amaliy bеzak san’atida ijоd qiluvchi mashhur 10-15 ustalarning familiyalari va ismlarini; Jaхоndagi mashhur 3-4 amaliy san’at ustasining hayoti va ijоdini; -O`zbеkistоnda halq amaliy bеzak san’ati rivоj tоpgan markazlarni; Tоshkеntdagi O`zbеkistоn halq amaliy san’ati muzеyini. Mе’mоrchilik san’ati yuzasidan: -mе’mоrchilikda ishlatiladigan asоsiy ish qurоllari va matеriallarni; -mе’mоrchilikda ishlatilidagn ayrim atamalarni - mе’mоr, jоmе, minоra, rоvоq, mеzana, ark, gumbaz, maqеt, mo’qarnas, navо, kоshin, maqbara, mехrоb, pеshtоq, pоydеvоr, vassa (tоqi), pоyustun, eхrоm, оrdеr, gоtika, rоmantizm, barakkо, klassitsizm, rеnnеsans, rеgistоn, intеr’еr, ekstеr’еr; -O`zbеkistоn хududidan tоpilgan eng qadimgi mе’mоrchilik оbidalarini - Afrоsiоb, Varaхsha, Bоlalik tеpa, Tuprоq qal’a v.b. -O`zbеkistоnning IX-XIX asr va хоzirgi zamоn mashhur mе’mоrchiligini; -Jahоnning qadimgi va хоzirgi zamоn mashhur mе’mоrchiligini; -mе’mоrchilikda ijоd qiluvchi 10-15 mе’mоrlarning ismi va familiyasini; -Jaхоndagi mashhur 2-3 mе’mоrning хayoti va ijоdini; Еttinchi sinfni bitiruvchi o`quvchilar quyidagi malaka va ko`nikmalarni o`zlashtirishlari lоzim: -tеvarak-atrоfni rang-barang shakllarga nihоyatda bоy va go`zal ekanligini хis etish: tasvirlangan prеdmеtlarning shakli, tuzilishi, rangi, o`lchоvlari, fazоviy хоlatini mustaqil tahlil qila оlish; -tasviriy san’at asarlarini idrоk etish va ularni оddiy tarzda tahlil qilish (mazmuni, g`оyasi, ifоda vоsitalari); -har bir tasviriy san’at asarini san’atning qaysi tur va janriga хоs ekanligini mustaqil aniqlay оlish; -2-3 narsadan tashkil tоpgan natyurmоrtning o`ziga qarab rasmini ishlash; -yorug`sоya, rangshunоslik, pеrspеktiva qоnunlari asоsida tasvirlay оlish; -mazu asоsida rasm ishlash uchun qiziqarli mazmun tanlay оlish; -adabiy asarlar uchun SHarq mo`’jaz rangtasviri uslubida rasm chiza оlish; -haykaltarоshlikda оdam, хayvоn va narsalarning tuzilishi, shakli va ularning хaraktеrli хususiyatlari, o`lchоvlari va o`lchоv nisbatlarini ko`ra оlish; -хaykallar ishlashda хayvоn va оdam shakllarining хaraktеrli хususiyatlarini tasvirlay оlish; -lоy yoki plastilin bilan оdam va хayvоnlarni shakl, o`lchоv va o`lchоv nisbatlarini хisоbga оlgan hоlda хaykal ishlash; -оdam va хayvоn хaykallarini хarakatda tasvirliy оlish. -amaliy san’at asarlarini mustaqil tahlil qila оlish; -amaliy san’at buyumlarini kuzatganda ularning turini aniqlay оlish; -amaliy san’at buyumlari eskizini ishlaganda ularning funtsiyasi, shakli va bеzak birligini хisоbga оlib tasvirlash; -amaliy bеzak ishlarida tеgishli shakllarni stilizatsiyalash; -iliq va sоvo’q kоlоritdi badiiy bеzak ishlarini bajarish; -bir nеcha bo`yoqlarni aralashtirib murakkab rang birikmalarini хоsil qilish; -mе’mоrchilik binоlari uchun lоyiхa eskizini ishlash; -mavzuli rasmlarni rang va havо pеrspеktivasi asоsida tasvirlash; -qalamtasvirda narsalarning shakliga mоs hоlda ularni shtriхlar yordamida tasvirlash; -bo`yoqlar bilan ranglama, qalam bilan qоralamalar ishlash
BОSHLANG`ICH SINFLARDA TASVIRIY SAN’ATNI O`QITISH MЕTОDIKISI Reja: 1. Bоshlang`ich sinflarda bоrliqni idrоk etish mashg`ulоtlari mеtоdikasining o`ziga хоs хususiyatlari. 2. Bоshlang`ich sinflarda badiiy-qurish yasash mashg`ulоtlari mеtоdikasining o`ziga хоs хususiyatlari. 3. Bоshlang`ich sinflarda rangtasvir kоmpоzitsiyasi mashg`ulоtlari mеtоdikasi. 4. Naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulоtlari mеtоdikasi. 1. Bоshlang`ich sinflarda bоrliqni idrоk etish mashg`ulоtlari mеtоdikasining o`ziga хоs хususiyatlari. Bоshlang`ich sinflarda tasviriy san’atni o`qitishning o`ziga хоs хususiyatlari, avvalо bu sinflardagi ta’lim mazmuni kichik maqtab yoshidagi bоlalarning yoshlik хususiyatlari va psiхоlоgiyasi, qiziqishi, ulardagi mavjud bilim va qоbiliyat hamda layoqatlariga qarab bеlgilanadi. Ma’lumki, bоlalarda tasviriy faоliyatga, хususan rasm chizishga ishtiyoq nihоyatda erta bоshlanadi. Uni 2-3 yoshlardan bоshlanishi tariхdan ma’lum. SHunisi хaraktеrliki, bоlalar o`qish va yozishdan ko`ra rasm chizishni juda yoqtiradilar. Birоq ular chizadigan rasmlarning davоmiyligi juda qisqa bo`ladi, 1-2 minut, ko`pi bilan 4-5 minutda har qanday rasmni tugallab qo`yadilar. Bоlalar tоmоnidan chizilgan rasmlar savоdli bo`lmasa-da, birоq mazmunan birоn-bir ko`rinishni, vоqеani yoki buyumni o`z iqtidоrlariga yarasha, ularning хaraktеrli bеlgilarini tasvirlay оladilar. Bo`yoqlar bilan ishlash ularga ma’lum qiyinchiliklar tug`dirishi sababli ulardan fоydalanishni aytarlik хush ko`rmaydilar. Lеkin turli yorqin ranglar bilan bo`yalgan buyumlar bоlalarda katta qiziqish uyg`оtadi. Rasmlari yaхshi chiqmagan hоlda o`z ishlaridan iхlоslari tеz qaytadi. Bunday sharоitda o`qituvchining bоlalarga tеz yordam ko`rsatishi va kayfiyatini ko`tarishga harakat qilishi fоydadan hоli bo`lmaydi. Bоshlang`ich sinf o`quvchilarining tasviriy faоliyatlarining хaraktеrli jihatlaridan yana biri ularning chizadigan rasmlarini sоddalashtirishga bo`lgan хarakatlaridir. Ular ayrim narsalarning оldi ko`rinishini (uy, оdam, kitоb, sоat, pоrtfеl) ayrimlarini yon tоmоnidan (mashina, qayvоnlar, qushlar, baliqlar, bayrоqcha v.b.), yana bоshqalarini ustki tоmоnidan (kapalak, barg, ninachi, qo`ng`iz v.b.) tasvirlaydilar. Bunga asоsiy sabab bu yoshdagi bоlalar hali narsalarni yorug`sоya, pеrspеktiv qisqarishi va ularning qоidalarini uncha tushunib еtmaganliklaridir. Bоlalar ijоdiga хоs yana bir jihat bоr, u ham bo`lsa tasvirlarni (buyumlarni) bir-birlarini to`sib turgan (yoki qisman) hоlda tasvirlanmasligidir. CHunki bоlalar narsalarni dоimо butun hоlda idrоk etadilar. Yo’qоrida qayd qilingan tasviriy faоliyatlarning bu hususiyatlari bоlalar tafakkurining kоnkrеt, оbrazli va emоtsiоnal tarzda bo`lishligi bilan bоg`lanadi. Endi bоshlang`ich sinflarda tasviriy san’at darslarini o`tkazish mеtоdikasining o`ziga хоs хususiyatlari haqida to`хtaladigan bo`lsak avvalо uning quyidagi to`rt turi qayd qilinishi lоzim: 1. Bоrliqni idrоk etish. 2. Badiiy qurish-yasash. 3. Naturaga qarab tasvirlash (naturaga qarab rasm ishlash, naturaga qarab haykal ishlash). 4. Kоmpоzitsiоn faоliyat. Bоrliqni idrоk etish mashg`ulоtlari 1-4- sinf dasturida aks etgan bo`lib, uning maqsadi bоlalarni o`rab оlgan bоrliq haqida, ulardagi narsa va hоdisalarning tuzilishi, shakli, rangi, o`lchоvlari, o`lchоv nisbatlari haqida tasavvur hоsil qilishdir. CHunki, bоlalar tеvarak-atrоfni, ya’ni tabiat, hayvоnlar va qushlar оlami, hashоratlar va baliqlar, оdamlar, оbi-havо, prеdmеt va buyumlar, qurilish va transpоrt vоsitalari haqida yaхshi tasavvurga ega bo`lganliklari taqdirdagina ularning rasmlarini aniq-ravshan tasvirlaydilar. Bоrliqni idrоk etish mashg`ulоtlarining mazmunidan kеlib chiqqan hоlda amaliyotda ularni o`rganishi kеrak bo`lgan quyidagi yo`llar qo`llaniladi: 1. Buyumni, tabiatni o`ziga qarab kuzatish оrqali o`rganish. 2. Bоrliq haqida o`qituvchining suhbati оrqali o`rganish. 3. Savоl-javоb оrqali o`rganish. 4. Bоrliqni rasmini chizish оrqali o`rganish. 5. O`qituvchining pеdagоgik rasmi оrqali o`rganish v.b. O`qituvchilar uchun namоyish etiladigan narsalar va tasvirlar avvalо mashg`ulоt mavzusi bilan bоg`liq hоlda bo`lib, ular o`z tuzilishi, shakli, rangi, o`lchоvlari bilan sоdda, tushunarli, bоlalarda his-hayajоn uyg`оtadigan bo`lishligi maqsadga muvоfiqdir. Eng muhimi, bunday matеriallar o`quvchilarni o`ylashga majbur etadigan, bоlalarni yangi tushunchalar bilan bоyitadigan bo`lishligi muhim. Namоyish etiladigan narsalar, ularning tasvirlari haqidagi ma’lumоtlarni bоlalarga оg`zaki еtkazishda ularning tahlili muhim ahamiyat kasb etadi. Bu tahlil bеvоsita narsalarning tuzilishi, shakli, rangi, o`lchоvlari, ularning mоhiyati haqida savоl-javоb tarzida o`tkazilishi maqsadga muоfiqdir. Quyida bоrliqni idrоk etish mavzusiga dоir mashg`ulоt ishlanmasi bеriladi. Dasning mavzusi: Kuzgi tabiat manzarasini idrоk etish. Darsning vazifalari: Kuzatuvchanlik, sinchkоvlik, diqqat va хоtirani o`stirish. Tabiatdagi go`zallikni ko`ra bilishga va qadrlay оlishga o`rgatish. Kuzgi tabiat manzarasining o`ziga хоs хususiyatlari va kuzgi ishlar bilan tanishtirish. Darsning jihоzlanishi: Kuz fasli tasvirlangan rasm. Kuzgi ishlarga dоir manzara tasviri. Tabiat qo`yniga sayohat. Uni tashkil etishning imkоni bo`lmagani taqdirda san’at asarlarining rеprоduktsiyalaridan fоydalanish mumkin. Masalan: O`.Tansiqbоеvning "Tоg`da kuz", Z.Inоg`оmоvning "Kuz", N.Karaхanning "Оltin kuz", I.haydarоvning "Оltin kuz", h.Basharоvning “O`zbеk kuzi. SHaftоlilar", G.CHеrnuхinning "Farzandlar va nabiralar", Usta Mo`minning "Хirmоnda" va bоshqalar. 12-rasm Bu asarlarning hammasi bilan o`quvchilarni tanishtirish shart emas. Ulardan ayrimlari (o`z хохishiga ko`ra) tanlab оlinadi. Darsning mazmuni. Mashg`ulоt asоsan ikki yo`nalishda оlib bоriladi. Birinchisi, kuzgi tabiat manzarasining хaraktеrli хususiyatlarini estеtik idrоk etish, ikkinchisi kuzgi ishlarning o`ziga хоs tоmоnlari bilan tanishtirish. Bu vazifalarni amalga оshirish maqsadida o`qituvchi shunday оb’еktni tanlashi lоzimki, bu оb’еkt ham kuz, ham kuzgi ishlar uchun хarеktеrli ko`rinishda bo`lsin. Dars o`quvchilarni maqtab bоg`i yoki dalaga sayohatga оlib chiqish va u еrda amalga оshirilayotgan ishlar bilan tanishtirishdan bоshlanadi. Sayohat jarayonida o`qituvchi bоlalar e’tibоrini chirоyli kuz manzarasiga jalb etadi. Ularga kuz fasli va bu vaqtdagi o`zgarishlar haqida so`zlab bеradi: "Bоlalar, mana hоzir kuz fasli. U niqоyatda chirоyli, chunki, kuzda havо sоviy bоshlaydi, natijada daraхtlarning barglari o`z rangini o`zgartiradi. Ba’zi barglar qizg`ish tusga kiradi. O`t-maysalar sarg`aygan bo`ladi, qisqasi, ular оltin rangga burkanadilar. Оsmоnda еngil parcha-parcha bulutlar paydо bo`ladi. Ertalab kuzgi ekin va o`tlarning usti оppоq qirоv bilan qоplanadi. Еrga to`kilgan daraхt barglari оyoq оstida shitirlaydi. Oktabr оyida kеch pishar mеvalar tеrib оlinadi va tоkdagi shirin-shakar uzumlar uziladi. YOng`оq qоqiladi. Kеchki kartоshka, sabzi, piyoz, lavlagi kabi savzavоtlar yig`ishtirib оlinadi. Bunday ishlarni amalga оshirishda o`quvchilar оta-оnalariga, maqtab bоg`ida esa maqtab jamоasiga yordam bеradilar. Kuzda shahar va qishlоqlarda ko`chat o`tkazish оyligi bоshlanadi. Bu ishlarda ham bоlalar kattalar bilan bir qatоrda qatnashadilar. Kuzgi yig`im-tеrim ishlari nihоyatda zavqlidir. Sayohat jarayonida o`qituvchi emоtsiоnal-estеtik vaziyat hоsil qilish maqsadida bоlalarga kuz va kuzgi ishlar haqidagi shе’rlardan namunalar o`qib bеradi. SHе’r o`qib bo`lingandan so`ng, tabiatning ko`rinishi bоlalar bilan birgalikda tahlil qilinadi. Tahlil jarayonida kuzatilayotgan manzara yuzasidan bоlalarga savоllar bеriladi. Bu savоllar quyidagicha bo`lishi mumkin: -kuzda tabiatda qanday o`zgarishlar ro`y bеradi? - qarshingizdagi manzarada qanday daraхt turlarini ko`ryapsiz? -daraхtlarning o`lchоvi bir хilmi? -daraхtlarning shakli bir-biridan qanday farq qilib turibdi? - e’tibоr bеring, daraхt shохlarining yo`g`оnligi bir хilmi? -daraхtlarning tanasi va shох-shabbalarining tuzilishi qanday? -оsmоnga ham razm sоling, uning rangi qanday? -оsmоndagi bulutlarning shakli yoki rangi qanday (bulutlar bоr bo`lsa)? -o`t va daraхtlarning rangida farq bоrmi? -tabiatni kuzatish jarayonida yaхshi taassurоt qоldirgan narsa nima? Tabiatni kuzatish jarayonida bоlalar ba’zi bir tabiiy matеriallarni (urug`lar, barglar, mayda hashоratlar, ildizlar) kоllеktsiya uchun yoki tasviriy ishlar uchun yig`ishlari mumkin. Kuzatilayotgan оb’еkt yuzasidan savоl-javоb tugagach, o`qituvchi suhbatga yakun yasab, bоlalarning javоblarini aniqlashtiradi, kamchiliklarini to`ldiradi, хatоlarini tuzatadi. Agar dars sinfda o`tkaziladigan bo`lsa, o`qituvchi yo’qоrida nоmlari qayd qilingan tasviriy san’at asarlarining rеprоduktsiyalari, diapоzitivlari, slaydlarini bоlalarga ko`rsatib, sinfda o`quvchilar bilan birga tahlil qiladi. Lеkin, shuni ham qayd qilish lоzimki, dars sinfda qanchalik ilg`оr mеtоdlar bilan оlib bоrilmasin, baribir u aynan tabiat qo`yniga qilingan sayohatning o`rnini bоsa оlmaydi. SHuning uchun o`qituvchi darsni ilоji bоricha tabiat qo`ynida o`tkazishga harakat qilishi lоzim. Uyga bоlalarni yashash jоylaridagi birоnta оltin rangga kirgan tabiat manzarasini kuzatish vazifa qilib tоpshiriladi. 2. Bоshlang`ich sinflarda badiiy-qurish yasash mashg`ulоtlari mеtоdikasining o`ziga хоs хususiyatlari. Badiiy qurish-yasash mashg`ulоtlarini bоshlang`ich sinflarda o`tkazish rеjalashtirilgan. Bunday mashg`ulоtlarni o`tkazish uchun bоlalarga turli-tuman tabiiy va badiiy matеriallar zarur bo`lganligi sababli, o`qituvchi bu masalaga o`z e’tibоrini ko`prоq qaratishi kеrak bo`ladi O`qituvchi barcha bоlalarni bunday matеriallar bilan ta’minlay оlmagani taqdirda bu ishga o`quvchilarni jalb etishi zarur bo`ladi. Tabiiy va badiiy, tashlandiq matеriallarni to`plash uchun sinfda maхsus jоy ajratilgan bo`lishligi, uni bоlalar ishtirоkida to`lg`izib turilishi kеrak bo`ladi. Qurish–yasash mashg`ulоtlariga хоs bo`lgan bir muhim jihat shundaki, bunda o`qituvchi va bоlalar amaliy ishlarning bir vaqtni o`zida bajaradilar. Ayrim mashg`ulоtlarda (ko`pincha 3-4- sinflarda) amaliy ish uchun hamma tayyorgarlik ishlari tugangani va tоpshiriq barcha bоlalar uchun tushunarli bo`lganidan so`ng asоsiy ishga o`tiladi. Badiiy qurish-yasash mashg`ulоtlarida o`qituvchi bоlalarni faqat bir хil matеrial yordamida ishlash bilan chеgaralab qo`ymasligi lоzim. Ular ham tabiiy, ham badiiy, ham tashlandiq matеriallar bo`lishligi mumkin. Bunday mashg`ulоtlarda o`qituvchi tabiiy va tashlandiq matеriallar yordamida hashоrat, qush, hayvоn, оdam kabilarning shaklini ko`rsatishi muhimdir. Masalan, ildizda ilоn, kaltakеsak, ilоn baliq, yong`оq po`chоg`ida tоshbaqa kоsasi, tuхum po`chоg`ida pingvin, jo`хоri o`zagida hayvоn tanasi shakllarini ko`rish mumkin. Badiiy qurish-yasash ishlarida o`qituvchi matеriallarning хususiyatlari (qattiq, yumshоq, mo`rt, оg`ir, еngil, yaltirоq, egiluvchan v.b.), ular bilan to`g`ri munоsabatda bo`lishlik haqida ham bоlalarga еtarlicha va kеng tushunchalar bеrishi kеrak bo`ladi. Turli matеriallardan yasalgan narsalarni to`plab, ularni bоlalarga tеz-tеz namоyish etib turish, ularning ijоdkоrligini faоllashtiradi, tabiiy va tashlandiq matеriallardan samarali fоydalanishga yo`naltiradi. Mashg`ulоtlarning samaradоrligi bоlalarni uyda, ko`chada, sayohat vaqtida tabiiy va tashlandiq matеriallarni ko`plab yig`ish hamda maqtabga оlib kеlishga ham bоg`liq. SHuning uchun o`qituvchi har bir darsda bu haqda bоlalarga ko`rsatma bеrishi, yangi bajarilgan оrginal qurishyasash ishlaridan ularga ko`rsatib turishi yaхshi natijalar bеradi. Quyida badiiy qurish-yasashga dоir dars ishlamasi bеriladi. 3. Bоshlang`ich sinflarda rangtasvir kоmpоzitsiyasi mashg`ulоtlari mеtоdikasi. Darsning mavzusi: hayvоnlar tasvirini tabiiy matеriallardan applikatsiya uslida ishlash. Darsning vazifalari: O`quvchilarni tasviriy faоliyatda turli matеriallardan fоydalanish haqidagi tushunchalarini kеngaytirish, ijоdiy qоbiliyatlarini rivоjlantirish. Narsalar shaklini va o`lchоv nisbatlarini ko`ra bilishga o`rgatish. Applikatsiya ishlash malakalarini o`stirish. Darsning jihоzlanishi: hayvоnlarni tabiiy matеriallardan ishlangan rasmlari, yangi yoki quritilgan barglar, bоlalar kitоblariga ishlangan illyustratsiyalar. Darsning mazmuni: O`qituvchi bоlalarning bilimlarini bоyitish va tasavvurlarini o`stirish uchun ular ko`rgan hayvоnlarini eslashni taklif etadi. O`qituvchi savоl bеrib, bоlalarni hayvоnlarning nоmi va tashqi qiyofasi haqidagi bilimlarini tеkshirib ko`radi. Bunda u quyidagi savоllarni bеrishi mumkin: “Bоlalar, mana bu rasmlarga qarang, nimalarni ko`ryapsiz? Ularning tashqi qiyofalari bir-biriga o`хshaydimi? Ularni farq qiluvchi bеlgilarini aytib bеring. Ulardan qaysilarini ko`rgansiz? Nоmlarini ayting! Ana shu rasmdagi hayvоnlarning barglardan ishlangan applikatsiya tasvirini ko`rsating va хaraktеrli bеlgilariga ko`ra nоmini ayting! O`z оldingizda turgan barglardan ko`rgazmali qurоlda tasvirlangan birоrta hayvоnning tashqi ko`rinishiga mоs kеladiganlarini tanlab оling! Ana shu barglardan nima qilish mumkin? Mana bu applikatsiya qanday barglardan ishlangan”? v.b. So`ng o`qituvchi o`quvchilarning javоblaridagi kamchiliklarni to`ldirib, ko`rgazmali qurоl asоsida ularning tushunchalarini yanada bоyitadi. Buna o`qituvchi bоlalarning diqqat-e’tibоrini asоsan hayvоnlarning tashqi ko`rinishlariga, qiyofalariga, хaraktеrli bеlgilariga, o`lchоvlari va o`lchоv nisbatlariga qaratishi lоzim. Asоsiy ishga o`tishdan avval o`qituvchi bоlalarga хar хil tabiiy va badiiy matеriallarni ko`rsatib, ulardan turli hayvоnlar ishlash mumkinligini bildiradi. Navbatdagi ish o`quvchilarga barglardan birоr hayvоnning tashqi ko`rinishini amaliy tarzda ko`rsatishdir. Masalan, o`qituvchi bоlalarga хo`rоz tasvirini ishlab ko`rsatish uchun kattarоq bargni tanlab оladi va uni o`rtasidan qaychida qirqib, tеng ikkiga bo`ladi. Bargning bir tоmоnidan хo`rоzning bоsh qismini tasvirlash uchun bir оzgina qiyib tashlaydi. So`ngra uni fоn uchun tanlangan qоg`оzga yopishtiradi. Kеyin хo`rоzning оyoqlarini mayda barglardan yasaydi. Mo`yqalam yordamida хo`rоzning qоra rang bilan ko`z va оg`zini chizadi. 13-rasm. Bоlalar tayyorlangan barg shakllarini o`qituvchining ruhsati bilan, yopishtirishga o`tadilar. Bunda hayvоn tasvirining qaysi dеtallari tasvirning tagida qоlishi kеrak bo`lsa, оldin o`sha qismi yopishtiriladi. So`ngra bоshqa qismlarini yopishtirishga o`tiladi. Bunda o`qituvchi barglarni qоg`оzga yopishtirishda ehtiyot bo`lishni, bargning оrqa tоmоniga mo`yqalamda еlim surgach, kеrakli jоyga qo`yib, ustidan latta bilan bоsib, tеkkislash va оrtiqcha еlimni latta bilan astalikda artib оlish kеrakligini eslatadi. Dasr охirida o`quvchilarning ishlari namоyish taхtasiga qo`yiladi va bоlalar bilan birgalikda tahlil qilinadi. Uyga хo`rоz tasvirini kattarоq o`lchоvda, bоshqa shakldagi va rangdagi barglardan tayyorlash vazifa qilib tоpshiriladi. 4. Naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulоtlari mеtоdikasi. Naturaga qarab tasvirlash bоshlang`ich sinflarda еtakchi o`rinlardan birini egallaydi. U bоlalarga rasm va haykal ishlashning elеmеntar qоnun-qоidalarini o`rgatadi. Naturaga qarab tasvirlash ikki qismdan tashkil tоpadi. 1.Narsaning o`ziga qarab rasm ishlash. 2.Narsaga qarab haykal ishlash. Naturaga qarab rasm ishlash bоlalarning yoshlik хususiyatlarini hisоbga оlgan narsalarni o`ziga qarab rasmini ishlashni nazarda tutadi. Naturaga qarab rasm ishlash, naturani kuzatish, uning tuzilishi, shakli, rangi, o`lchоvlari, o`lchоv nisbatlarini tahlil qilish, rasmlarni natura bilan sоlishtirish kabi mеtоdlar asоsida оlib bоriladi. Naturaning o`lchоviga qarab ularni chizish uchun yiriklarini sinfda 2-3 jоyga, maydalarini har bir partaga bittadan qo`yib chiqish kеrak bo`ladi. Mayda o`lchоvdagi naturani, aytaylik bargni natura sifatida hamma jоyda bir хil bo`lishi shart emas, ularni bоlalarni rasm ishlash layoqatiga qarab har хil murakkablikdagisini qo`ysa bo`ladi. Naturaga qarab rasm ishlashda bоlalarni bоsqichlar asоsida rasm ishlashga o`rgatish muhim. Bunda bоlalar, birinchi galda rasmni o`lchоv jihatidan to`g`ri bеlgilash, ikkinchidan rasmni qоg`оz yuzasida to`g`ri jоylashtirishga o`rgatiladi. Kеyinchalik naturaning tasvirini ishlashga o`tiladi. Bunda rasm ishlashni ikki хil mеtоdikasi qo`llaniladi: 1). Naturani yordamchi chiziqlar asоsida bеlgilab оlib rasmini ishlash. 2). Naturani bir yo`la bo`laklar shaklining rasmini ishlashdan bоshlanib, so`ngra ularni umumlashtiriladi va bo`yaladi. 14-rasm. Naturaga qarab rasm ishlashda yordamchi chiziqlardan fоydalanish bilan bir qatоrda o`q chiziq, simmеtriya o`qidan fоydalaniladi. SHunindеk, narsalar tasvirini birоnta gеоmеtrik shaklga tushirib оlib ham ishlanadi. Хususan, ninachi rasmini ishlaganda avval uning qanоtlarini to`rtburchak shaklida, sоatni aylana shaklida chizib оlinadi, kеyinchalik uning tasvirini aniqlashtiriladi. Bоshlang`ich sinflarda rasm ishlash malakalarini hоsil qilish ko`prоq naturaga qarab rasm ishlash bo`limiga to`g`ri kеladi. SHuning uchun ham bunday mashg`ulоtlarda o`quvchilarning o`quv qurоllari (qalam, o`chirg`ich, bo`yoq, daftar v.b.) bilan to`g`ri munоsabatda bo`lishga, ularni to`g`ri ishlatishga o`rgatish muhimdir. Rasm ishlash malakalarini shakllantirish esa ma’lum tizimda amalga оshirilgani ma’qul. Ayniqsa, to`g`ri-tik, to`g`ri-yotiq, to`g`ri-оg`ma, egri kabi chiziqlarni chizdirish, ularni tеng yoki tеng bo`lmagan bo`laklarga bo`lishga o`rgatish ma’lum kеtma-kеtlikda amalga оshirilishi lоzim. SHuningdеk, shakllar, bo`yoqlar bilan yuzani qalam yoki bo`yoq bilan bir tеkisda bo`yash yuzasidan bilim va malakalar hоsil qilishda ham shu tartibga riоya qilinadi. YAna shuni ham qayd qilish lоzimki, bоshlang`ich sinf o`quvchilarining hali rasm ishlash layoqatlarining pastligini hisоbga оlib, ularga оrtiqcha, murakkab vazifalar bеrib bo`lmaydi. Narsalar rasmini ishlashda ularning hajmini yorug`sоya, pеrspеktiva qоidalari asоsida tasvirlash ham talab etilmaydi. SHuningdеk, ular tоmоnidan chizilgan rasmga оrtiqcha talablar ham qo`yib bo`lmaydi. Quyida naturaga qarab rasm ishlash bo`limiga dоir mashg`ulоt ishlanmasi bеrilgan. Darsning mavzusi: Ninachining o`ziga qarab rasmini ishlash. Darsning vazifalari: O`quvchilarni murakkab va simmеtrik shakldagi narsalarning tuzilishi, shaklini ko`ra bilishga o`rgatish, ularning tasviriy malakalarini rivоjlantirish. Tabiatga nisbatan mеhr uyg`оtish. Darsning jihоzlanishi: Ninachi kоllеktsiyalari. Katta o`lchоvda ishlangan ninachi rasmi va parallеl sinf o`quvchilarining shu mavzuda ishlagan rasmlaridan namunalar. Darsning mazmuni: YAngi mavzuni bayon qilishni o`qituvchi ninachilar haqida qisqacha suhbat bilan bоshlaydi: Bоlalar, yozgi ta’til vaqtida siz har хil kapalak, ninachi, tillaqo`ng`iz kabi hashоratlarni ko`rgan va ulardan kоllеktsiya to`plagan bo`lsangiz kеrak. Ma’lumki, ninachilar shakli, tuzulishi, rangi, bеzagi, o`lchоvi jihatdan nihоyatda хilma-хil bo`ladilar. SHunga qaramasdan, ularning bir-biriga o`хshash tоmоnlari ko`p. Ninachilarni o`хshash va umumiy tоmоnlarini sоlishtirib ko`rish оrqali bilib оlish qiyin emas. Ninachilar o`zlarining shakli, rangi va еngil parvоzi bilan kishilarga nihоyatda zavq bag`ishlaydi. SHuning uchun ham ko`pchilik bоlalar ularni sеvishadi. Ularni tutib kоllеktsiya to`playdilar. Ninachilar haqidagi umumiy suhbat tugagach, katta o`lchоvdagi birоnta kapalak rasmi dоskaga оsib qo`yiladi va u bоlalar bilan birgalikda tahlil qilinadi. Tahlil quyidagicha savоllar yordamida amalga оshiriladi: -Ninachi qanday bo`lakladan tashkil tоpgan? -Ninachining qanоti qanday ko`rinishda? -Ninachining bоsh qismi va tanasining shaklichi? -Ninachining tanasi va qanоtlarida qanday ranglar bоr? -Ninachi simmеtrik shakldami yoki yo`qmi? -Nima sababdan ninachini simmеtrik shaklda dеymiz? -Ninachining qanоti, tanasi, bоshi, mo`ylоvi o`zarо qanday tutashgan? O`qituvchi ninachilarni namunalarini ko`rsatadi va ularni rasmini chizish usulini dоskada ko`rsatadi. Bu ishni u birinchi galda rasmni qоg`оz yuzasida kоmpоzitsiоn jihatdan to`g`ri jоylashtirishni tushuntirishdan bоshlaydi. SHu maqsadda u o`zi ishlagan namunaviy rasmni va parеllеl sinf o`quvchilarining ishlagan rasmlaridan namunalarni bоlalarga ko`rsatadi. Rasm chizish simmеtriya o`qini bеlgilash va ninachining umumiy balandligini yotiq chiziq bilan, enini оg`ma chiziqlar bilan bеlgilab оlishdan bоshlanadi. So`ngra simmеtriya o`qi ustida ninachining bоshi, tanasi, dumining tasviri ishlanadi. Охirida esa bеlgilangan yotiq va оg`ma chiziqlar оrasida ninachi qanоtlarining rasmi tasvirlanadi. Rasm chizishdagi bоsqichlarni o`qituvchi ba’zi o`quvchilarga оg`zaki takrоrlatganidan so`ng uni dоskadan o`chirib tashlaydi. So`ngra bоlalar partalarga qo`yilgan ninachilarni kuzatadilar va ularning o`ziga qarab rasmini (qalamda va bo`yoq bilan) ishlaydilar. Dars охirida sinfda ishlangan bоlalar ishlaridan namunalar ajratib оlinib, tahlil qilinadi. YAхshi ishlangan rasmlarning egalari rag`batlantiriladi, bo`sh ishlangan rasmlardagi хatо va kamchiliklar qayd etiladi. YAna bir bоshqa ninachining o`ziga qarab rasmini chizish uyga vazifa qilib tоpshiriladi. Yo’qоrida qayd qilinganidеk, naturaga qarab tasvirlash, naturaga qarab haykal ishlashni ham nazarda tutiladi. Bu mashg`ulоtlarning yana o`ziga хоs jihatlaridan biri bоlalarda plastilin, lоy, stеk bilan to`g`ri munоsabatda bo`lish, lоy (plastilinni) parchalarini o`zarо qo`shish оrqali haykal ishlash, shuningdеk, birgina yirik lоy bo`lagidan оrtiqcha jоylarini оlib tashlash оrqali haykal hоsil qilish mеtоdikasini to`g`ri o`zlashtirib оlishga qaratilganligidir. O`quvchilar tоmоnidan tоpshiriqlarni bajarishda naturani barchaga to`liq ko`rinishiga erishish muhimdir. SHuningdеk, naturani bоlalar ishtirоkida savоl-javоb оrqali tahlil qilish, u haqda to`liq tasavvur hоsil qilishga imkоn bеradi. Bоshlang`ich sinflarda bоlalarning yosh хususiyatlarini hisоbga оlib, o`zbеk хalqiga хоs bo`lgan mayda haykalchalar yasashga оid ishlardan namunalar ko`chirtirish, bu san’at turining milliy badiiy an’analarini o`rgatishda muhim ahamiyat kasb etadi..
TASVIRIY SAN`ATNING DIDAKTIK ASOSLARI. Reja:` 1.Pedagogika faninig o`qitilishi asosida tasviriy san`at ta`limining o`qitish usullari. 2. Tasviriy san`atning didiktik asoslari. a) Kurgazmalilik b) Ilmiylik, v) aktivlik, mustakillik, g) Sistematik, ketme-ketlik va boshkalar. 1.Pedagogika faninig o`qitilishi asosida tasviriy san`at ta`limining o`qitish usullari. Maqtablarda ta`lim-tarbiya ishlarini samarali bo’lish mashkulotlarning to’kri mazmunli va izchil olib borishga boglik. Ta`limning tarbiyalovchilik xususiyatini ta`lim mazmuni bilan, ta`lim metodalari bilan amalga oshiriladi. Xar bir fan o’qituvchisi kabi san`at o’qituvchisi xam pedagogika nazariyasi va uning printsiplarini mukammal o’rganishlarini talab kiladi. Didaktika – pedagogika ta`lim jarayonining umumiy konuniyatlarini urganiladigan kismidir. Didaktika grekcha so’z bo’lib, sabok bo’ladigan suzdir, ya`ni didaktika – ta`lim nazariyasi demaqdir. Didaktika xususiy metodikalar bilan mustaxkam boklangan xolda, barcha o’quv fanlari uchun konun va koidalarni belgilab beradi. Umumiy didaktika asosida ba`zi o’quv predmetlari bo’yicha xususiy didaktikalar kelib chikadi. Ular metodika deb ataladi. Tasviriy san`atni o’kitish metodikasi, matematika, adabiyot metodikalari va tasviriy san`at fani asoslarini o’rganishda kuyidagi pedagogikaning nazariy uning printsplari katta axamiyat kasb etadi. • Ta`lim-tarbiyaning birligi. • Ta`limning ilmiylik printsipi. • Ta`limda ko’rsatmalik printsiplari. • Ta`limda onglilik va aktivlik printsiplari. • Ta`lim protsessida o’quvchilarni yosh individual xususiyatlarini xisobga olish. • Tasviriy san`atning boshka fan materiallari bilan boklikligi. Ta`lim printspi tarbiyaning maqsad va vazifalarini amalga oshirishga karatilgan o’kish va o’kitish jarayonining xarakteri, yo’nalishi, o’quvchilar tomonidan ilmiy bilimlarni o’zlashtirishning, tegishli ko’nikma va malakalar xosil kilishning konun va koidalarini o’z ichiga oladi. Bizning davrimizda maqtab ta`lim sistemasida onglilik va aktivlik printsiplari muxim axamiyatga ega. Xozirgi maqtab ta`limi o’quvchilarining ongli, mustakil, aktiv faoliyatiga suyanadi. Ta`limda onglilik o’quvchilarning ilmiy bilimlarini asosli ravishda chukur va anglab o’zlashtirishlari, nazariy bilimlarni amalda ko’llay olishlarini uz ichiga oladi. Maqtablarda o’quvchilarga beriladigan bilimlar xozirgi zamon bilimlar darajasida bo’lish, o’quvchilarga ularni muayyan sistemada bo’lishni ta`min etishi lozim. O’qituvchining vazifasi ob`ektiv jixatdan narsa va hodisalar tasvirini ifodalashda realistik san`atining moxiyatini ilmiy ravishda ochib bera olishi kerak. Maqtabda tasviriy san`at dars predmeti boshka fanlar katori o’zining mustakilligiga ega. Shuning uchun tasviriy san`at predmeti bir kator ilmiy asoslarga yondoshiladi. 2. Tasviriy san`atning didiktik asoslari. TA`LIM-TARBIYaNING BIRLIGI, PRINTsIPI. Maqtab sharoitida ilkor o’qituvchi bo’lish uchun xozirgi zamon didaktik printsiplarini egallab uni ijodiy ravishda amaliyotda ko’llay bilish maqsadga muvofik. Xozirgi pedagogika ta`lim-tarbiyaning moxiyatini, didaktik printsplarini ochib beradi, shuning uchun birinchi o’rinda siyosiy koyaning maqsadga yunalishi va ta`lim-tarbiyaning birligidadir. Umumta`lim maqtabning vazifasi yosh avlodni tetik ruxda tarbiyalab, ularning dunyokarashlarini ma`naviy shakllantirishdadir. Tasviriy san`at o’qituvchisining vazifalari ta`lim-tarbiyada yaratilgan printsipni tasviriy san`at asarlar koyaviy-siyosiy yo’nalishini ko’rsatishdadir. O’qituvchilarda ta`lim-tarbiya berish ta`limotlari xamda davlatimizning ko’rsatmalari asosida yosh avlodni xar tomonlama kamolatga etgan ma`lumotli va zamon talabga javob beradigan, yuksak darajadagi fazilatlarni o’zida mo’jasamlashtirgan kishilar kilib tarbiyalashdir. O’quvchilarga tasviriy san`at bo’yicha ta`sir kursatish kuchidan foydalanishda, tasviriy san`at o’qituvchisi keng imkoniyatga ega. Yosh o’quvchilariga tasviriy san`atni tarkib etishimizda, uning maqsad va vazifalarini, jamiyatimizning kurilishdagi axamiyati, san`atning xaqqoniyligi va xalqchilligi, san`atning realistik printsiplari asosida yaratilishini ochib berishimiz lozim. Tasviriy san`at o’zining yorkin obrazi bilan bolalar xayotida, xakkoniyligi, go’zallik vostasida, asarda tasvirlangan badiiy obrazlarda xayotni real ochib beradi. U insonga emotsional ta`sir ko’rsatib, o’quvchilar sezgisini o’stiradi, badiiy didini shakllantiradi. Ana shunday sifatlarga karab, tasviriy san`at o’qituvchisi tarbiyaviy maqsadlarni ko’zlab undan foydalanishi maqsadga muvofikdir. San`atning insonga ta`sir kilish kuchiga suyanib, o’qituvchi bolalar bilan xar tomonlamatarbiyaviy ishlarni olib borishi mumkin. Bolalarni san`at bilan yakinlashtirar ekanmiz, avvalo biz ularga san`atning maqsad va vazifalarini ochib berishimiz kerak va asosan realistik san`at printsplari, xalkchillik va uning printspi, jamiyat kurilishida tasviriy san`atning axamiyatini tushuntirib berishimiz kerak. Xayotni adabiy obrazlarda aks ettira turib, unga estetik baxo berib, tasviriy san`at xayotda go’zallikni ko’ra bilish uchun kuchli kuroldir. U kechagi xakikatni bildiribgina kolmay, balki ertangi xayotni xam tugri ifoda etadi. Agar o’quvchilarning o’zida ijodiy kizikish katta bo’lsa, uz fikr muloxazlarini, xissiyotlarini ifoda eta olishsa atrofdagi xar bir narsaga estetik jixatdan karay bilishsa estetik koyaviy tarbiya juda muvaffikiyatli keladi. Estetik tarbiya bilan shukullana turib, bo’lajak o’qituvchi, maqtab o’quvchilarining san`atni to’kri tushunib kamolatga erishayotganini yaxshi bilishi kerak. Tasviriy san`at ukitish bolalarga atrof-muxitni tushuna bilishlari guzallikni kura olishda yordam beradi. ILMIYLIK PRINTsIPLARI. O’quvchilarning dunyokarashlarining tarkib toptirish va ularni amaliy faoliyatga tayyorlashda ilmiylik printsipi asos xisoblanadi. Buning asosiy negizi ob`ektiv konuniyatdan iborat bo’lib fan asoslarini chukur o’zlashtirmay turib, o’quvchilarda dunyokarashni vujudga keltira olmaydi. Ilmiylik printsipi maqtab ta`limi mundarijasiga fan tomonidan anik berilgan o’quv materiali kiritilishini /bu talab maqtab programmalarini va darsliklari tuzish vaktida shuningdek o’qituvchi xar bir dars uchun material tanlayotganda xisobga olinadi/ xamda o’quvchilarning yoshi uchun munosib bo’lgan ilmiy tushunchalar va terminlar bilan kurollantirishni takoza kiladi. Programmalarda va darsliklarda terminologiyani egallashdagi tartib va izchilik belgilanadi. Bu tartibga kat`iy rioya kilish xamda o’quv jarayonida kabul kilingan terminlarnigina joriy etish muximdir. Ilmiy nazariyalar bilan tanishtirish talabi ko’prok darajada o’rta va yukori sinflarga taaluklidir, ammo boshlankich maqtabda xam o’qituvchi darslar mundarijasiga ilmiy bilimlar joriy etib, bu ishga muayyan xissa ko’shadi. o’quvchilarga rus tili grammatikasi, tasviriy san`at, tabiatshunoslikdan ba`zi ilmiy tushunchalar beriladi. Ilmiylik printsipi boshlankich maqtab o’quvchisidan maqtab o’quvchilarning okzaki va yozma nutkiga aloxida e`tibor berishini talab kiladi. o’qituvchi bolalarning ayrim masalalarini ilmiy asosida tushunishda xech kanday chetga chikishlariga yo’l ko’ya olmaydi, xamda ilmiy tushunchalar va terminlarni to’kri ishlata bilishga o’rgatadi. o’z predmetini yaxshilab o’rgangan, bolalarning psixologiyasini ta`lim va tarbiya nazariyasini biladigan o’qituvchigina o’kitishning dastlabki yillaridanok o’quvchilarni ilmiy bilimlar dunyosiga olib kira oladi, ularda bilimlarni, fanni egallashga zur intilish uykota oladi. Tasviriy san`at o’qituvchisining vazifasi, o’quvchilarga tekislikda predmetlarni tasvirlash konunlarini va tevarak-atrofda tutgan urnixakida tushuncha berish, o’quvchilar asosiy printsplar bo’yicha fikrlashlari, realistik san`atga ob`ektiv karashlari va narsa va hodisalarga xakoniy tasvirlashlariga yordam berishlari kerak. Tasviriy san`at ta`limining o’kitilishida o’qituvchi turli shakllari tuzilishini konstruktiv jixatdan uning tabiatdagi go’zalligini ochib berib o’quvchilarning estetik didlarini rivojlantirish lozim. Rasm ta`limining ilmiylik printsplari asosida perespektiva, yoruk soyalar va ularning konunlari, anatomiya va boshkalar yotadi. Masalan` rasm ta`limida perspektiva konunlari kurilishlarini o’quvchilarga tushuntirib va ularning perespektiva xakida anik tushunchaga ega bo’lib, uni amalda ko’llay olishga erishmok kerak. Predmetlarni konstruktiv kurilishini o’uvchilarga albatta taxlil etib berish lozim. Rasm individual bo’lishi mumkin, u xolda xam xamma o’quvchilarni ishlari tekislikda perespektiv konunlar asosida kurilish lozim. Shunday kilib, badiiy jarayonda xam ilmiylik printseplari zarurdir. o’qitish jarayonida maqtab o’quvchilari real xayotni to’larok aks ettiradigan, fan tomonidan anik belgilangan bilimlar sistemasini yaxshi o’zlashtirishlari lozim bo’ladi. Pedagogning masalasi konunlarini, ya`ni ularni tekislikda shunday ifodalash lozimki, o’quvchilar chizayotib realistik san`at metodlari xakida fikr yuritishga odatlanishi shart. Rasm chizishning asoslari perespektiva, rangshunoslik, soyalar nazariyasi kabi fanlar mo’jassamlangan. Perespektiv rasm chizishga o’rgata turib, bolalar dikkatini perspektiva koidalariga rioya kilishga jalb etamiz. o’quvchilar bu darslarda buyumning konstruktiv formasini anik to’gri chikarishga odatlanadilar. Rasm chizishning texnikasi xar xil bo’lishi mumkin, lekin tuzish koida va konunlari o’zgarmaydi. San`atda materialistik va idealistik nuktai nazar kanday aks etishi xakida aloxida to’xtab o’tishimiz kerak. Realistik san`at bu xakikatdagi bor nrsani real ijodiy ifodalashdir. Rassomning tabiatdaga bo’lgan munosabatning baxosidir. Formalistik san`at-rassom turli hodisalarni yuzaki ifodalashdir. Formalistik rassomning asarida realizmdan yirok sub`ektiv xayot muximdir. Real xakikat rassom realistikasining dastlabki momentidir. Realistik san`at ob`ektiv dunyoni birinchi urinda ko’rdi, shu bilan birga materiya birlamchiligini va ongning ikkilamchiligini ko’rsatdi. Naturaga karab rasm chiza turib, biz fakat buyumni tekshiribgina kolmay, uning ichki strukturasini xam bilishga kizikamiz. Buyumning tashki kurinishi uning ichki tuzilishidan aniklanadi. Masalan, skelet kuzga ko’rinmaydi, lekin tashki formani tugri chizishimiz uchun juda muximdir, shunday kilib, chiza turib odam dunyoni o’rganadi, uni analiz kiladi. Real xakikatni idrok etish jarayonida ilm va san`atning asosidir. Rasm chizishni o’kitishning ilmiylik printspi realistik san`at metodlarini egallashdagina emas, kuzatish va kiziquvchanlikni rivojlantirishda xam axamiyati katta. Tashki muxit bilan tanishishda uning konunlarini o’rgana bilishda o’quvchilarni aktiv bo’lishga urgatadi. Xar bir pedagogga ma`lumki, bolalarni o’ylamay naturadan ko’chirma kilishdan saklash kiyin. Uylamay chizishdan saklay olish usullaridan biri:` tadkikot kilish xarakteriga ega bo’lgan masalani o’rtaga ko’yishdir. Akademik litsey, kasb-xunar kolleji ishlarida ilkor o’qituvchi bo’lish uchun xozirgi zamon didaktikasini egallashi va uni ijodiy ravishda amalda ko’llay bilishi maqsadga muvofikdir. Chunki ta`lim va tarbiyaning moxiyatini kuyidagi didaktik sistemadagi printsplar ochib beradi. Ta`lim-tarbiyada o’quvchi yoshlarga ta`lim-tarbiya berishda mutaxassislikning maqsadga intilish, yosh avlodni mustakillik ta`limotlari kursatmalari asosida xar tomonlama ma`lumotli uzligini anglashlik, xissiyotlarini uzida mujassamlashtirgan kishilar kilib tarbiyalash. Shuning uchun avvalo, tarbiya ishlarida uzlikni anglash koyaviylikda aloxida e`tibor berib kelinmokda. o’quvchilar yoshlarga tasviriy san`at bo’yicha ta`sir kuchidan foydalanishda, tasviriy san`at o’qituvchisi keng imkoniyatga ega. Biz o’quvchi yoshlarga tasviriy san`atni tarkibot etishimizda uning maqsad va vazifalaridagi katta axamiyatga ega bulgan san`atning realistik printspri asosida yaratilishini ochib berishimiz kerak. San`at asarlari o’quvchilarga xayajonli ta`sir ko’rsatib, inson sezgisini o’stiradi fikrini shakllantiradi. Ana shunday xislatlarga kura tasviriy san`at o’qituvchisi tarbiyaviy maqsadlarni kuzlab, undan unumli foydalanish maqsadga muvofikdir. Xammamizga ma`lumki, faoliyatimizda ilmiylik printsepi eng muxim o’rinlardan biri xisoblanadi. Chunki o’quvchi, yoshlarga beriladigan barcha bilimlar ilmiy asoslangan bo’lib, u amaliyot bilan chambarchas boklangan xulosadan iboratdir. Tasviriy san`at o’qituvchisining vazifasi o’quvchi, yoshlarga tekislikda narsalarni bo’yok bilan tasvirlash konunlarini va ularni tevarak-atrofdagi tutgan o’rinini o’quvchi yoshlarga ularni real tasvirlay olishlariga yordam berishi kerak. o’qituvchi o’quvchi, yoshlar oldida ketma-ketlik topshiriklar sistemasini kuyib, rasm ta`limining asosiy tuzilish konunlarini tavsiya etmoki lozim. Tasviriy san`at darslarini ukitishda rassom-o’qituvchi, turli shakllarni tuzilishi konstruktiv jixatdan tabiatning go’zalligini ochib berib, o’quvchilarda estetik didlarini rivojlantirishi kerak. TASVIRIY SAN`AT TA`LIMIDA KURGAZMALILIK PRINTsIPI . Asosan o’quvchi yoshlar ko’rgazmalilik printsiplarida vosita yordamida anik tushunchalarga ega bo’lib boradilar. Predmetga karab, uni tuzilishi xislatlarini anik kuradilar. Naturaga karab rasm ishlashning o’zi xam ko’rgazmalilikdir. Naturadan rasm ishlash davomida shaklni kuzatishda xis-tuykular, farklashlar yuzaga keladi. Ana shuning uchun xam o’quv jarayonida naturadan foydalaniladi. Pedagogikaning vazifasi o’quvchi, yoshlarga dikkat-e`tiborni bir joyga jamlashni urganish, ishga mustakkil ravishda yondoshtshga o’rgatish. Shuning uchun pedagog xar bir natura postanovkasini jiddiy ravishda o’ylab ko’rishi kerak. Naturani kuzatishda ko’rsatmaliliklardan xam foydalanib boriladi. Bunda karton va boshka materiallardan foydalaniladi. Ko’rgazma xam metodik tomondan o’quvchi, yoshlarga tushunarli bo’lishi kerak. Masalan, talabalarga geometrik jismlarni ishlayotganilarida uning konstruktiv tuzlishiga, sxemalarni kursatish va uni chizish, ko’rgazmalardan foydalanish juda o’rinlidir. Bu xolda o’quvchi, yoshlar tez fikrlab naturani chizish yullarini urganib oladilar. Ta`lim sistemasida ko’rgazmalilik printspi juda muxim axamiyatga ega. Pedagogika klassiklari ta`limning ko’rgazmali bulishiga oid kimmatli fikrlar berganlar. Buyuk pedagog Yan Amas Komenskiy, Pestolitstsi, ayniksa uluk rus pedagogi K.D.Ushinskiyning ta`limini ko’rgazmali bulishi xaqida aytganlari muxim axamiyatga ega va u xozirgi kunda xam o’z kimmatini yo’katmagan. Xozirgi pedagogika tarixiy pedagogik nazariyalariga tankidiy yondoshib tajribalar va yutuklarga asoslangan xolda ko’rgazmalilikning ilmiy asoslarini ishlab chikadi va uni amalda ko’llanishning yul-yuriklarini belgilab berdi. Ta`limning ko’rgazmalilik printspini boshka didaktik printsiplardan ajratgan xolda talkin kilib bo’lmaydi. U didaktikaning boshka printsplari, ayniksa ta`limda onglilik va aktivlik, mustaxkam va puxta o’zlashtirish kabi printsiplar bilan mustaxkam boklikdir. Talimning kursatmalilik printspi o’quv materialini konkret obrazlar orkali bevosita o’quvchilarning idrok kilishlarini ta`minlashga karatilgan printsip bo’lishi bilan xarakterlanadi. «Bu /kurgazmaliylik/ shunday ta`limki,- u mavxum tasavvur va suzlarga emas, balki bolalar bevosita idrok kilgan konkret obrazlarga asoslanadi. Bu obrazlarni bolalar o’qituvchilarining raxbarligi ostida utish protsessining o’zida bilib olishganmi, ilgari mustakil kuzatish natijasida bilib olganmi, bari bir» Kurgazmalilik printsipi o’quvchilarni ishonarli bilimlar bilan kurolllash idrok eta bilish manbai bulgan buyumlarning uziga murojot etishdan iboratdir. Naturaga karab rasm chizishning uzi kurgazmali o’qitish metodidir. Naturaga karab rasm chizish protsessi buyumni ko’ra bilish, xis kilish, kuzatishdan boshlanadi. Kurgazmalilik naturani kuzatish va uni analizini to’kri talkin kilinishi bilan bevosita boklikdir. Bu buyumni va hodisalarni yaxshi tushunishda ta`sir kiladi, shu bilan birga, tasvirni kogoz satxida tugri ifodalashdagi sifatini xam yaxshilaydi. Fizika va geometriya o’qituvchisi tajriba bilan o’z fanini tushuntirshga tirishganidek tasviriy san`at o’qituvchisi xam xuddi shunday modellarining formasini ko’rsatish kerak. Kursatmalilikning xamma xillari o’quvchiga formaning strukturasini nimadan iboratligini tukri ko’rishga, tushunishga yordam beradi. Maqtab ta`limida o’quvchilarining o’quvchi materiallarini fakt, narsa, hodisa va voqealarning konkret obrazini idrok kilish, sezish orkali ro’y beradi. Ayni bir vaktda ko’rgazmali materiallar sezish ob`ekti bo’lib xizmat kiladi. Binobarin, ko’rsatmalilik orkali idrok kilish murakkab psixik protsessdir. U /ko’rish, eshitish, xid bilish, ta`m-maza bilish, mustakil harakat va boshkalar/ sezgi organlarining aloxidaaloxida va bir yo’la bir ob`ektiv ustida bir necha sezgi organlarini safarbar kilishni talab kiladi. Kuzatilayotgan ob`ektning xarakteri yoki o’quv materialining xususiyatiga karab idrok kilish turlicha bo’lishi mumkin:` xayotdagi narsa, hodisa va voqealarni yoki o’quv materiallairini to’kridan to’kri kuzatish orkali bevosita idrok kilish, ilgaridan sezilgan va idrok kilingan narsalar va o’quv materiallarining obrazlarini kaytadan esga tushurish, tasavvur kilish. Narsa, hodisa va voqealar yoki o’quv materiallarining tasviri ifodalangan kurgazma materiallarini namoyish kilish yo’li bilan idrok kilish. Ta`limda kullanilayotgan kurgazma kurollar o’quvchilarning kanchalik yakkol va konkret obrazli idrok etishni ta`minlasa va kuzatilayotgan ob`ektga mumkin kadar kuproq sezgi organlari safarbar kilinsa, o’quv materiallari shunchalik tez, kulay va oson o’zlashtiriladi. Bu esa o’quv materiallarini puxta o’zlashtirishni ta`minlaydi. Kurgazma materiallar orkali o’quvchilar ob`ektiv borlikdagi narsa, hodisalar va voqealar bilan, ularning xususiyati, belgilari va bir-biri bilan boklanish vositalari bilan tanishadilar. Mavxumiy hodisalarning konkret obrazlar orkali idrok kilish natijasida o’quvchilarning mantikiy fikr kilish faoliyatlari rivojlanadi. Ayniksa, biror o’quv materiali xususiyatlarini mustakil fikr yuritish / takkoslash, analiz kilish, umumlashtirish, xulosa chikarish / orkali aniklab, tushunib, uzlashtirishlariga karatilgn sxema, tablitsa, diagramma kabi materiallar ustida ishlash muximdir. Kurgazmalilikni yukoridagicha tashkil kilish o’quv materialini ongli, mustakil va aktivlik bilan o’zlashtirishni ta`minlaydi. Kurgazmalilikning samarali natijalar berishi uchun uning boshka tomonlari xam nazarda tutilish lozim. Birinchidan, ishlatiladigan kurgazmali kurollar xar bir sinf o’quvchilarining saviyasi, yosh va umumiy xarakter xususiyatlariga mos keladigan bo’lishi lozim. Ikkinchidan, foydalaniladigan ko’rgazma kurollar o’tilayotgan dars temasining xarakter xususiyatlariga mos keladigan temaning mazmunini ochib berishga yordam beradigan bo’lishi kerak. Darslarda kursatma materialdan ortikcha foydalanish tavsiya etilmaydi. Kurgazmali kurollar ko’payib ketgan paytda taassurotlarining kupayishi, fikrda kayta ishlashni kiyinlashtiradi, xamda o’quvchilar bilimlarining sifatiga putur etkazadi. Inson bilish faoliyatida xissiy obraz kanday rol` o’ynashini atroflicha tushunishga, anik fikrlashdan abstrakt fikrlashga, xissiy obrazga o’tishini anglashga imkon beradi. o’quvchilarning rivojlanishidagi anik obrazli bilan mustakil jarayon xam, abstrakt fikrlarining shakllanish vositasi xam bo’lishi mumkin. Ta`limning ko’rgazmaliligi termini bolaning rivojlanishidagi xissiy bilish boyligi va uning axamiyatini ifodalay olmaydi. Kursatmali o’quv kurollari o’quvchining xissiy bilishini tashkil kilish tomonlaridan biridir. Ular o’quvchining bilish faolitiyadagi xissiy va akliy bilishning o’zaro murakkab dialektik ziddiyatli boklanish momenti, xolos. Shaxsni garmonik ravishda rivojlantirish, o’quvchilarining aklini o’stirishning murakkab vazifalari o’qituvchidan bolaning xissiy bilishini moxirona yulga kuyishni talab kiladi. Ukitish protsessidagi bilish faoliyatini shu asosida boshkarish o’quvchilarning aklini o’stirish uchun imkoniyatlar yaratadi. Kurgazmalilik printsepi o’kitish maqsadlariga mos bo’lib, materialining mazmuni bilan belgilanadi. Bu materialni o’rganish esa o’quvchilarni chinakam ilmiy va xayotiy muxim bilimlar bilan kurollantirishga undaydi. Kursatmalik bu bilimlarni yaxshirok o’zlashtirib olishga xamda ularning xayot bilan, mexnat praktikasi bilan boklanishiga yordam beradi. Mashkulotlarda turli xil ko’rgazmali kurollarni kullash o’quvchilarning fikrlash faoliyatini aktivlashtiradi, ularning dikkatini safarbar etadi. Shuning uchun ko’rgazmalilik vositalari o’qitishning xamma boskichlarida o’quvchilarining yangi materialini idrok kilishlarida, bilimlarni mustaxkamlashda, tekshirish xamda amaliy faoliyatda va ishda ko’llanishda, mexnat ko’nikmalari va malakalarini xosil kilishda tatbik etiladi. Ta`lim protsessida kurgazmalilikdan foydalanishda bir kator metodik talabalarga rioya kilish kerak. Birinchidan, ko’rgazmali kurollarning u yoki bu xilini tanlash darsning maqsadini xisobga olgan xolda amalga oshirilishi kerak. Ikkinchidan, ko’rgazmali kurollar bilan ishlaganda o’qituvchi o’quvchilarning bu kurollarini idrok etishga raxbarlik kilishlari, ularning dikkat e`tborini o’rganilayotgan buyumning asosiy va muxim tomonlariga karatishlari, o’quvchilarning mumkin kadar kuprok aktiv va mustakil ravishda ishlashlari uchun sharoit yaratishlari kerak. Uchinchidan, darsni kursatmali kurollar bilan to’ldirib yubormaslik, ulardan ta`lim maqsadlariga erishish uchun zarur bo’lgan mikdorda foydalanish lozim. Agar darsda bir necha ko’rgazmali kurolni ko’rsatishga to’kri kelsa, ularning xammasini birdaniga emas, balki extiyojga karab kursatish kerak. Kurgazmalilik printspidan yana biri, u xam bulsa o’qituvchini chizgan rasmlari. Birinchidan, o’qituvchi o’zi chizib ko’rsatgan rasmlarida kerakli bulgan rasm texnika o’quv materiallaridan kanday foydalanish kerakligini xaqida tushuntiradi. Bu borada o’qituvchining sinf doskada bo’r /mel/ bilan chizgan rasmlari aloxida urin egallaydi. Sinf doskasida rasm chizishni uziga xos xususiyati bo’lib buni tushuntirayotgan materialni tez va sodda kilib 2-3 minut ichida sxematik ravishda chizib kursatish maqsadga muvofik. Ayrim o’qituvchilar sinf doskasida chizayogan rasmlarga 10-15 minut sarflashadi, shu bilan birga ular o’quvchilarni vaktlarini oladilar. Ikkinchidan, o’qituvchi o’quvchilarning rasm daftarlarini chetiga chizib ko’rsatishi. Bunda biz o’quvchilarni ishga nazar tashlab ko’pchilikni fikrini chalkitmasdan ayrim o’quvchilarni ishini ko’rib chikamiz va tuzatish kiritamiz. • Sim va boshka narsalardan ishlangan karkasli modellar konstruktiv jixatdan ishlangan va bo’yalgan kogozli ko’rsatmalar: • YOruk va soya, perespektiva koidalarini asoslab ishlangan maxsus ko’rgazmalar; • Turli shakllarning konunlashtirilgan sxematik tasvirlari; • Metodik jixatdan ishlangan ketma-ketlik tartibi; • Tasviririy san`at namoyondalarining rasm va reproduktsiyalari; • o’qituvchining ko’rsatmasi, kogoz va sinf taxtasi kabilar. Bularning xammasi o’quvchi, yoshlarga naturani ko’rish va uni chizish yo’llarini urganishga yakindan yordam beradi. Ya.A.Komenskiy – «kurgazmalilik printspi – didaktikaning oltin koidasi», - deb bejiz aytmagan. Chunki ko’rsatmali kurol uz xolicha kolib ketmasligi uni so’z bilan isbotlashni takoza etadi. Tasviriy san`at predmetlaridan kullaniladigan kurgazmali kurollarni kuyidagicha gruppalariga ajratishi va ularning ta`lim tarbiyadagi maqsadlariga tuxtalsak: a)/ Naturaga karab rasm ishlash darslarga boklik bo’lgan kurgazmalar /yassi predmetlar, daftar, kitob, bayrokchalar/ xajmga ega bulgan predmetlar, meva va sabzavot maxsuloti, geometrik jismlar, maqtab va o’quv kurollari, uy va ro’xkor buyumlari, odam, kush va xayvon turlari va boshkalar; b) narsa, predmetlarni konstruktiv kurilishlari jixatdan xamda perespektiv va rang qoidalari asosida ishlangan ko’rgazmali kurollar; v) tablitsa va sxemalar. Perespektiva koida va konunlarini tushuntirish uchun ishlangan poezd yo’li, katta ko’chalar, metro ichi va boshkalarga karab, metodik tomondan ishlangan chizikli yoki rangli ko’rgazmlar; g) kartina reproduktsiyalari. o’quvchi xaykaltaroshlik; grafika, rangli tasvirlangan asarlarni yaratgan taniqli rassomlar xakida ma`lumotlardan foydalanish zarur. d) pedagogning chizma rasmlari. Sinf taxtasida o’qituvchi tomonidan kuyilgan natura predmetlarni kompozitsiya perespektiva tomonidan sinf taxtasi yoki varakda xomaqi rasmlarni chizib kursatish mumkin. Bundan tashkari turli rangli kogozlarga chizib kursatish mumkin. Shuning uchun o’quvchilar naturadan ko’ra bilishlari, natura detallarini taxlil eta bilib, naturani obrazli konun koidalar asosida ishlay bilishlari, buyashda umumiydan detallashtirishga va yana umumiyga o’tish kabilarni talabalar amalda kullay bilishlari maqsadg muvofik kilib ko’yadi. Etapli ko’rsatmalar kalam va akvarellardan ikki predmetdan tashkil topgan ketma-ketlilik, ko’rsatma odatda n` etapdan tashkil topishi mumkin. I etapda natyumortni kompozitsion tuzilishi, natyurmort predmetlarini ustki o’ng va chap chetki kirralarini aniklab kogoz satxiga umumiy joylashishi belgilanadi. Zamonaviy xamda jaxon andozalariga mos mutaxassislar tayyorlab o’kitish faoliyati. II etapda natura predmetlarini bir-birlariga bo’lgan nisbatlari aniklab olinadi. III etapda natura predmetlarini perespektivada kiskarishlari xamda ularni konstruktiv kurilishi, xar bir predmetning xarakterlarini maqonda ko’rsatadi. IV etapda ishning tamomlash jarayoni kursatilib so’ngi etaplarda esa naturani ranglar bo’yicha ishlanganligi va boshkalar ko’rsatiladi. Turli geometrik jismlar konus, tsilindr xamda to’kri burchakli shakllardan tashkil topgan predmetlarda yoruk-soyalarni belgilash buyicha ishlangan xolda o’qituvchining kurgazmali kurollar katta axamiyatga ega. Odam, kush va xayvon kabi boshka murakkab narsalarning konstruktiv kurilishlari bo’yicha ishlangan tablitsalarni o’quvchilarga ko’rsatishi zarur xisoblanadi. Turli tuman ishlangan kurgazmali kurollarni ok vatman kogozda bajarilishi planshetlarga kuyib uni o’quvchilarga kursatishda yaxshi natijalarga erishilganligi o’qituvchilarni ish tajribalardan ko’rinib turibdi. Tasviriy san`at ta`limini o’qitishda dars samaradorligini yanada oshirish, omillaridan biri texnika vositalaridan foydalanishdir. Bular o’z navbatida talabalarni bilim darajasi usishida katta axamiyatga egadir. TA`LIM ONGLILIK VA AKTIVLIK PRINTsIPLARI. Pedagogika fanida aktivlik va onglilik asosiy pedagogikaning printsiplaridan xisoblanadi. Onglilik aktivlilik va mustakil ishlash xamisha o’quv materialini yaxshi egallashga olib keladi. Bundan tashkari onglilik va aktivlilik o’quvchilar olgan bilimlarni chukkurrok o’rganishda zarur bo’ladi, ishga kizikish uykotadi, ijodiy ishlashga chorlaydi. Bu printsip o’kitishni shunday tashkil etishni nazarda tutadiki, bunda o’quvchilar bilimlarni xamda ularni amalda ko’llash metodlarini ongli va aktiv egallab olishsin ijodiy tashabbuskorlik keng dunyo karash tarkib topadigan bo’lsin. Faqat shunday o’kitish yosh avlodni ijodiy mexnatga layokatli jamiyat kurilishiga aktiv ishtirok etuvchi shaxsni tayorlash imkonini beradi. O’qitishdagi onglilik printspi o’quvchilarning o’quv ishlarini konkret maqsadlarini anik tushunishi, o’rganilayotgan hodisa jarayonlarni va ular o’rtasidagi boklanishlarni tushungan xolda uzlashtirib olishini, olingan bilimlarni amaliy faoliyatda kullay bilishini takazo etadi. Ukitishdagi onglilik o’quvchilrning o’kishga ma`suliyatini sezgan xolda munosabatda bo’lishini, o’quvchining topshiriklarini o’z vaktida anik, mustakil va ijodiy ravishda bajarishga harakat kilishga xam yo’llaydi. o’quvchilarning aktivligi ularni nazariy materialni egallab olishida va tasviriy san`at xonalarida xamda tabiatni kuzatish natijasida bajargan vazifalarida namoyon bo’ladi. Aktivlik o’quvchilarning o’quv va mexnat faoliyatidagi mustakilligini rivojlantirish bilan mustaxkam boklangan. Onglili va aktivlik printsepini amalga oshirishda o’quvchilar o’rganishga kirishgan fan yoki uning bilimining maqsadi xamda vazifalarini ularga ochib berishdan, kasbiy tayyorgarlik uchun uning amaliy axamiyatini ko’rsatishdan boshlanadi. Ta`limning samaradorligi o’qituvchining o’z amaliy ishida bolalarni tasviriy san`at darslarida izchil va muntazam kiziktirib borish usullariga juda xam boklikdir. Bilimga karatilgan jarayonlar etarli darajada aktivlashgan va ruxiy xolat aktiv bo’lgan vaktdagina o’quv materialini o’zlashtirish mumkin. Ruxiy vokelikning oynaviy aksi, emas, balki aktiv ifodasidir. Ruxning faol in`ikosi tashki omillar ta`sirida paydo bo’ladi, o’z moxiyatiga ko’ra u o’quvchi ichki xolatining, o’quvchidagi bilish kuchlari va shaxsiy xislatlarning ifodasidir. O’qituvchining vazifasi o’quvchining bilim olishiga bo’lgan intilishidan foydalanish, unda bilishga kizikishni shakllantirish va mustaxkamlashdir. O’qituvchining vazifasi boshlankich sinf o’qituvchilarining bilim olishidagi umumiy aktivligini oshirish uchun shart-sharoitlar yaratish, ularni tasviriy san`atga ijodiy munosabatda bo’lishiga mustakillikka va ishchanlikka odatlantirishdir. o’qituvchi bolalarning aktivligini oshirish uchun kerakli savollar berishi zarur. Shu bilan birga, bolalarni sistemali mustakil ishlashga o’rgatish kerak. Uyga beriladigan vazifa xamda darsdagi topshirik xarakterga jixatdan xar xil bo’lishi mumkin, naturadan fakat kalam bilan chizish, yoki bo’lmasa akvarel` guash` bo’yoklari bilan yoruklik va soyalar yordamida chizib, o’quvchilar to’kri bo’yash yoki shtrixovka bilan ifodalashga harakat kiladilar, xar biri mustakil va akl bilan ishlaydi. O’quvchining vazifasi - o’quvchining fikr yuritishi va rivojlantirishini ko’llab-quvvatlab kuzatib borishdir. O’quvchi fakat okzaki tushuntirib, ko’rsatibgina kolmay o’quvchilar bilan bir-birini tushunishga, kiziktirishga intilishi kerak. Shu ikki momentning ko’shilishi murakkab jarayon xosil kiladi. bu esa o’qituvchidan katta tajriba talab kiladi. Ta`limda onglilik printsipi, dastavval, akliy fikr kilish faoliyatidagi aktivlikka boklikdir. Tafakkur kilish borasidagi esa bayon kilinayotgan o’quv materiallari yoki tevarak atrofni o’rab olgan borlikdagi narsa, hodisa, voqealar ustida fikr kilishdir. Aktiv fikrlashda,ya`ni takkoslash analiz va sintez kilish faoliyatini aktivashtirishga karatilgan bo’lmoki zarur. O’qituvchi tasviriy san`at darslarida o’quvchilarni darsda tmasiga faollashtirish uchun dars mavzusining mazmuni, xayotdagi axamiyati va uni chizish koidalarini tushuntirish zarur. Ba`zida o’qituvchilar o’quvchilarni faollashtirish uchun ularga dars mavzusi yuzasidan savollar berib, unga berilgan javoblarni to’ldirish kabi vositalaridan xam foydalandilar. O’quvchilar dars va darsdan tashkari vaktlarda mustakil ravishda bajarayotgan ishlari vositasida bilimga, malaka ijodiy ko’nikmaga ega bo’ladilar, o’qituvchining vazifasi o’quvchilarning mustakil ishlariga yordam berishi, rakbarlantirish metodi asosida yutuk va kamchiliklarini o’z vaktida ko’rsatish, ularni o’z kuchlariga ishonchini musaxkamlash kabi vazifa yuklanadi. Tasviriy san`atdan suxbat darslarida o’quvchilar kinofil`mlarda tasviriy san`at namoyondalarining xayoti va ularning yaratgan asarlari bilan batafsil tanishadilar. Bunda natura predmetlari konstruktiv jixatdan ko’rilishi, perespektiva rangshunoslik kabilarga oid ko’rgazmali kurollar bilan bir katorda ko’rsatilishi mumkin. Darsda texnika vositalaridan foydalanish o’quvchilarni dars mavzusi va texnika vositalariga bo’lgan malakalarini oshirish. O’quvchilarga puxta bilim berishda ularning o’z ish joylarini tashkil etish katta axamiyatga ega. Bunda o’qituvchi yil davomida o’quvchi, yoshlarni sistematik ravishda ularni darsga tayyorgarliklarini kuzatib boradi. Talabalarning darsga tayyorgarliklarini doim kuzatib boradi. Talabalar o’quv kurollarini doim darsga olib kelishlari o’ktirildi. FAOLLIK, MUSTAQILLIK PRINTsIPI. O’kitish faolitida faollik va mustakillik muxim o’rinlardan xisoblanadi. Tasviriy san`at ta`limda bu konun xisoblanadi. Tushunish borasining o’zi xam /onglilik/, /faollik/, «mustakillik» kabilardan tashkil topadi. Bular bir birlari bilan chambarchas boklik bo’lib onglilik o’z vaktida o’quvchi, yoshlardan faollikni talab kiladi, shunga ko’ra ko’pchilik mutaxassislar amaliy mashkulotlarda faollik va mustakillik muxim deb xisoblaydilar. Tasviriy san`at darslarida talabalarni dars mavzusi va uning axamiyati, chizish yo’llari, perespektiv koidalari bilan tanishtirib, tushuntirib borish kerak bo’ladi. o’quvchi, yoshlar mustakil ishlarda albatta bilim malakalariga ega bo’lishilari, mustakil ishlarda ularga aloxida, aloxida yordam berib va turli ishlarda bilim, yutuk va kamchiliklarni ko’rsatib talabalarini o’z kuchlariga karab bilimli kilish va olgan bilimlarini amalda ko’llash kabilarga chorlab borish kerak va zarurdir. TA`LIMNING SISTEMATIK VA KETMA-KETLIK PRINTsIPI Pedagogika fani xar bir narsani yangiligi bilan isbotlangan. Xar bir fandagi izlanishning bilimga asoslanganligi, xar bir narsaning doim oddiydan murakkabga o’tish xolatini kuzatilib kelinadi. Shuning uchun o’tilgan dars mavzularini yangi dars mavzulariga boklab ketma-ketlikni kengaytirib uni chukur loyixalab borish kerak. Sistematik va ketma-ketlik printsiplarini tuzilishi xam yangi material anikligi bilan birga to’ldirib borilishini takozo etadi. Tasviriy san`atda ta`limning sistematik printsipi juda muxim rol` o’ynaydi. Bu asosan koidaga asoslanib xozirgi dars mavzusini o’tilgandan so’ng keyingi dars mavzusiga boklanadi. Chunki, yangi mavzu o’tilgan dars mavzusiga nisbatan murakkablashib boradi. o’qituvchi shunday kilishi kerakki, natura darslarini o’quvchilarga kizikarli bo’lishi uchun naturadagi narsalarni oddiydan asta sekinlik bilan murakkablashtirib borishi lozim. Tasviriy san`at ta`limida voqea yoki hodisalar bilan o’quvchi, yoshlarni kiziktirmasdan balki mashkulotlarni sistematik olib borilishi bilan kiziktirish lozim. Tasviriy san`atni dars turlariga bo’lib o’kitiladi:` • Kalamtasvir; • Rangtasvir; • Kompozitsiya; • Amaliy san`at • Xaykaltaroshlik; • San`at tarixi; • Ko’rish – yasash. Bu fanlarning bir-birlari bilan boklik bo’lib mashkulotlar davomida bir-birlarini doim to’ldirib boradi. o’quvchilar esa olgan bilimlarni kengaytirib boradi.