Taxilaliya ko’rinishlarini tasniflash

Taxilaliya ko’rinishlarini tasniflash.
Tempning patologik tezlashuvi ko‘pincha leksik-grammatik va fonetik xarakterdagi boshqa nutq buzilishlari bilan uyg‘unlashadi, ya’ni qo‘shilib keladi. Bunday kom binozlam i belgilash uchun XIX asr oxirlarida ko‘p miqdordagi term inlar tavsiya qilingan: Battarismus Poltern, Angophrasia, Paraphrasia,. G lottering, Tim ultus Serm onis, Brudeln, Balbutiement Praeseps, Tachiphem ia va boshqalar. Bizning adabiyotlarda bunday nutq buzilishlarini um um lashtirib belgilash uchun gohida "tutilish" term ini qo‘llaniladi. Bu qoidaga xilofdir, chunki tutilish faqat asossiz to ‘xtalishlar, pauzalar, tutilib qolishlarni belgilaydi, ayni holatda esa nutq buzilishlari asosida, eng aw alo, nutqning patologik tezlashuvidagi agram m atizm lar yotadi. Battarizm (parafraziya) — nutqiy diqqatning alohida buzilishi, nutq tem p in in g o g ‘ir buzilishi oqibati sifatida, ju m la la rn in g n o to ‘g ‘ri shakllanishi. Bu holat ko'pincha boshqa nutq buzilishlari bilan qo‘shilib keladi. 305 Kelib chiqish sabablari va mexanizmlari sifatida somatik, psixogen om illarni va odatni ko‘rib chiqish m um kin. Nevrologik tadqiqotlar miyaning fiziologik va anatom ik o ‘zgarganligini ko'rsatadi. Bu yo prenatal buzilishlar haqida guvohlik beradi yo ular konstitutsional xususiyat sifatida nasldan naslga o ‘tgan. A. Libmann (1900) hisoblashicha, parafraziya diqqatning ko‘proq m otor yoki ko‘proq sensor kamchiliklari natijasida paydo bo‘ladi. M. Nadolechni fikri bo'yicha, nutqdagi shoshilish, gapirish istagi va nutqm otor imkoniyati orasidagi nomuvofiqlikka asoslanadi. Bunday nutqiy ataksiya shoshiluvchi va notinch xarakterdagi, so‘z shakllarini aniq xotirlashning yetishmasligi va diqqati buzilgan shaxslar uchun xosdir. Og‘irlik so‘zning m otor — artikulatsion qiyinchiligiga tushadi, xususan, keyingi so‘z oldingisiga suqilib kiradi. D iqqat konsentratsiyasi esa detsentralizatsiyalanadi. M. Zelman buzilish sababini striopallidartizimdan deb, taxmin qiladi. Bundan tashqari u, miyadagi organik o ‘zgarishlarni va tezlashgan nutqning epilepsiya bilan bog‘liqligini ko‘rsatib o ‘tadi. Psixik omillar ichidan diqqatni yetarli jam lay olmaslik, fikrlash va nutqning nomuvofiqligini aytib o ‘tish lozim. Anatomo-fiziologik jihatdan battarizm (parafraziya) mexanizmini, markaziy nerv sistemasi nuqsoni oqibatida q o ‘zg‘alish jarayonining torm ozlanish jarayoni ustidan ustunligi holati bilan ham tushuntirish mumkin. M. Nadolechni uni parartriya singari belgilaydi va bu buzilishni bo‘g‘in va so'zlar o'rnini almashtirishda, gapirilmay ichda qolib ketishda, nutqda to'xtalib qolishlarda yaqqol ifodalanadi deb hisoblaydi. E. Freshels parafraziyani to'g'ri nutq mexanizmi jixatdan tushuntiradi. N orm ada, diqqat tufayli fikrlar oqimi jarayoni nutqning m otor epchilligiga muvofiq yo'naltiriladi. Shu kabi psixom otor jarayonlarning m a’lum tartibga solinishiga erishiladi. Fikrlar oqimining tezlashuvida m a’lum mexanizm buziladi. Keyingi tu sh u n ch a k o 'p in ch a avvalgisidan o 'zib ketadi. Parafraziya ko'rinishi hosil bo'ladi. Yu. A. Florinskaya fikri bo'yicha, nutqiy diqqatning boshqaruvchi funksiyasi buziladi. Buning oqibatida, nutqiy oqim mobaynida uning beixtiyor qayta qurilishi sodir bo'lmaydi. N utqiy oqimning mantiqiy m uhim qismlarida diqqatni jamlash yo'qoladi va shu sababli nutq tutiluvchan, beparvo, tartibsiz bo'lib qoladi, u takrorlashlar, tushirib qoldirishlar, aralashtirishlar, oxirigachagapirmaslik, jumlaga m a’no jihatdan to'g'ri kelmaydigan nutqiy materialni qo'shish va shu kabilarni o'z ichiga oladi. Lingvistik nuqtayi nazardan parafraziyani sintaktik buzilish sifatida ko'rib chiqish mumkin ( A. G utsm an, 1885: X. Pik, 1913) A. G utsm an, fikr oqimining tezligi va nutq-m otor funksiyasi o'rtasidagi diskordinatsiya hisobiga, oxirigacha gapirmaslik, tashlab o'tish nutqining noaniqligi kelib chiqadi deb hisoblaydi. A. Gutsman bu nutq buzilishida temp kamchiligini, so'zlarning to'g'ri tartibining buzilishida ifodalanuvchi (jumlani ochib 306 berish jarayonida) sintaktik tartib kamchiliklarini ko‘rganchalik ko‘rmaydi. X. Pik nutq jarayonida so‘zga katta e ’tiborni qaratgan. N utq jarayonida so'zlarning birikishi m a’lum jum lani ifodalaydi. N utq buzilishlarida aynan shu faza zarar ko‘radi. Fikrni, so‘zlarni tanlab ifoda etishning buzilishi alohida agram m atizm larga olib keladi. Bu ag ram m atizm lar gap strukturasida noto‘g‘ri nutqiy qurilishni aks ettiradi. Parafraziyani sintaktik agrammatizmlarning o ‘ziga xos shakllariga yoki organik qatordagi nutq buzilishlariga yaqinlashuvi, nuqson tuzilishida asosiy va ikkilamchi buzilishlarni ajratish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Yu.A. Florenskaya parafraziya va afaziya mexanizmlarini bir xil deb hisoblaydi. Afaziya va parafraziyadagi asosiy kamchiliklar ixtiyoriy so'z tanlashdagi qiyinchilik bilan bog‘liq va quyidagicha aks etadi: nutq sintaktik qatorlarining to ‘g‘ri kechishining buzilishi, gapning zichiashmaganligi, nutqqa qo'shimcha elem entlam i beixtiyor qo‘shish, so'zning harf tarkibini buzilishi, literal parafraziyalarning mavjudligi. Poltem (tutilish) patologik tezlashgan nutqning bo‘linishlar bilan (tutilish, to ‘xtalish, asossiz pauzalar) birgalikda uchraydigan ko‘rinishi. Umumiy va nutqiy m otorika kamchiligi bilan xarakterlanadi. Ko‘pincha boshqa nutq buzilishlari bilan uyg‘unlashib keladi. Aristotel ishlaridan boshlab, organik va funksional kelib chiquvchi turli xil kamchiliklar guruhida ko‘rib chiqilgan. XIX asr oxiridan boshlab, poltern m ustaqil nutq buzilishi sifatida ajratilgan. Eksperim ental tadqiqotlar eng aw alo tutilishni duduqlanishdan chegaralashga qaratilgan. A. Kussmaul (1879) nutqning dislogik kamchiliklari yoki dizfraziyani ajratdi. B unda nutqning m azm un to m o n i buziladi va spazm otik lalonevrozlar kuzatiladi. A. Kussm aul bunga nutqning artikulator kamchiligi sifatida duduqlanishni kiritgan. U birinchi bo‘lib tutilishni duduqlanish bilan aralashish im koniyatini k o 'rsatib berdi va bu kamchiliklami farqlash usullarini tavsiya etdi: duduqlanuvchilarda nutqqa diqqatni jalb qilish entikishni kuchaytiradi, tutiluvchi shaxslarda nutqni yaxshilaydi; duduqlanuvchilar uy sharoitida yaxshi gapiradilar, tutilib gapiruvchi kishilar yomonroq gapiradilar.