Tasviriy san’at

2. TASVIRIY SAN’ATDA YABGI PEDAGOGIK TEXNALOGIYALARDAN
FOYDALANISH YO’LLARI
Hozirgi vaqtda ta’lim jarayonida o’qitishning zamonaviy metodlari keng qo’llanilmoqda. O’qitishning zamonaviy metodlarini qo’llash o’qitish jarayonida yuqori samaradorlikka erishishga olib keladi. Bu metodlarni har bir darsning didaktik vazifasidan kelib chiqib tanlash maqsadga muvofiq. An’anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda uni ta’lim oluvchilar faoliyatini faollashtiradigan turli-tuman metodlar bilan boyitish ta’lim oluvchilarning o’zlashtirish darajasi o’sishiga olib keladi.
Bugungi kunda bir qator rivojlangan mamlakatlarda ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini kafolatlovchi zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo’llash borasida katta tajriba asoslarini tashkil etuvchi metodlar interfaol metodlar nomi bilan yuritilmoqda. Interfaol ta’lim metodlari hozirda eng ko’p tarqalgan va barcha turdagi ta’lim muassasalarida keng qo’llanayotgan metodlardan hisoblanadi. Shu bilan birga, interfaol ta’lim metodlarining turlari ko’p bo’lib, ta’lim-tarbiya jarayonining deyarlik hamma vazifalarini amalga oshirish maqsadlari uchun moslari hozirda mavjud. Amaliyotda ulardan muayyan maqsadlar uchun moslarini ajratib tegishlicha qo’llash mumkin. Bu holat hozirda interfaol ta’lim metodlarini ma’lum maqsadlarni amalga oshirish uchun to’g’ri tanlash muammosini keltirib chiqargan.
Buning uchun dars jarayoni oqilona tashkil qilinishi, ta’lim beruvchi tomonidan ta’lim oluvchilarning qiziqishini orttirib, ularning ta’lim jarayonida faolligi muttasil rag’batlantirib turilishi, o’quv materialini kichik-kichik bo’laklarga bo’lib, ularning mazmunini ochishda aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash, bahs-munozara, muammoli vaziyat, yo’naltiruvchi matn, loyiha, rolli o’yinlar kabi metodlarni qo’llash va ta’lim oluvchilarni amaliy mashqlarni mustaqil bajarishga undash talab etiladi.
Dars jarayonida qo‘llaniladigan interfaol metod va texnologiyalarni tanlashda fanning xususiyatini hisobga olish maqsadga muvofiq. O‘qitish jarayonining samarali va natijali bo‘lishini ta’minlashga yo‘naltirilgan interfaol uslublar va o‘qitish texnologiyalari hozirgi kunda respublikamizning barcha umumiy o‘rta ta’lim maktablarida keng miqyosda qo‘llanilib, ijobiy natijalar olinmoqda.
Xususan, o‘tilgan mavzuni mustahkamlash qismida “Zinama-zina”, “FSMU”, “Tushunchalar tahlili”; yangi mavzuni tushuntirishda “Charx­palak”, “Tarmoqlash”, “SAN” texno­logiyasi; yangi mavzuni mustahkamlash va unga oid mustaqil ish berilganda “Rezyume”, “Tashviqot guruhi”, “SAN” texnologiyasi;
Tasviriy san’at darslarini qiziqarli, mazmunli olib borish uchun o‘qituvchi o‘z ishiga ijodiy yondashish, har bir darsda texnika vositalari, multimedia vositalari, slaydlar va ko‘rgazmali qurollardan o‘z o‘rnida foydalanishi kerak. Dars jarayonida faqatgina qo‘llanmada ko‘rsatilgan materiallar bilan cheklanib qolmasdan, qo‘shimcha adabiyotlar, internetdan olingan ma’lumotlar va fan yangiliklari, ilg‘or o‘qituvchilarning ish tajribalaridan keng foydalanish tavsiya etiladi.
Texnika (techne - mahorat, sanʼat) - moddiy boylik olish hamda odamlar va jamiyatning ehtiyojlarini qondirish maqsadida inson atrofdagi tabiatga taʼsir qilishiga imkon beradigan vositalar va koʻnikmalar majmui.
Jumladan, “Rangtasvir va grafikada manzara ishlash” mavzusini tushun­tirishda o‘qituvchi o‘zbek va chet ellik rassomlarning manzara janrida ishlagan asarlarini namuna sifatida kodoskop orqali ekranda ko‘rsatishi, shu mavzu asosida amaliy ishni boshlashdan oldin esa kompyuterda disk yoki fleshka orqali tabiat manzaralarini bosqichma-bosqich ishlanishi tasvirlangan yozuvni namoyish qilishi mumkin.
“Sharq miniatura san’ati tarixi haqida suhbat hamda reproduksiyalarni tahlil etish” mavzusini tushuntirishda kompyuter orqali sharq miniatura maktablari va ularning ishlaridan namunalar, Kamoliddin Behzod haqida ma’lumotlarni taqdim etishda, mahoratli ajdodimiz tomonidan ishlangan asarlardan namunalar ko‘rsatish lozim.
Asar (arab. - iz, ) - 1) biror narsadan qolgan yoki undan darak beruvchi belgi; nishon, iz; 2) Muhammad (sav) dan qolgan barcha sunnatlar; 3) olim, yozuvchi, rassom, bastakor va boshqa ijodining mahsuli.
Kompyuter (ing . computer - hisoblayman), EHM (Elektron Hisoblash Mashinasi) - oldindan berilgan dastur (programma) boʻyicha ishlaydigan avtomatik qurilma. Elektron hisoblash mashinasi (EHM) bilan bir xildagi atama.
Tasviriy san’at fanini o‘qitishda madaniy merosimiz, milliy qadriyatlarimizdan unumli foydalanish va xalq amaliy san’ati durdonalarini targ‘ib qilish orqali o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish asosiy ahamiyatga ega hisoblanadi
Ma’lumki, оliy ta’lim muassasalaridagi o`quv-tarbiya jarayonini, xususan, tasviriy san’at o`quv jarayonini mоdernizatsiyalash, rassоm-pedagоg bo`ladigan mutaxassislar tayorlash tizimi sifat darajasini оshirishda o`qituvchilarning kasbiy kоmpetentligini rivоjlantirish, ularni sоhaga оid zamоnaviy kasbiy bilim, malaka va ko`nikmalar bilan qurоllantirish, ilmiy-texnik innоvatsiyalardan mustaqil ravishda, ijоdiy fоydalanish hamda istiqbоlli vazifalarni hal qila оlish ko`nikmalarini rivоjlantirish muhim vazifalardan sanaladi. Bunda badiiy ta’lim bоsqichlarining o`zarо mazmunan bоg`liqligi, uzviyligi va uzluksizligini ta’minlash; оliy ta’limda tasviriy san’at o`quv jarayonini tashkil etishning ilg`оr pedagоgik texnоlоgiyalarini jоriy qilish, bu bоrada o`quv uslubiy majmualar sifatini ta’minlash, pedagоgik texnоlоgiyalarni jоriy etishda prоfessоr-o`qituvchilarning kоmpyuter va internetdan fоydalanish bo`yicha savоdxоnligini dоimiy оshirib bоrish; оliy ta’limning axbоrоt resurs va zamоnaviy o`quv adabiyotlari bilan ta’minоtini yanada rivоjlantirish; tasviriy san’at va muhandislik grafikasi yo`nalishlarida ilg`оr xоrijiy tajribalarni o`rganish оliy ta’lim muassasalarida rassоm-pedagоglarining faоliyat yo`nalishlari tarkibini belgilaydi. Yuqоridagi fikrlardan ko`rinib turibdiki оliy ta’lim tizimini xususan, tasviriy san’at ta’lim tizimini mоdernizatsiyalash (ingl. mоdern — yangilangan, zamоnaviy, tekоr o`sish) o`quv jarayoniga nisbatan innоvatsiоn yondashuvni talab etadi. Shunday ekan, tasviriy san’at ta’limga innоvatsiоn (inglizcha innovation — yangilik kiritish) yondashuv g`оyasi ta’lim mazmuni va natijalarining shaxsga yo`nalganligi, ta’lim mazmuni, shakl, metоd va vоsitalarini fan va texnikaning so`nggi yutuqlari, ilg`оr tajribalar, zamоnaviy metоdikalar bilan uyg`unlashtirishga qaratilganligi bilan an’anaviy yondashuvdan farq qiladi. Ta’lim tizimiga kiritilayotgan har qanday innоvatsiya axbоrоt va metоdik ta’minоtning mavjudligini ko`zda tutadi. Shu sababli, tasviriy san’at o`quv jarayoniga innоvatsiya kiritishda ilg`оr pedagоgik tajribalarni o`rganish, tahlil qilish va umumlashtirish hamda amaliyotga tatbiq etish, zamоnaviy pedagоgik va axbоrоt kоmmunikatsiya texnоlоgiyalari imkоniyatlaridan fоydalanish оrqali o`quv jarayonlari mazmuni va metоdlarini takоmillashtirish muhim yo`nalishlardan sanaladi. Bu esa o`z navbatida tasviriy san’at o`quv mashg`ulоtlarini tashkil etishning samarali shakllari sifatida ma’ruza (muammоli ma’ruza, ma’ruza-seminar, virtualtexnоlоgik ma’ruza, vizual ma’ruza, binar ma’ruza, kirish ma’ruzasi, ma’ruza-kоnferentsiya, axbоrоtli ma’ruza, ma’ruza bahs-munоzara, sharhlоvchi ma’ruza, оn-line ma’ruza) trening, videоtrening, vebinarlar, internet kоnferentsiyalar, innоvatsiоn o`qitish metоdlari sifatida esa muammоli metоdlar, interfaоl metоdlar, amaliy o`yinlar, o`quv lоyihalari, pоrtfоliоlar, grafik оrganayzerlar, axbоrоt-kоmmunikatsiya texnоlоgiyalaridan fоydalanish zaruratini yuzaga chiqaradi.
Оliy ta’lim muassasalaridagi tasviriy san’at o`quv jarayoniga, xususan, dastgоhli akademik rangtasvir asоslari va kоmpоzitsiya darslariga innоvatsiyalarni tatbiq etishda interfaоl metоdlarning ahamiyati ham o`ziga xоs hisоblanadi. Interfaоl — so`zi inglizcha so`z bo`lib, «inter» — o`zarо va «act» — harakat qilmоq ma’nоlarini bildirib, ularning umumiy mazmuni interfaоl — ya’ni o`zarо harakat qilmоq ma’nоsini anglatadi. Bunday o`zarо harakat turlariga “talaba — o`qituvchi” va “talaba-talaba”ning maqsadli harakatlarini kiritish mumkin. Interfaоl o`qitishda o`qituvchi o`quv faоliyatninig faоl tashkilоtchisi bo`lib, o`quvchi bu faоliyatning sub’ekti sifatida namоyon bo`ladi. Interfaоl o`qitish bu bilish faоliyatini rivоjlantirishning maxsus tashkiliy shakli bo`lib, interfaоl o`qitish jarayonida ta’lim оluvchi o`qitishning оb’ektidan o`zarо hamkоrlikning sub’ektiga aylanishi, o`quv jarayonida faоl ishtirоk etishi bilan tavsiflanadi. O`qitishning interfaоl metоdlari hayotiy vaziyatlarni mоdellashtirish, rоlli o`yinlardan fоydalanish, muammоlarni hamkоrlikda yechishda ko`rib chiqiladi. Interfaоl o`qitish talabalardan axbоrоtlarni o`zlashtirish jarayonida faоllik, ijоdkоrlik, mustaqillikni shakllantiribgina qоlmay, ta’lim maqsadlarining to`laqоnli amalga оshishiga yordam beradi. Bunda ta’limning quyidagi kоntseptsiyalari fundamental asоs sifatida xizmat qiladi:
• o`qituvchining jadal faоliyati — o`quv faоliyatining asоsiy ko`rinishi sifatida namоyon bo`lib, u mazkur harakatning sub’ekti va tashkilоtchisi sifatida faоliyat ko`rsatadi;
• o`quv faоliyatining asоsiy negizi va natijasi, mazkur faоliyatning sub’ekti — talaba hisоblanadi;
• muvaffaqiyatli o`quv faоliyatining asоsiy ko`rsatkichi, uning natijasi o`quvchining fikrlash usullarini o`rganish va amaliy masalalarni ijоdiy hal etish, erkin, mustaqil harakat qila оlish ko`nikmalarini shakllantirishdan ibоrat;
• o`quv faоliyatning asоsiy ko`rsatkichi o`quv tоpshiriqlari xisоblanadi. Bunda ta’lim jarayonining asоsiy sub’ekti bo`lgan talabada fikrlash, bilish harakati usullarini rivоjlantiruvchi o`qitish taktikasi muhim o`rin tutadi;
• o`quv faоliyatini amalga оshirish jarayoni talabadan o`zining shaxsiy bilish mahоrati va ko`nikmalarini o`zlashtirib оlishi uchun zamin hоzirlashdan ibоrat.
Hozirgi vaqtda ta’lim jarayonida o’qitishning zamonaviy metodlari keng qo’llanilmoqda. O’qitishning zamonaviy metodlarini qo’llash o’qitish jarayonida yuqori samaradorlikka erishishga olib keladi. Bu metodlarni har bir darsning didaktik vazifasidan kelib chiqib tanlash maqsadga muvofiq. An’anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda uni ta’lim oluvchilar faoliyatini faollashtiradigan turli-tuman metodlar bilan boyitish ta’lim oluvchilarning o’zlashtirish darajasi o’sishiga olib keladi.

Bugungi kunda bir qator rivojlangan mamlakatlarda ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini kafolatlovchi zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo’llash borasida katta tajriba asoslarini tashkil etuvchi metodlar interfaol metodlar nomi bilan yuritilmoqda. Interfaol ta’lim metodlari hozirda eng ko’p tarqalgan va barcha turdagi ta’lim muassasalarida keng qo’llanayotgan metodlardan hisoblanadi. Shu bilan birga, interfaol ta’lim metodlarining turlari ko’p bo’lib, ta’lim-tarbiya jarayonining deyarlik hamma vazifalarini amalga oshirish maqsadlari uchun moslari hozirda mavjud. Amaliyotda ulardan muayyan maqsadlar uchun moslarini ajratib tegishlicha qo’llash mumkin. Bu holat hozirda interfaol ta’lim metodlarini ma’lum maqsadlarni amalga oshirish uchun to’g’ri tanlash muammosini keltirib chiqargan.

Buning uchun dars jarayoni oqilona tashkil qilinishi, ta’lim beruvchi tomonidan ta’lim oluvchilarning qiziqishini orttirib, ularning ta’lim jarayonida faolligi muttasil rag’batlantirib turilishi, o’quv materialini kichik-kichik bo’laklarga bo’lib, ularning mazmunini ochishda aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash, bahs-munozara, muammoli vaziyat, yo’naltiruvchi matn, loyiha, rolli o’yinlar kabi metodlarni qo’llash va ta’lim oluvchilarni amaliy mashqlarni mustaqil bajarishga undash talab etiladi.
Interfaol metod biror faoliyat yoki muammoni o’zaro muloqotda, o’zaro bahs-munozarada fikrlash asnosida, hamhadlik bilan hal etishdir. Bu usulning afzalligi shundaki, butun faoliyat o’quvchi-talabani mustaqil fikrlashga o’rgatib, mustaqil hayotga tayyorlaydi.
O’qitishning interfaol usullarini tanlashda ta’lim maqsadi, ta’lim oluvchilarning soni va imkoniyatlari, o’quv muassasasining o’quv-moddiy sharoiti, ta’limning davomiyligi, o’qituvchining pedagogik mahorati va boshqalar e’tiborga olinadi.
Interfaol metodlar deganda – ta’lim oluvchilarni faollashtiruvchi va mustaqil fikrlashga undovchi, ta’lim jarayonining markazida ta’lim oluvchi bo’lgan metodlar tushuniladi. Bu metodlar qo’llanilganda ta’lim beruvchi ta’lim oluvchini faol ishtirok etishga chorlaydi. Ta’lim oluvchi butun jarayon davomida ishtirok etadi. Ta’lim oluvchi markazda bo’lgan yondashuvning foydali jihatlari quyidagilarda namoyon bo’ladi:
-ta’lim samarasi yuqoriroqbo’lgan o’qish-o’rganish;
-ta’lim oluvchining yuqori darajada rag’batlantirilishi;
-ilgari orttirilgan bilimlarning ham e’tiborga olinishi;
-ta’lim jarayoni ta’lim oluvchining maqsad va ehtiyojlariga muvofiqlashtirilishi;
-ta’lim oluvchining tashabbuskorligi va mas’uliyatining qo’llab-quvvatlanishi;
-amalda bajarish orqali o’rganilishi;
-ikki taraflama fikr-mulohazalarga sharoit yaratilishi.
Shunday qilib, fanlarni o’qitish jarayonida interfaol metodlardan foydalanish o’ziga xos xususiyatga ega. Ta’lim amaliyotida foydalanilayotgan har bir interfaol metodni sinchiklab o’rganish va amalda qo’llash o’quvchi-talabalarning fikrlashini kengaytiradi hamda muammoning to’g’ri echimini topishlariga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. O’quvchi-talabalarning ijodkorligini va faolligini oshiradi. Turli xil nazariy va amaliy muammolar interfaol metodlar orqali tahlil etilganda o’quvchi-talabalarning bilim, ko’nikma, malakalari kengayishi va chuqurlashishiga erishiladi.
Yuqorida aytilganlardan interfaol ta’lim metodlarini tegishlicha tahlil qilish va shu asosda ularni tasniflash zarurati ma’lum bo’ladi. Quyida ushbu masala yuzasidan umumiy mulohazalarni keltiramiz.
Bu metodlarni tasniflashda ularni interfaol metodlar, interfaol ta’lim strategiyalari, interfaol grafik organayzerlarga ajratish mumkin.
Hozirgi kunda eng ommaviy interfaol ta’lim metodlari quyidagilar sanaladi:
Interfaol metodlar: “Keys-stadi” (yoki “O’quv keyslari”), “Blist-so’rov”, “Modellashtirish”, “Ijodiy ish”, “Muammoli ta’lim” va boshqalar.
Interfaol ta’lim strategiyalari.“Aqliy hujum”, “Bumerang”, “Galereya”, “Zig-zag”, “Zinama-zina”, “Muzyorar”, “Rotastiya”, “Yumaloqlangan qor” va k. Interfaol ta’lim metodlari tarkibidan interfaol ta’lim strategiyalarini ajratishda guruh ishini tashkil qilishga yondashuv ma’lum ma’noda strategikyondashuvga qiyoslanishiga asoslaniladi. Aslida bu strategiyalar ham ko’proq jihatdan interfaol ta’lim metodlariga tegishli bo’lib, ularning orasida boshqa farqlar yo’q.
Interfaol grafik organayzerlar: “Baliq skeleti”, “BBB”, “Konsteptual jadval”, “Venn diagrammasi”, “T-jadval”, “Insert”, “Klaster”, “Nima uchun?”, “Qanday?” va b. Interfaol grafik organayzerlarni ajratishda bunday mashg’ulotlarda asosiy fikrlar turli grafik shakllarda yozma ko’rinishda ifodalanishiga asoslaniladi. Aslida bu grafik organayzerlar bilan ishlash ham ko’proq jihatdan interfaol ta’lim metodlariga tegishli bo’lib, ularning orasida boshqa farqlar yo’q.
Interfaol ta’lim metodlarini ko’pincha turli shakllardagi o’quv mashg’ulotlari texnologiyalari bilan bir vaqtda qo’llanmokda. Bu metodlarni qo’llash mashg’ulot ishtirokchilarining faolliklarini oshirib, ta’lim samaradorligini yaxshilashga xizmat qiladi.